ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ – Մտահան չընել այնքան ծով զոհաբերութեամբ մեր ժողովուրդին նուաճած յառաջխաղացքի դիրքերը
Nazareth Berberian – ««ՆԱԽՈՐԴ ԲԱՐԻ ԼՈՅՍԸ»»
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ «ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ»Ը
Բարի լոյս
Մտահան չընել այնքան ծով զոհաբերութեամբ
մեր ժողովուրդին նուաճած յառաջխաղացքի դիրքերը
7 Մարտ 2020
Բարի լոյս՝ նորահաս մեր սերունդներուն ՀԱՅԵՑԻ կրթութիւնը, այլեւ հայ երիտասարդութեան ընդհանապէս իբրեւ ՄԱՐԴու եւ ՔԱՂԱՔԱՑԻի բազմակողմանի զարգացումը ամէն կարգի կաշկանդումներու եւ արգելքներու դէմ պաշտպանելու ՈՒՂԻին, այդ պայքարին դրօշը միշտ վեր պահելու կազմ ու պատրա՛ստ անձնուէր յառաջամարտիկներուն։
Մարտ 7ի այս օրը, 1886 թուականին, հայոց պատմութեան մէջ նշանակալի դարձաւ իբրեւ յաղթանակի օրը Արեւելահայաստանի հայութեան, որ Ամենայն Հայոց ՄԱԿԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍի գլխաւորութեամբ ԾԱՌԱՑԱՒ հայոց դպրոցները փակելու Ցարական Կայսրութեան կառավարիչներու հայավնաս քաղաքականութեան դէմ եւ, աւելի քան տարի մը տեւած պահանջատիրական պայքարէ ետք, յաջողեցաւ ապահովել մեր վարժարաններուն վերաբացումը։
Բարի լոյս՝ Ազգին եւ Հայրենիքին սպառնացող ՎՏԱՆԳին դէմ ի մի գալու, եսակեդրոն նախասիրութիւններու եւ առաջնահերթութիւններու ՓՈՐՁՈՒԹԵԱՆՑ յաղթահարելու եւ, հաւաքական մեր ԳԱԼԻՔի հաշւոյն, ազգային եւ հասարակական մեր դիմադրականութեան կռուանները ամրապնդելու ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԶՕՐԱՇԱՐԺին։
Ինչպէս Յուշատետրի այսօրուան փոստը, այնպէս ալ ստորեւ հատուածաբար ներկայացուած Գ․Լ․Կիրակոսեանի վկայութիւնը ակամայ օրակարգի վրայ կը բերեն ոչ միայն դասերը ռուսացման քաղաքականութեան դէմ հայ ժողովուրդի մղած երկարատեւ
պայքարին, այլեւ՝ այդ ճակատին վրայ մեր նուաճած յաղթանակին տէր կանգնելու հրամայականին։
Մտահան չենք կրնար ընել, որ նոյնիսկ 1980ականներուն, նոյնինքն
Արցախեան Պահանջատիրական Շարժման նախօրէին, հայրենի ոստաններէն մեր քաջարի մտաւորականութեան հնչեցուցած ահազանգին արձագանգելով՝ հայ քաղաքական միտքը իր բոլոր հոսանքներով միասնաբար ծառացաւ ընդդէմ Կրեմլի հրահրած ռուսականացման վերջին արշաւին, որ կը փորձէր «խորհրդային միասնական լեզու»ի սահմանադրական կարգավիճակ տալ ՌՈՒՍԵՐԷՆին՝ պաշտօնականացնելու համար ԻՐՈՂԱՊԷՍ երկրորդ կարգի քաղաքացիութեան կարգավիճակը հանրապետութեանց մայրենի լեզուներուն․․․
Բարի լոյս՝ մօտաւոր թէ հեռաւոր անցեալի մեր նուաճումները երբեք մտահան չընելու եւ, նոր բացուող իւրաքանչիւր արեգակի հետ, հաւաքական ուժի մեր կռուանները աստիճան մը աւելի ուժեղացնելու ՅԱՆՁՆԱՌՈՒԹԵԱՆ։
Եւ ամէն օր, մեր ուղին շարունակելու վերիվայրումներու ընթացքին, մտահան չընենք՝
– Երեսուն տարիէ ի վեր Հայաստանի Հանրապետութիւնը վերականգնած է իր ԱՆԿԱԽՈՒԹԻՒՆը,
– Երկու տարիէ ի վեր յեղափոխական երկունքի մէջ է հայ ժողովուրդը՝ յանուն իր ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ լիարժէք ու լիիրաւ արմատաւորումին։
