ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Նահապետ Քուչակ (?-1592) Հայ աշուղական հանճարի «լուսապսակ ճակատը»
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
Յուշատետր
Նահապետ Քուչակ (?-1592).
Հայ աշուղական հանճարի «լուսապսակ ճակատը»
Ն. Պէրպէրեան
29 Մարտ 2020
Հայ գրականութեան ակունքներուն, կենարար իր բխումով, անփոխարինելի տեղ կը գրաւէ եւ մեծ արժէք կը ներկայացնէ հայ ժողովրդական բանաստեղծութիւնը, որ ծնունդ տուած է անմահութեան արժանի աշուղ-երգիչներու անկորնչելի համաստեղութեան։
Իսկ հայ աշուղական հանճարի «լուսապսակ ճակատ»ը կը հանդիսանայ Նահապետ Քուչակը՝ Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծութեան դիպուկ բնութագրումով։
Թէեւ շատ քիչ բան ծանօթ է հայ հանճարեղ աշուղ-երգիչի կենսագրութեան, մինչեւ անգամ անձին մասին, բայց մատենագիտական աղբիւրներու մէջ Մարտի այս օրը՝ 1592ի Մարտ 29ը կը յիշատակուի իբրեւ մահուան թուականը Նարեկացիի հետ միեւնոյն մետալին երկրորդ, այլեւ ներհակ երեսը մարմնաւորող Նահապետ Քուչակի։
Միայն Չարենցը չէ, որ իր բանաստեղծութեան՝ «Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ» տողով միեւնոյն փառքին արժանացուցած է Հայկական Միջնադարու այս հսկաները։ Հայ գրականագիտութեան երախտաւորներէն Արշակ Չօպանեան եւ յատկապէս քսաներորդ դարու հայ մեծագոյն գրականագէտը հռչակուած Մանուկ Աբեղեան, իրենց կարգին, Նարեկացիի կողքին անպայման կը տեսնեն Քուչակը՝ իբրեւ հայ ժողովրդական բանաստեղծութիւնը արուեստի անհասանելի բարձունքին հասցուցած հանճարեղ քերթողներու։
Իրաւամբ այնքա՜ն նման եւ այնքա՜ն տարբեր ու ներհակ են Նարեկացի եւ Քուչակ։ Հայ հոգիի աղօթքին անփոխարինելի բանաստեղծը մեր ժողովուրդին «երկնաւոր սիրոյ» երգիչն էր։ Իսկ հայուն «երկրաւոր սէրը» անմահացնելու արուեստին մէջ անզուգական է մեծութիւնը Քուչակի։ Բայց երկուքն ալ հայ ժողովրդական բանահիւսութեան վրայ խարսխուած բանաստեղծական գեղեցկագոյն տաճարներ են, որոնք հայ հոգիին ազատ սաւառնումին թեւ եւ շունչ կը հաղորդեն։
Աւելի՛ն. մինչ Նարեկացի կը յատկանշուի զգացումներու, խոհերու եւ պատկերներու վարար ու յորդառատ թափով, յար ու նման կամուրջներ քշող-տանող Արաքսին, Քուչակ զուլալ աղբիւրի պէս սրտերուն ծարաւը յագեցնող անմահական ջուրի աղբիւրն է, որ երկրաւոր սիրոյ միայն մէկ գողտրիկ պահը բռնելու եւ նկարչօրէն յաւերժացնելու արուեստը կը մարմնաւորէ․-
«Ես աչք ու դու լոյս, հոգի,
առանց լոյս՝ աչքն խաւարի.
Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի,
առանց ջուր՝ ձուկն մեռանի.
Երբ ձուկն ի ջրէն հանեն եւ
այլ ջուր ձգեն, նա ապրի.
Երբ զիս ի քենէ զատեն,
քան զմեռելն այլ ճար չի լինի»։
Նման կարճ քերթուածներով կը յատկանշուի Քուչակի ժառանգութիւնը։ 8 կարճ տողերով կամ 4 երկար տողերու քառեակներով ներկայացող բանաստեղծութիւններ, որոնք հայ գրականութեան ծանօթ են «Հայրէններ» անունով։
Հայ գրականագէտները ունին ընդհանուր այն համոզումը, որ հայ ժողովրդական բանաստեղծութեան եւ աշուղական երգերու ոչ միայն արարիչը եղաւ Քուչակ, այլեւ՝ հաւաքողն ու մշակողը։ Այդ պատճառով ալ, շատ մը «Հայրէններ», որոնք ոճականօրէն անհամատեղելի են՝ միեւնոյն հեղինակին պատկանելու առումով, վերագրուած են Նահապետ Քուչակի։
Հետեւաբար, Աբեղեան որոշակի այդ իմաստով իրաւացի է, երբ կը պնդէ, թէ Նահապետ Քուչակ անունը խորքին մէջ կը յղուի մէկէ աւելի հեղինակներու եւ չի սահմանափակուիր իրապէս ապրած ու ստեղծագործած «նահապետ» ու «թոռ» Քուչակներով։
Ամէն պարագայի, հայ մատենագէտները ընդհանրապէս համամիտ են, որ Նահապետ Քուչակ ծնած էր 16րդ դարու սկիզբը (ծննդեան թուականը անյայտ), Վան նահանգի Խառակոնիս գիւղը։ Թէեւ իբրեւ աշուղ ու տաղասաց սիրուած բանաստեղծ՝ Քուչակ տեւաբար շրջած է Հայաստան Աշխարհով մէկ, բայց իր կեանքի վերջալոյսին վերադարձած ու վախճանած է իր ծննդավայր գիւղին՝ Խառակոնիսի մէջ, որուն «Ս. Թէոդորոս» եկեղեցւոյ շրջափակէն ներս գտնուած է իր գերեզմանը։
Կենսագրական այլ տուեալներ դժբախտաբար ենթադրութեանց մարզին կը պատկանին եւ գրականագէտներու բանավէճին առարկայ են։ Բայց բանավիճողներն անգամ համակարծիք են, որ մեր ժողովուրդին կողմէ օրին մեծապէս սիրուած եւ փնտռուած աշուղ մը եղած է առաջին Քուչակը՝ Նահապետը։
Միայն երկրաւոր սիրոյ երգիչը չեղաւ, սակայն, Նահապետ Քուչակ։ «Հայրէններ»ու կողքին՝ իր մշակումին արժանացան եւ բարձրարուեստ բանաստեղծութիւններու արարումով անմահացան հայ ժողովուրդի «Պանդուխտի երգեր»ը։
Մինչեւ մեր օրերը իր այժմէական հնչեղութիւնը կը պահպանէ եւ հայոց շրթներուն անբաժան երգի վերածուած է Նահապետ Քուչակի վերագրուած «Ղարիպը՝ Կռունկին» բանաստեղծութիւնը։
Ահա՛ հայ պանդուխտի սրտէն՝ կարօտի խորագոյն ակունքէն բխած յաւերժականը երգը.
Կռո՜ւնկ, ուստի՞ կու գաս, ծառայ եմ ձայնիդ,
Կռո՜ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մը չունի՞ս։
Մի՛ վազեր, երամիդ շուտով կը հասնիս,
Կռո՜ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մը չունի՞ս։
«Աշունն է մօտեցեր, գնալու ես Թետպիր,
Երամ ես ժողվեր, հազարներ ու բիւր,
Ինձ պատասխան չի տուիր, ելար գնացիր,
Կռո՜ւնկ մեր աշխարհէն գնա՛ հեռացիր։
Տեղը չէ սպառիչ գնահատումը եւ վերլուծումը կատարելու Քուչակի գրական-ստեղծագործական արժանքիներուն եւ մեծարժէք գիւտերուն։ Պարզապէս իր մահուան տարելիցին առիթով, Քուչակի հոգեմտաւոր անվախճան ժառանգութեան յուշարարի դերը ստանձնելով, կ՚արժէ սիրային եւ պանդուխտի երկու երգերէ վերցուած հետագայ քառեակներով կազմուած ծաղկեպսակ մը դնել անոր լուսապսակ ճակատին.
Ահա՛ պարզ մարդոց սիրային պարզագոյն ապրումի եւ վայելքի գողտրիկ մէկ պահը այնքան պարզութեամբ, բայց եւ խորագոյն գեղեցկութեամբ պատկերող «հայրէն»ներ.
Զիմ եարն ի գընալ տեսայ,
կանչեցի` Պագիկն ի քանի՞:
Դարձաւ ու ճուղապ ետուր,
թէ` «Քանի՜ քո չարն ու քանի
Պագն որ դըրամով լինի,
չեմ իտար, թ’աշխարհ աւերի.
Թէ ինձ մուրատով կ’ուզես,
եկոյ պա՜գ` հաւասդ անցանի:
Ապա՝
Իմ եա՜ր, թէ ի վեր հայիմ,
թէ ի վայր, քան ըզքեզ չըկայ.
Ամէնն աստեղաց նըման,
դուն ի մէջ պայծառ լուսընկա՛յ
Կաղանդըն շնորհաւոր կ’ասեն,
ի տարին մէկ օր մի կու գայ.
Այսօր ինձ հազա՜ր կաղանդ
աչերուս, որ ըզքեզ տեսայ։
*
* *
Վահան Գէորգեան, անդրադառնալով Նահապետ Քուչակի ժառանգութեան եւ «Հայրէններ»ուն ժամանակակից արեւելահայերէնով վերամշակումը կատարելով, ի միջի այլոց կը գրէ.-
«Հայրէնները բանաստեղծութեան մի հրաշալի տեսակ են, որի արմատները գնում են դարերի խորքը, դեռ Մովսէս Խորենացին է իր ժամանակին գրի առել բանաւոր նմոյշներ հայկական համարուող այդ տեսակից, իսկ քրիստոնէութեան տարածումից յետոյ, տասերորդ դարի նշանաւոր մտածողներից ՆԱՐԵԿԱՑԻՆ տուեց Հայրէնների երկրորդ կեանքը, որը իր կատարելութեանը հասաւ՝ Նահապետ Քուչակի ժամանակ։
«Փաստօրէն Նահապետ Քուչակը, եթէ հաւատանք լեգենդին՝ Ակնեցի նշանաւոր բանաստեղծը թուրքերի տիրապետության ժամանակ, միջնադարի ծանր տարիներին, գաղթեց Վանի շրջանը, ուր էլ բոլորեց իր հարիւր տարին: Նա նշանաւոր էր անգամ թուրքերի շրջանում: Ինչպէս գիտենք աշուղական՝ թառ ու սազի երկրպագուները հիմնականում թուրքերն էին, եւ մեծ բանաստեղծ ու հայ մարդը Հայրէնները պիտի ինչ որ կերպ օրինականացնէր ու բնականաբար ինքն էլ դարձաւ առաջին մեծ նշանաւոր աշուղը՝ ողջ արեւելքում, որի ուղղակի իմաստով յաջորդ նշանաւորը պիտի լինէր Սայաթ-Նովան:
«Ճակատագիրն ու պատմութիւնը ասես կրկնւում էր. հեթանոսական երգերի կատարին եկաւ քրիստոնէութիւնը, ամէն ինչ քանդեց ու աւերակների վրայ սկսեց կառուցել իր եկեղեցին։ Մեսրոպ Մաշտոցի, Խորենացու եւ միւսների ջանքերով, ինչը հնարաւոր էր, յարմարացրեցին եկեղեցուն ու փրկեցին՝ Անահիտի, Աստղիկի, միւս հեթանոսական աստուածներին ու մշակոյթի մի մասը. մազապուրծ այդ շիւղի վրայ էլ բացուեց արդէն եկեղեցու հովանաւորութեամբ մեր խցանուած գեղարուեստի իսկական ակունքը, Նարեկացիներն ու Մխիթար Գոշերը աւելի բախտաւոր էին, նրանց ժամանակ եկած ու մշակոյթի տարածքին տէր դարձած քրիստոնէությունը խրախուսում էր ակունքից բխած ու արդէն խաչով զարդարուած մեր արուեստը։
Հազարամեակի աւարտին, այսինքն տասնհինգերորդ դարի սկզբներին երկիր մտան նախորդներից էլ աւելի վայրագ ու մարդակեր գազանները՝ թուրքերը, որոնք արիւն-աւերից յետոյ սիրում էին թառ ածել:
«Ծնւում էր թուրքական արուեստը՝ աշուղութիւնը. մեր Հայրէններին էլ մնում էր համակերպուելու, մի կերպ դիմանալու՝ տոկալու ձեւը։ Աշուղութիւնը շուլալւում էր Հայրէններին։ Քուչակը մեծ էր ու իմաստուն. նա նուագով ու երգով հասցրեց բթացնել գազանին: Դարձաւ առաջին ու խոշորագոյն աշուղը՝ բանաւոր շուրթից շուրթ, Ակնից մինչեւ Վան ստեղծագործած Հայրէնները տարածելով։
«Այսօր մենք ունենք սիրոյ, հայրենասիրութեան ու պանդխտութեան Հայրէններ։ Այդ Հայրէններից շատերը հետագայում են գրի առնուել, շատերը ժողովուրդն է յօրինել ու աւելացրել, մի խոշոր ու կարեւոր մասն էլ ունեն հեղինակներ: Նրանք մեր միջնադարի նշանաւոր տաղերգուներն են, որոնք հալածուած թուրք զաւթիչներից, վանքերում ու վանքապատկան տարածքներին կից քարայրներում յօրինել են «Հայրէններ»ը, որին ժողովուրդը պահել ու պահպանելով, երբեմն էլ «Անտունիներ» կրկնակի իմաստ տալով՝ հասցրել է մեր օրերը։
«Ապրող լեգենդ է, բանասէրները լաւ գիտեն՝ Անտունին բառացիօրէն իր անտուն լինելուց առաջ ունի զուտ բանաստեղծական իմաստ՝ բանաստեղծութեան ներքին կառոյցի հետ կապնուած։ Նոյն երկակի իմաստը ունին, ժողովրդի համար, նաեւ «Հայրէններ»ը. Հայրէնները ժողովուրդը սիրում է կապել նաեւ կորցրած Հայրենիքի հետ, այդ պատճառով էլ աւելի շատ տարածուած են պանդխտութեան ու սիրոյ, մանաւանդ՝ պանդուխտի սիրոյ տաղերը։
«Այստեղ ժողովրդի համար կարեւորը երգն ու տաղն է. տաղը, որի ի՛նչ լինելը մասնագէտների խնդիրն է։ Թող նրանք վերլուծեն, համադրեն, իսկ մինչ այդ հարկաւոր է այդ տաղերից մաքրել բոլոր թուրքական, արաբական, պարսկական, միջնադարեան բարբառ-բառերը, թեթեւակի թափ տալ կպչուն փոշին ու մաքրուած վիճակում ներկայացնել ընթերցողներին»:
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
