ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ – Սիմոն Վրացեան (1882-1969). Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի տեսլականին դրօշակիր Հանրապետութեան վերջին վարչապետը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
Սիմոն Վրացեան (1882-1969).
Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի տեսլականին դրօշակիր Հանրապետութեան վերջին վարչապետը
Ն. Պէրպէրեան
Մայիս 21ի այս օրը, 51 տարի առաջ, Պէյրութի մէջ, յետ-երկարատեւ հիւանդութեան, յոգնաբեկ ու մարած իր աչքերը առյաւէտ փակեց հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան մեծանուն կերտիչներէն Սիմոն Վրացեան։
Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի տեսլականը ազգային-պետական անսասան հիմնաքարով ամրագրած Սերունդին արժանաւոր ներկայացուցիչներէն է Սիմոն Վրացեան։
Հայոց Պատմութեան էջերուն Սիմոն Վրացեան անունը միշտ պիտի յիշատակուի եւ մեծարուի իբրեւ վերջին վարչապետը 28 Մայիս 1918ին նուաճուած Հայաստանի Հանրապետութեան նաւուն, որ 2 Դեկտեմբեր 1920ին, լենինեան ու քեմալական զոյգ խարակներուն միջեւ ճզմուելով ու խորտակուելով՝ ամբողջ 70 տարի գերեվարուած մնաց խորհրդային ամբողջատիրութեան մականին տակ։
Սիմոն Վրացեանի վիճակուեցաւ նաեւ ծանր պատասխանատուութիւնը ղեկավարելու Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն, որ կեանքի կոչուեցաւ 18 Փետրուար 1921ին՝ հայ պոլշեւիկներու Յեղկոմին դէմ բռնկած համաժողովրդային ապստամբութիւնը քաղաքական այդ դժուարին հանգրուանին դէպի ապահով ափ առաջնորդելու համար։
Հայոց նորագոյն պատմութեան դարձակէտային այդ բախտորոշ Պահը լիովին՝ իր փառքով ու ողբերգութեամբ, իր քաղցրութեամբ ու դառնութեամբ ցմրուր ճաշակած դաշնակցականի իր կենսափորձով է, որ Սիմոն Վրացեան Հայաստանի ազատութիւնը, անկախութիւնը եւ ամբողջականութիւնը հիմնական եւ մնայուն արժէք հռչակեց՝ հայոց սերունդներուն պատգամելով՝
«Պատմական իրողութիւն է, որ… Խորհրդային Հայաստանը շարունակութիւնն է Հայաստանի Հանրապետութեան: Եթէ տեղի չունենային այն մաքառումները, որոնք յանգեցրին հայկական անկախ պետութեան ստեղծման 1918թ. Մայիսի 28ին, եթէ գոյութիւն չունենար Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր ազգային կազմով ու նկարագրով, այսօր գոյութիւն չէր ունենայ եւ Խորհրդային Հայաստանը ազգային կազմով ու դիմագծով:
«Հայաստանի խորհրդային վարչաձեւը շատ ճիգ թափեց, որպէսզի ազատագրուի հայ ժողովրդի քաղաքական ժառանգութիւնից. մերժեց ընդունել «ամենայն հայոց կառավարութեան» դերը, հրաժարուեց Հայկական Հարցի հետապնդումից, ուրացաւ հայկական Սփիւռքի գոյութիւնը: Ի զուր։ Ժամանակը պարտադրեց նրան ճանաչել ե՛ւ Հայկական Հարցը, ե՛ւ հայկական Սփիւռքը, եւ անբնական չի լինի, եթէ վաղը իր վրայ առնէ եւ «ամենայն հայոց կառավարութեան» պատմուճանն էլ:
«Ժամանակը ունի եւ իր խորհուրդը: Հայաստանի Հանրապետութեան սերունդը եւ իր յաջորդները այդ օրուան են սպասում եւ պայքարում են այդ օրուայ համար:
«Վարչաձեւերը ժամանակաւոր երեւոյթ են:
«Ժամանակաւոր են վարիչները:
«Յաւերժական են ազգերն ու հայրենիքները՝ հայրենի հողի վրայ նստած ժողովուրդները:
«Յաւերժական է ազատատենչ հայ ժողովուրդը, որ մահուամբ մահը կոխկռտելով՝ կերտեց հայրենիքի անկախութիւնը:
«Հայաստանի Հանրապետութիւնը շարունակում է ապրել հայ ժողովրդի սրտում, որպէս մշտավառ յուշ անցեալի եւ իբրեւ կենդանի յոյս ապագայի»:
Ազգային-քաղաքական ու պետական-գաղափարական այդ դրօշով եւ ուղիով՝ Սիմոն Վրացեան երկար ապրեցաւ եւ պատնէշի վրայ մնաց ու գործեց մինչեւ 87 տարեկան հասակը։ Գործեց եւ պատասխանատու առաքելութիւններ ստանձնեց ամէնուրեք եւ այն բոլոր մարզերուն մէջ, ուր հայ ժողովուրդը պէտք ունեցաւ իրեն եւ Դաշնակցութիւնը պարտականութեան գլուխ կոչեց զինք։
Ս. Վրացեան ո՛ւր որ եղաւ եւ ի՛նչ պատասխանատուութիւն որ ստանձնեց՝ անվիճելիօրէն մնայո՛ւն ներդրում ունեցաւ եւ վաւերակա՛ն իր դրոշմը դրաւ հայ ժողովուրդի ազգային ինքնահաստատման երթին վրայ։
Ճակատագիրը դասաւորեց այնպէս, որ Վրացեան յայտնուեցաւ հայ կեանքի հանգուցային պահերուն՝ պատմական տարողութեամբ զարգացումներու յառաջապահ դիրքերուն վրայ։
*
* *
Սիմոն Վրացեան ծնած է 1882ին, Մեծ Սալա գիւղը, Նոր Նախիջեւան (հիւսիսային Կովկաս)։ Տեղւոյն հայկական եւ ռուսական վարժարաններուն մէջ տարրական ուսումը ստանալէ ետք, 1900ին ան ընդունուեցաւ Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանը, որուն փայլուն շրջանաւարտներէն հանդիսացաւ։
Իր ազգային-յեղափոխական խմորումներու վարակիչ մթնոլորտով, ինչպէս եւ հայոց հոգեմտաւոր ժառանգութեան վերանորոգման շունչով՝ «Գէորգեան» Ճեմարանը վճռորոշ անդրադարձ ունեցաւ Սիմոն Վրացեանի դաշնակցական կազմաւորման եւ անոր քաղաքական, կազմակերպական ու մտաւորական ընդունակութիւններու զարգացման վրայ։
Վրացեանի յեղափոխական նկարագիրն ու դաշնակցական աշխարհայեացքը կոփեցին՝
– 1903ի հայկական եկեղեցապատկան կալուածներու ցարական բռնագրաւումին դէմ ծաւալած համաժողովրդային ըմբոստացման մէջ «Գէորգեան» Ճեմարանի ուսանողութեան բողոքի բուռն ելոյթները,
– Նոյն շրջանին Հ.Յ.Դ. Կովկասեան գործունէութեան Նախագիծի որդեգրման մէջ Ճեմարանի դաշնակցական ուսանողութեան աշխոյժ մասնակցութիւնը,
– Նաեւ 1905ի համառուսական առաջին յեղափոխութեան եւ, անոր զուգահեռ, հայ-թաթարական ընդհարումներուն դաշնակցական ուսանողութեան յանձնառու մասնակցութիւնը։
Այսպէ՛ս, Վրացեան արդէն դաշնակցական պատրաստուած գործիչ էր 1906ին, երբ աւարտեց «Գէորգեան» Ճեմարանը։
1907ին Վիեննայի մէջ գումարուած Հ.Յ.Դ. Չորրորդ Ընդհանուր Ժողովին, որ բախտորոշ եղաւ Դաշնակցութեան ներքին միասնականութիւնը ամրապնդելու առումով, Սիմոն Վրացեան մասնակցեցաւ իբրեւ Հ.Յ.Դ. Ուսանողական Միութեան պատգամաւոր։
Հ.Յ.Դ. Չորրորդ Ընդհանուր Ժողովը Արեւմտահայ եւ Արեւելահայ Դատերու միջեւ խաչաձեւման ու թրքահայու եւ ռուսահայու հակադրութեան բուռն մթնոլորտին մէջ գումարուած դժուարին ժողովն էր, որմէ Դաշնակցութիւնը դուրս եկաւ աւելիով միաձոյլ եւ միակամ։
Հ.Յ.Դ. հիմնադիր սերունդի ջանքերով ձեռք բերուած գաղափարական այդ միասնականութիւնն ու կազմակերպական հզօրացումը ամրակուռ հիմքը կազմեցին Վրացեանի հետագայ ոգորումներուն։
Ընդհանուր Ժողովէն ետք ան անցաւ Ս. Փեթերսպուրկ, ուր հետեւեցաւ համալսարանական բարձրագոյն ուսման՝ իրաւագիտութեան, գիւղատնտեսութեան եւ մանկավարժութեան մէջ։
1910ին, երբ ցարական հալածանքը իր գագաթնակէտին հասած էր դաշնակցական գործիչներու դէմ, Սիմոն Վրացեան անցաւ Կարին, ուր Ռոստոմ հաստատուած էր՝ իր քով մէկտեղելով Դաշնակցութեան փորձառու եւ խոստմնալից ուժերը, միասնաբար լծուելու համար բուն Երկրի հայութեան հասարակական եւ մշակութային զարգացման, ինչպէս եւ ազգային-յեղափոխական կազմակերպումին։