Իր արմատներէն կտրուած պէտք է ըլլայ եւ 1988ի իր ազգային յիշողութիւնը կորսնցուցած պէտք է ըլլայ այն հաւաքականութիւնը, որ կրնայ 2020 թուականին մտահան ընել այնքան ծով զոհաբերութեամբ մեր ժողովուրդին նուաճած յառաջխաղացքի դիրքերը՝ իշխանութիւն-ընդդիմադրութիւն աթոռակռուի իր եսակեդրոն պրիսմակէն դուրս ոչ մէկ անհրաժեշտութեան ու առաջնահերթութեան գաղափարական արժէք տալով։
Բարի լոյս՝ իր յաղթարշաւի ընթացքին տկարացողներուն եւ ընկրկողներուն հոգը ապրող՝ իր շարքերուն մէջ զանոնք ոտքի պահող եւ հետը յառաջ մղող ՄԱՐՏՈՒՆԱԿ ՀԱՅՈՒԹԵԱՆ։
*
* *
ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴՊՐՈՑՆԵՐԻ ԵՒ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԻ ԹՈՒԱՔԱՆԱԿԸ XIX Դ. 80-90ԱԿԱՆ ԹԹ.
(Հատուած)
ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ Գ. Լ.
(«Լրաբեր Հասարակական Գիտութիւնների» – 2008)
․․․XIX դ. վերջին տասնամեակներին Ռուսական Կայսրութիւնում ցարական կառավարութիւնը, յատկապէս Արեւելեան Հայաստանում, կրթութեան բնագաւառում մի շարք փոփոխութիւններ կատարեց, որոնց նպատակը, մի կողմից, ինքնակալութիւնը բուրժուական բուռն զարգացման քաղաքական հետեւանքներից պաշտպանելն էր, միւս կողմից՝ արեւելահայութեան ազգային ինքնագիտակցութեան զարթօնքի արգելակումը:
Սակայն հայ ժողովրդի սեփական արժէքների շուրջ համախմբումը, ազատագրական շարժումների հետագայ ծաւալումը խթան դարձան նաեւ կրթական գործի զարգացման համար: Ի տարբերութիւն նախորդ շրջանի՝ Արեւելեան Հայաստանում դպրոցներ էին բացւում ոչ միայն քաղաքներում, այլեւ գաւառներում:
Դեռեւս 1867 թ. հրատարակուել էին կանոններ, «որոնց նպատակն էր կովկասեան դպրոցը համապատասխանեցնել ընդհանուր կայսերական համակարգին, տարրական կրթութիւնն անջրպետել միջնակարգից եւ դասաւանդման լեզուն դարձնել ռուսերէնը»:
Վերականգնուեց Կովկասի ուսումնական շրջանի հոգաբարձութիւնը, որը պետական դպրոցների հետագայ տարածման փորձեր կատարեց:
Բացի պետական դպրոցներից, հայկական իրականութեան մէջ առկայ էին հիմնականում երեք տիպի դպրոցներ՝ եկեղեցական-ծխական, հոգեւոր կամ վիճակային եւ թեմական: Առանձին տիպ էր ճեմարանական ուսուցումը (Էջմիածնի «Գէորգեան»ը, Մոսկուայի «Լազարեան»ը)։
Ծխական դպրոցների կանոնադրութիւնը հրատարակուել էր դեռեւս 1868 թ., որը մշակել էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ IVի կողմից 1867 թ. ստեղծուած յանձնաժողովը:
«Եկեղեցական-ծխական կարգին պատկանող այդ դպրոցները,- գրել է Կ. Վեսելովսկին,- ունէին զուտ ազգային, համաժողովրդական բնոյթ եւ ժողովրդական կրթութեան գործում հասարակական նախաձեռնութեան ուսանելի օրինակ էին»:
Հոգեւոր կամ վիճակային դպրոցներում, որոնք ունէին 3-5 հիմնական դասարաններ, ուսուցումը տեւում էր 6-8 տարի:
Հայկական դպրոցների ամենաբարձր տիպը թեմականներն էին, որոնցում ուսման ծրագիրը աւելի խորացուած եւ ընդլայնուած էր, ուսուցումն էլ համապատասխանաբար աւելի երկար էր տեւում:
Մասնաւոր դպրոցները բաժանւում էին կարգերի. առաջին՝ եթէ ունէին 6 դասարան, երկրորդ՝ 3 դասարանից ոչ պակաս, եւ երրորդ՝ երկու կամ մէկ դասարան: Մասնաւոր դպրոցներ կարող էին հիմնել միայն կայսրութեան քաղաքացիները, որոնք ունէին համապատասխան կրթութիւն եւ յատուկ թոյլտուութիւն՝ Կովկասի ուսումնական շրջանից:
XIX դ. 80-90ական թթ. Արեւելեան Հայաստանում գործել են միայն երրորդ կարգի մասնաւոր դպրոցներ:
XIX դ. 80ական թթ. սկզբներին փոխուեց ցարական կառավարութեան արեւելեան արտաքին քաղաքականութիւնը, որի հետեւանքով՝ եւ վերաբերմունքը հայութեան նկատմամբ։ Սկսուեց հալածանքն այն ամէնի դէմ, ինչն ազգային էր:
Դպրոցները եւս չէին կարող զերծ մնալ դրանից։ Երեք անգամ՝ 1885, 1897 եւ 1903 թթ., հայկական դպրոցները փակուեցին: Ցարական կառավարութիւնը սկսեց վարել բացայայտ ռուսացման քաղաքականութիւն: Դեռեւս 1879 թ. Երեւանի նահանգապետը
կառավարութեանը ներկայացուող ամենամեայ հաշուետուութիւնում շեշտում էր, որ հայկական ծխական դպրոցների մեծ մասը հազիւ թէ կարողանայ ծառայել որպէս լուսաւորութիւն տարածող, եւ «… հետեւաբար հայերի … կրթական գործը հազիւ թէ նպատակայարմար է մասնաւոր ձեռքերում թողնել»:
1881 թ.՝ փոխարքայութեան վերացումից յետոյ, կառավարչապետ նշանակուած Դունդուկով-Կորսակովը 1883 թ. զեկուցագրերից մէկում գրում էր.- «… ամէնից առաջ հարկաւոր է արմատապէս փոխել իշխանութեան վերաբերմունքը հայկական, յատկապէս եկեղեցական ծխական եւ հոգեւոր դպրոցների նկատմամբ, որոնք այժմ գտնւում են Էջմիածնի Աթոռի գրեթէ բացարձակ, իսկ քաղաքական իմաստով՝ ամէնեւին ոչ-յուսալի ազդեցութեան տակ»:
Այդ քաղաքականութիւնը շուտով գտաւ իր կոնկրէտ
արտայայտութիւնը: Մի շարք խորհրդակցութիւններից յետոյ՝ 1884 թ., ցարական կառավարութիւնը հաստատեց «Կովկասի հայ-լուսաւորչական եկեղեցական ուսումնարանների մասին» կանոնադրութիւնը, որով հայկական դպրոցները զրկւում էին իրենց ինքնուրոյնութիւնից, եւ, միեւնոյն ժամանակ, բացառւում էր տարրականից բարձր դպրոցների գոյութիւնը:
Փետրուարի 16ի օրէնքով նշուած դպրոցները այսուհետեւ գտնուելու էին ոչ միայն Կովկասի ուսումնական մարմինների, այլեւ քաղաքացիական իշխանութիւնների վերահսկողութեան ներքոյ: Կառավարութեան լուսաւորութեան նախարարութեան համապատասխան թոյլտուութեամբ յետայսու կարող էին բացուել մէկ կամ երկդասեայ դպրոցներ:
Կանոններին չենթարկուելու համար Ռուսական Կայսրութիւնում փակւում են շուրջ 300 հայկական դպրոցներ, որոնցից Կովկասում՝ 250ը: Ահա դրանով էլ բացատրւում է 1884-1886 թթ. դպրոցների եւ աշակերտների թուի ․․․ կտրուկ նուազումը:
Այդ նոր քաղաքականութիւնն արտայայտութիւն գտաւ նաեւ 90ական թուականների երկրորդ կէսին։ Հայկական դպրոցների վերաբացուելուց յետոյ դրանք վերելք էին ապրում եւ ․․․ աշակերտութեան թիւը քսան տարուայ ընթացքում Երեւանի նահանգում աւելանում է մօտ երկու անգամ՝ հասնելով 10․269ի։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ
