ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Ղազարոս Աղայեան (1840-1911) Հայ ժողովուրդի անզուգական Մանկագիրն ու մեծարժէք Ուսուցիչը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
Յուշատետր
Ղազարոս Աղայեան (1840-1911).
Հայ ժողովուրդի անզուգական Մանկագիրն ու մեծարժէք Ուսուցիչը
02 ՅՈՒԼԻՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
Յուլիս 3ի այս օրը վախճանած է հայ գրականութեան դասական Մեծութիւններէն Ղազարոս Աղայեան, որուն ծննդեան 180ամեակն է այս տարի։
Հայոց մանկական գրականութեան արժանաւոր ներկայացուցիչն է Ղազարոս Աղայեան, որ ոչ միայն բանիւ, այլեւ՝ գործով ամբողջապէս նուիրուեցաւ հայ նորահաս սերունդներու բազմակողմանի զարգացման եւ անոնց՝ իբրեւ գիտակից մարդու եւ հայու՝ լիարժէք կազմաւորման։
Իր դարու յառաջադէմ մտածողներէն էր Ղ. Աղայեան, որ համալսարանական յատուկ ուսում չունեցաւ, բայց ինքնաշխատութեամբ եւ ինքնազարգացումով յաջողեցաւ ոչ միայն հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան ներհուն ճանաչողութիւնը խորացնել, այլեւ՝ իր ժամանակի հասարակագիտական եւ մանկավարժական նորարար շարժումներուն հետ գաղափարական խոր կապ հաստատել եւ, այդ բոլորի լոյսին տակ, նորոգման հորիզոններու բանալ հայ ժողովուրդի հասարակական կեանքը, յատկապէս նորահաս սերունդներու հայեցի կրթութիւնը։
Իբրեւ մանկավարժ-տեսաբանի՝ Ղազարոս Աղայեան ամբողջ փիլիսոփայութիւն մը կտակեց մեր ժողովուրդին։ Գրքունակ չեղաւ բնաւ, այլ կենսափորձով բիւրեղացուց նորահաս հայորդիներու դաստիարակութեան ծայր աստիճան պատասխանատու գործը։ Պատգամեց, որ՝
– Յաճախ շատ գիտուն պրոֆեսորը պիտանի չէ որպէս ուսուցիչ:
– Դաստիարակելու համար ոչ թէ երկար ժամանակ է հարկաւոր, այլ կարճ ժամանակի խելացի օգտագործում:
– Աշակերտը պիտի հասկանայ, մարսէ ամէն բան, ինչ որ սովորում է վարժապետից, որպէսզի նա ոչ թէ մի անշունչ բառագիրք դառնայ, այլ նախապատրաստուի լինել կենդանի եւ առողջ դատողութիւն ունեցող խելօք մարդ:
Ղ. Աղայեան մարմնաւորեց մոմի պէս լոյս բաշխող եւ հալող արժանաւոր Հայ Ուսուցիչի դասական կերպարը, որովհետեւ ոչ միայն տիրապետած էր գիտելիքին եւ զայն փոխանցելու մանկավարժական վարպետութեան, այլեւ՝ անհուն սէր ունէր դէպի իր խնամքին վստահուած հայ մանուկն ու պատանին։
Պաշտամունքի աստիճան խոր էր Ղ․ Աղայեանի տածած սէրը, որ կը ներշնչուէր սեփական ժողովուրդին անմեռ արժէքները նորերուն փոխանցելու եւ, այդ ճամբով, ազգային մեր մեծ ժառանգութիւնը վերանորոգելու գաղափարական յանձնառութենէն։