Տարի մը Կարնոյ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Յառաջ»ը խմբագրելէ ետք, 1911ին, Ռոստոմի յանձարարութեամբ, Սիմոն Վրացեան ղրկուեցաւ Պոսթըն, Մ. Նահանգներ, իբրեւ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հայրենիք»ի խմբագիր։
1914ին, իբրեւ Ամերիկայի շրջանէն պատգամաւոր, Վրացեան վերադարձաւ Կարին, մասնակցելու համար Հ.Յ.Դ. Ութերորդ Ընդհանուր Ժողովին, որու աւարտին ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ եւ անցաւ Թիֆլիս։ Ստանձնեց Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հորիզոն»ի խմբագրութիւնը՝ զուգահեռաբար Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդին անդամ ընտրուելով եւ լծուելով Հայ Կամաւորական Շարժման կազմակերպումին։
Սիմոն Վրացեանի հրապարակագրական, քաղաքական եւ կազմակերպական գործունէութեան թիֆլիսեան այս աշխոյժ շրջանը շարունակուեցաւ մինչեւ 28 Մայիս 1918ի Հայաստանի անկախութեան նուաճումը։
Հուսկ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի եւ Ազգային Խորհուրդի խառն նիստին կողմէ վարչապետ նշանակուած Յովհաննէս Քաջազնունիի աջ բազուկը դառնալով՝ Վրացեան իր կարգին տեղափոխուեցաւ Երեւան։
Կառավարութեան գլխաւոր բանագնացներէն եղաւ ինչպէս Պաթումի մէջ թուրքերու հետ հաշտութեան բանակցութիւններուն, այնպէս ալ համատարած սովին յաղթահարման համար Մ. Նահանգներու հետ տարուող բանակցութիւններուն՝ Պարէնի ապահովման նպատակով։
Միաժամանակ՝ ընտրուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան անդրանիկ խորհրդարանին՝ Հայաստանի Խորհուրդի պատգամաւոր եւ տենդագին լծուեցաւ նորահաստատ Հանրապետութիւնը ժողովրդավարական հիմերու վրայ հաստատելու եւ միջ-կուսակցական գործակցութեամբ օժտելու աշխատանքին։
Իրաւագէտի եւ գիւղատնտեսի իր մասնագիտական պատրաստութեամբ ալ նշանակալի ներդրում ունեցաւ աշխատանքի եւ տնտեսական յառաջդիմական օրէնսդրութեան մշակումին մէջ։
Պետական շինարարութեան գործին Սիմոն Վրացեանի փարումը եղաւ ամբողջական եւ արդիւնաւոր։
Եղաւ սերտ գործակիցը Ալեքսանդր Խատիսեանի` անոր վարչապետութեան շրջանին։
Իսկ երբ Մայիս 1920ին կեանքի կոչուեցաւ Համօ Օհանջանեանի Բիւրօ-կառավարութիւնը, Վրացեան ստանձնեց աշխատանքի եւ գիւղատնտեսութեան նախարարութիւնը, մինչեւ որ Հոկտեմբեր 1920ին, Հայ-թրքական պատերազմի ծանր օրերուն, իր ուսերուն դրուեցաւ ծանր բեռը Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին վարչապետի պատասխանատուութեան։
Վրացեան ինք եղաւ թէ՛ 2 Դեկտեմբեր 1920ին Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնը Յեղկոմին զիջելու պայմանագիրը ստորագրող վարչապետը, թէ՛ Փետրուար 18ի համաժողովրդային ապստամբութենէն ետք կազմուած Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէին նախագահը։
Հայաստանի Հանրապետութեան վերջնական խորհրդայնացումէն ետք, Սիմոն Վրացեան իր կարգին անցաւ Թաւրիզ, Պարսկաստան, ուրկէ մեկնեցաւ Փարիզ եւ ստանձնեց Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի վերահրատարակութեան խմբագրութիւնը։
Մինչեւ 1933 շարունակուած «Դրօշակ»ի հրատարակութեան այս շրջանը պատուանդանը կազմեց Վրացեանի գաղափարագրական ժառանգութեան։
*
* *
Տարագրութեան սկզբնական այդ տարիներուն, հայ քաղաքական մտքի եւ յատկապէս դաշնակցական մտածողութեան մէջ սփիւռքի տարածքին յառաջ եկած բեկումներու, խզումներու եւ խոտորումներու դժուարին այդ հանգրուանին, «Դրօշակ»ի շուրջ համախմբուած ուժերու ստորագրած յօդուածներով թէ ուղղակի իր առաջնորդողներով՝ Սիմոն Վրացեան բառին բուն իմաստով ուղի հարթեց տարագիր հայութեան եւ նոյնպէս տարագրուած Դաշնակցութեան առջեւ։
Վրացեան եղաւ ոչ միայն արթուն պահապանը հայ ազգային-ազատագրական շարժման քաղաքական-գաղափարական աւանդներուն, այլեւ նորարար ու լայնախոհ դրօշակիրը դարձաւ ծանրագոյն ցնցումներէ վերականգնող աշխարհի մը մէջ Հայաստանի ու Հայութեան նոր տեղն ու դերը գաղափարականօրէն հունաւորելու շարժումին։
Միեւնոյն այդ շրջանին Սիմոն Վրացեան գրեց նաեւ իր կոթողական գործը՝ «Հայաստանի Հանրապետութիւն»ը, որ մնայուն աւանդ մը կազմեց ոչ միայն պատմագրական առումով, այլեւ՝ նոր ժամանակներու հայ քաղաքական մտքի ինքնուրոյն ուղղութիւնը՝ ազգային արեւելումը հիմնաւորելու եւ հունաւորելու իմաստով։
«Դրօշակ»ի հրատարակութեան ընդհատումէն ետք, Վրացեան հաստատուեցաւ Պէյրութ, Լիբանան, ուր խմբագրեց Պատմութեան եւ Մշակոյթի հանդէս «Վէմ»ը, որ Հայաստանի անկախութեան սերունդի ժամադրավայրը դարձաւ, նոյնպէս եւ սփիւռքահայ առաջին սերունդի մտաւորականութեան ինքնադրսեւորման բեմը։
«Վէմ»ը փրկարար դեր կատարեց հայ քաղաքական մտքի ազգային յիշողութիւնը խորհրդային նենգափոխումներու դէմ անաղարտ պահելու եւ պաշտպանելու գաղափարական պայքարի ճակատին վրայ։
Վրացեանի քաղաքական վաստակին սփիւռքեան կարեւորագոյն հանգրուաններէն մէկը կազմեց, Մ.Ա.Կ.ի կազմութեան հիմնադիր ժողովներու շրջանին, Հայ Դատի վերարծարծման ուղղութեամբ Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ տարուած բանակցութիւններուն իր աշխոյժ դերակատարութիւնը։ Այդ բանակցութիւնները թէեւ անմիջական արդիւնքի չյանգեցան, այսուհանդերձ՝ ամուր նախադրեալներ հաստատեցին Հայ Դատի պահանջատիրական հետագայ նախաձեռնութեանց համար։
*
* *
Սիմոն Վրացեանի աշխատունակութիւնն ու եռանդը յոգնութիւն չճանչցան նաեւ անոր յառաջացեալ տարիքին։
1952ին, Լեւոն Շանթի մահէն ետք, Վրացեան նշանակուեցաւ Պէյրութի Հայ Ճեմարանի – հետագային՝ «Նշան Փալանճեան» Ճեմարան – տնօրէն եւ մեծ ներդրում ունեցաւ Համազգայինի կրթական այդ մեծ հաստատութեան տնտեսական հիմերու ամրապնդումին մէջ։
Նաեւ՝ հրատարակութեան պատրաստեց եւ լոյս ընծայեց իր յուշերը՝ «Կեանքի Ուղիներով» վեց-հատորեակը, որ համադրումը եղաւ ազգային-քաղաքական եւ հոգեմտաւոր իր ժառանգութեան ու պատգամին։
Եւ մինչեւ վերջին շունչ, մինչեւ 21 Մայիս 1969ի իր մահը, Սիմոն Վրացեան թէ՛ մեր մամուլի էջերէն, թէ՛ հրապարակային հանդիսութեանց բեմերէն, անլռելի վկան ու պատգամախօսը դարձաւ այն պատմակշիռ երթին, որ հայ ժողովուրդը կտրեց քսաներորդ դարու առաջին քառորդին։
Լիբանանի հայութիւնը ազգային-պետական ղեկավարի բարձրագոյն հանդիսաւորութեամբ յուղարկաւորութեան եւ ազգային-ժողովրդային խուռներամ թափօրով թաղումի արժանացուց հայութեան մեծ զաւակին՝ Անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին վարչապետին, որ իր կեանքով ու գործով, նուիրումով եւ գաղափարապաշտութեամբ մարմնաւորեց դաշնակցական մեծ միասնութիւնը՝ Յեղափոխականի, Պետական Գործիչի եւ ներհուն Մտաւորականի։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