Հայոց մեծ մանկագիրին յուզաշխարհը լաւագոյնս կը խտացնէ ու կը շնչաւորէ մեր սերունդներու մանկական երեւակայութիւնը գերած Աղայեանի «Ծիծեռնակ»ը բանաստեղծութիւնը՝
Ծիծեռնակը բոյն էր հիւսում,
Ե՛ւ հիւսում էր , ե՛ւ երգում,
Ամէն մի շիւղ կպցնելիս՝
Առաջուայ բոյնն էր յիշում:
Մէկ անգամ էր նա բոյն հիւսել
Եւ շատ անգամ կարկատել,
Բայց այս անգամ վերադարձին
Բոյնն աւերակ էր գտել:
Այժմ նորից բոյն էր հիւսում,
Ե՛ւ հիւսում էր , ե՛ւ երգում,
Ամէն մի շիւղ կպցնելիս՝
Առաջուայ բոյնն էր յիշում:
Նա յիշում էր անցած տարին
Իր սնուցած ձագերին,
Որոնց ճամբին յափշտակեց
Արիւնարբու թշնամին:
Բայց նա կրկին բոյն էր հիւսում,
Ե՛ւ հիւսում էր, ե՛ւ երգում,
Ամէն մի շիւղ կպցնելիս՝
Առաջուայ բոյնն էր յիշում:
*
* *
Որոշապէս իր ժամանակի հայոց Ազգային Զարթօնքը յառաջ մղելու յանձնառութիւնը եղաւ Ղ. Աղայեանի մղիչ ուժն ու առաջնորդող սկզբունքը։
Ան հաւատաց հայ ժողովուրդի աշխատասիրութեան եւ անոր վրայ խարսխեց մանկավարժական իր ողջ փիլիսոփայութիւնը՝ շարունակ ուսուցանելով, որ՝
– Աշխատութիւնը բոլոր առաքինութիւնների մայրն է, ինչպէս ծուլութիւնը ծնող է ամենայն մոլութեան: Անգործ մնացած հողի վրայ բուսնում են ամէն տեսակի անպիտան խոտեր, իսկ մշակուող հողը, որը նպատակ ունի շատերին սնունդ տալու, զարդարւում է ամէն տեսակի բարիքով:
Աշխատասիրութիւնը միայն խօսք եւ քարոզ չեղաւ այս Մեծ Հայուն համար։
Իր անձին ու կեանքին կենդանի օրինակով՝ Ղ․ Աղայեան դաստիարակեց իրերայաջորդ սերունդներ, որոնց շարունակ յիշեցուց, թէ լիարժէք մարդ դառնալու համար նախապայման են երկու հիմնական սկզբունքներ.- Նախ՝ մայրենի լեզուի պաշտամունքը, ապա՝ մարդուն տրուած աստուածային գերագոյն պարգեւը, որ սէրն է դէպի մարդն ու մարդկայինը։
Ինչպէս Աղայեան կը գրէ՝
– Բաւական չէ ազգասէր եւ հայրենասէր ըլլալը, պէտք է քիչ մըն ալ լեզուասէր ըլլալ. պէտք է սիրել, պաշտել, գգուել հարազատ մօր հարազատ լեզուն: Այս սէրը միայն կը բանայ մեր առջեւ լեզուի անհատնում ճոխութիւնը, անոր նրբութիւնը եւ քաղցրութիւնը:
– Տէ՜ր Աստուած, ինչե՜ր ես դրել մարդու հոգում քո մի եռատառ բառովդ, որ է՝ Սէր:
Իր ժողովուրդի կարիքաւոր ու աղքատ մեծամասնութեան ցաւը սրտին մէջ՝ Ղ. Աղայեան մանուկ հայորդիներուն ներարկեց Մարդու եւ Մարդկայինի նկատմամբ տառապանքի եւ չքաւորութեան մէջ ծիլ տուած այդ մեծ սէրը, ինչպէս որ կը վկայէ հանրածանօթ իր «Ճախարակ» բանաստեղծութիւնը.
Մանի՛ր, մանիր, ի՛մ ճախարակ,
Մանիր սպիտակ մալանչներ,
Մանիր թելեր հաստ ու բարակ,
Որ ես հոգամ իմ ցաւեր։
Ձէթ եմ ածել ականջներըդ,
Նոր շինել եմ շրտըւիկ,
Դէ՜հ, սո՛ւտ շարժիր լայն թեւերըդ,
Ոստեր շինիր սըրուլիկ։
Մանի՛ր, մանիր, ի՛մ ճախարակ,
Լիսեռնիկդ պտըտիր,
Մանիր թելեր հաստ ու բարակ,
Իլիկիդ վըրայ փաթաթիր։
Տիգրանիկըս գուլպայ չունի,
Հանդ է գնում ոտաբաց,
Գաբրիէլըս չուխա չունի,
Միշտ անում է սուգ ու լաց։
Մանի՛ր, մանիր, ի՛մ ճախարակ,
Մանիր սպիտակ փաթիլներ,
Մանիր թելեր հաստ ու բարակ,
Որ ես հոգամ իմ ցաւեր։
Չըվալ չունինք, չութա չունինք,
Ո՛չ սամոտէ, ո՛չ պարան,
Այսպէս աղքատ դեռ եղած չենք,
Կտրուել է ամէն բան։
Դեռ հարս էի, որ գործեցի
Քանի կարպետ, խալիչա,
Բայց դրանից շուտ զրկուեցի,
Հիմա չունիմ մի քեչա։
Կարմիր օրըս, երբ սեւացաւ,
Եւ պարտք մնաց՝ թէեւ քիչ,
Պարտատիրոջ սիրտն էլ սեւցաւ –
Եկաւ տարաւ ամէն ինչ։
Մանի՛ր, մանիր, ի՛մ ճախարակ,
Մանիր սպիտակ քուլաներ,
Մանիր թելեր հաստ ու բարակ,
Որ ես հոգամ իմ ցաւեր։
*
* *
Ղ. Աղայեան ծնած է 1840ին, Ապրիլի 4ին, Բոլնիս-Խաչէն (այժմ՝ Վրաստանի մէջ) հայաբնակ գիւղը։
Սկզբնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի Շամշուլդա գիւղի քահանայ Տէր Պետրոսի մօտ։
1853ին ընդունուած է Թիֆլիսի «Ներսիսեան» դպրոցը. մէկ տարի յետոյ ինքնակամ հեռացած է դպրոցէն։ Այնուհետեւ՝ իր գիտելիքները լրացուցած է ինքնակրթութեամբ։
Ղ․ Աղայեան աշխատանքի ասպարէզ մտաւ իբրեւ գրաշար՝ Թիֆլիսի մէջ, ապա՝ Մոսկուա եւ Ս. Փեթերսպուրկ։
1867ին վերադարձաւ Անդրկովկաս. նշանակուեցաւ Ս. Էջմիածնի տպարանի կառավարիչ եւ խմբագրեց «Արարատ» ամսագիրը (1869-70)։
Այնուհետեւ՝ իբրեւ ուսուցիչ, ան դասաւանդեց Ախալցխայի, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի եւ Շուշիի թեմական դպրոցներուն մէջ (1870–1882)։ Շրջան մը նաեւ եղաւ Վրաստանի եւ Իմերեթիայի հայկական դպրոցներու թեմական տեսուչը։
Իբրեւ հրապարակագիր՝ նախ աշխատեցաւ «Փորձ» հանդէսի խմբագրութեան մէջ իբրեւ քարտուղար։ Գործուն մասնակցութիւն ունեցաւ «Աղբիւր» մանկական պատկերազարդ ամսագրի խմբագրումին մէջ։
1880ականներէն աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալեց նաեւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման մէջ։ 1895ին ցարական իշխանութեանց կողմէ ձերբակալուեցաւ՝ Հնչակեան կուսակցութեան պատկանելու մեղադրանքով. աքսորուեցաւ Նոր Նախիջեւան, ապա՝ Ղրիմ (1898-1900)։ Այնուհետեւ, մինչեւ կեանքին վախճանը, գտնուեցաւ ցարական ոստիկանութեան հսկողութեան տակ։
1902ի Մայիսին մեծ շուքով տօնուեցաւ Ղ. Աղայեանի գրական գործունէութեան 40ամեակը։
Վախճանեցաւ 1911 թուականի Յուլիսի 3ին (հին տոմարով՝ Յունիսի 20ին), Թիֆլիս։
*
* *
Ղ. Աղայեան իր ետին թողուց հարուստ եւ բազմաժանր գրականութիւն։
Առաջին տպագիր գործը եղաւ «Հարկաւոր է օգնել չքաւորներին» բանաստեղծութիւնը, որ լոյս տեսաւ «Մեղու Հայաստանի» օրաթերթին մէջ, 1862ին։
Իր «Արութիւն եւ Մանուէլ» գործով (1867)՝ Աղայեան հիմը դրաւ ինքնակենսագրական վէպին հայ նոր գրականութեան մէջ։ Վէպը անողոք պայքարի կոչ է խաւարին ու յետամնացութեան դէմ՝ ընթանալով Աբովեանի բացած ուղիէն։
Աղայեանի գեղարուեստական արձակի ուշագրաւ նմոյշներէն են՝ «Երկու քոյր» վիպակը, «Բաժանութիւն»ը, «Սէրը արտաքսուած» գործը։
Մշակած է «Քէօրօղլի» վիպերգութեան երեք դրուագներ։
Մարդկային յարաբերութիւններու մասին Աղայեանի իդէալն աւելի ամբողջականօրէն արտայայտուած է «Տորք Անգեղ» երկարաշունչ բանաստեղծութեան մէջ (1888), որուն ատաղձը Մ. Խորենացիի «Հայոց պատմութեան» մէջ եղած առասպելն է Անգեղեան Տորքի մասին։
Բայց յատկապէս մանկական գրականութեան ասպարէզին մէջ Աղայեան ունեցաւ մեծ ժողովրդականութիւն։ Մանկական բանաստեղծութիւններու առաջին ժողովածուն՝ «Սրինգ հովուական»ը լոյս տեսաւ 1882ին, յաջորդը՝ «Բանաստեղծութիւններ»ը, 1890ին։
Հեքիաթները մեծ կշիռ ունեցան Աղայեանի ստեղծագործական վաստակին մէջ։ Ան հեքիաթը կը համարէր իրական աշխարհի ու կեանքի ճշմարտացի պատկերման, մանուկներու դաստիարակութեան կարեւորագոյն միջոց եւ հետեւողականօրէն կը պաշտպանէր չարին կռուով յաղթելու սկզբունքը։
Աղայեանի հեքիաթներուն հերոսները անձնական բարօրութիւնը կը ստորադասեն հանրային երջանկութեան գաղափարին։ Իր «Անահիտ» հեքիաթը (1881) հայ հեքիաթագրութեան լաւագոյն նմոյշներէն մէկը կը նկատուի։
Իսկ մանկավարժական իր գործերու շարքին առանձին յիշատակութեան արժանի է Աղայեանի «Ուսումն մայրենի լեզուի» դասագիրքերու շարքը՝ նախակրթարանի Ա․, Բ․, Գ․, Դ. դասարաններու համար։ Շուրջ 40 տարի (1875-1916) Աղայեանի այս դասագիրքը եղաւ ամենատարածուած այբբենարանը ատենի հայ դպրոցներուն մէջ։
*
* *
Ղազարոս Աղայեանի Գործին եւ Արժէքին մասին այս հակիրճ անդրադարձը եզրափակենք գնահատումովը հայ գրականութեան արդի ժամանակներու Մեծերէն երկուքին՝
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ
Ղ. Աղայեանը մի հոյակապ մարդ էր ու խոշոր մտածող, երազող, գրող։ Բայց նրա կեանքը անգիր անցկացաւ։ Անցկացաւ իր բարեկամների, ընկերների ու մտերիմների շրջանում, ու միայն նրանք գիտեն, թէ ինչքա՜ն բան ունէր նա ու ինչքան բան տարաւ իր հետ։
Նրա թողածը շատ է քիչ, տարածն ու կորածը՝ ահագին:
– Նա նման չի մեր գրողներից ոչ մէկին։ Նա ամէն մի ճիւղի մէջ ցոյց է տուել ինքնուրոյն ճաշակ եւ տաղանդ եւ երբեք չի եղել երկրորդը։
Նա ունեցել է խոր հաւատ ու յարգանք դէպի իր գրիչը, գրիչը համարել է մի սրբազան արարողութիւն, գրիչ առնելիս՝ կարողացել է վերանալ, եւ նրա բանաստեղծական աշխատանքն էլ եղել է միշտ վեհ, իդեալական, մաքուր, մանկական:
ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ
Կարծես հեքիաթների միջից եկած, մեր իրականութեան մէջ քայլող մի զօրապետ իշխան լինէր, լեռների քաջ որսկան, աշխարհէ աշխարհ կտրող կարաւանապետ։
Աղայեանը խորքով լաւատես էր. վիշտն ու տխրութիւնը չափազանց կարճատեւ պահեր էին նրա մօտ։ Կարելի էր ասել, որ նա իր կեանքում երբեք չհիասթափուեց, միշտ մնաց ոգեւորուած, հաւատով։ Միտքը վառ էր միշտ, հարցասէր, հետաքրքրուող, ականջը միշտ նորութեան՝ գրական, հասարակական եւ գիտական գիւտերի, նուաճումների։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
