ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 5 Յուլիս 1921 – Ստալինեան կամայական որոշումով՝ Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցուեցաւ Ատրպէյճանին
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
5 Յուլիս 1921.
Ստալինեան կամայական որոշումով՝ Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցուեցաւ Ատրպէյճանին
05 ՅՈՒԼԻՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
Յուլիս 5ի այս օրը՝ 1921ին, սեւ ու մուր թուական մը խորհրդանշեց եւ աղիտաբեր նշանակութիւն ունեցաւ հայ ժողովուրդին համար։
5 Յուլիս 1921ին էր, որ Ռուսական Կոմունիստական Կուսակցութեան Կ. Կոմիտէի Կովկասեան Բիւրոյի ապօրինի որոշումով՝ Լեռնային Ղարաբաղը անջատուեցաւ Հայաստանէն եւ բռնակցուեցաւ Ատրպէյճանին։
Յատկապէս 1988ի Փետրուարին թափ առած Արցախեան Շարժումէն ասդին, շատ մելան հոսած է ստալինեան այդ կամայական, ապօրինի եւ, մանաւա՛նդ, անարդար որոշումին պատմական լուսաբանման համար։
Հայ քաղաքական միտքը, երկու ուղղութիւններով, իր քննարկումներն ու վիճարկումները կեդրոնացուցած է խորհրդայիններու այդ որոշման իրաւական արժեւորումին վրայ։
Մէկ ուղղութիւնը հիմնաւորած ու դատապարտած է այդ որոշման կամայական, ապօրինի եւ անարդար բնոյթը։ Ստալինեան որոշումին մէջ իրաւական որեւէ հիմք գոյութիւն չէ ունեցած եւ պարզապէս մեծապետական շահախնդրութեանց յագուրդ տուող գործարք մը եղած է Լեռնային Ղարաբաղի բռնակցումը Ատրպէյճանին։
Երկրորդը՝ տարազած ու լուսաբանած է իրաւագիտական հիմքը, Արցախեան Հարցի բանակցային լուծման համար, հայկական կողմին առաջադրած եւ պաշտպանած տեսակէտին։
Ի պատասխան ատրպէյճանական կողմի այն հետեւողական պնդումին, թէ իբր յանուն Ատրպէյճանի հողային ամբողջականութեան՝ Լեռնային Ղարաբաղը պէտք է վերադարձուի Ատրպէյճանի կազմին, հայկական կողմը իրաւաբանօրէն կը հիմնուի այն փաստարկին վրայ, որ Լեռնային Ղարաբաղը երբեք մաս չէ կազմած Ատրպէյճանի Հանրապետութեան եւ, հետեւաբար, անհիմն ու անհեթեթ է ամէն խօսակցութիւն Ատրպէյճանի հողային ամբողջականութեան պահպանման մասին։
Արդարեւ, եթէ 1921ին Լեռնային Ղարաբաղը յայտարարուած էր մէկ մասը Ատրպէյճանի, այդ քայլը իրաւաբանօրէն նախ եղած էր ապօրինի, ապա՝ բռնակցումը կատարուած էր ի սպաս Խորհրդային Ատրպէյճանի, այլ ոչ թէ անկախ Ատրպէյճանի։
Ապա՝ բռնակցումը կատարուած էր Խորհրդային Ռուսաստանի «սահմանադրական յօդուածներով», որոնք 1991էն ետք կորսնցուցին իրենց իրաւական հիմքը, երբ նոյնինքն Ատրպէյճան մերժեց ճանչնալ խորհրդային կարգերը եւ դուրս եկաւ Խորհրդային Միութենէն, նախքան անոր պաշտօնական լուծարումը։
Այլ խօսքով՝ նոյնինքն 5 Յուլիս 1921ի խորհրդային պաշտօնական որոշումէն մեկնելով, անոր անարդար բնոյթը շեշտելով հանդերձ, հայ ժողովուրդը իրաւական ամէն հիմք ունի կառչած մնալու այն փաստին, որ Լեռնային Ղարաբաղը իրաւականօրէն բնաւ մաս չէ կազմած այսպէս կոչուած «Ատրպէյճանի Հանրապետութեան»։
*
* *
Պատմութիւնը արձանագրած է, որ ռուսական Ցարական Կայսրութեան անկումէն յետոյ, Կովկասի մէջ յառաջ եկած ազգային պետութիւններու կազմաւորման հանգրուանին, Լեռնային Ղարաբաղը 1918-20 թուականներուն կռուախնձոր դարձաւ՝ մէկ կողմէ իր անկախութիւնը վերականգնած Հայաստանի Հանրապետութեան եւ, միւս կողմէ, թրքական զօրքերու ներխուժման պայմաններուն մէջ՝ իթթիհատականներու եւ մուսաւաթականներու զինակցութեամբ ձեւաւորուած նորաստեղծ Ատրպէյճանի Հանրապետութեան միջեւ։
Այդ ատեն ծայր առաւ հայեւազերիական դաժան պատերազմ մը, որուն ընթացքին Արցախը հերոսաբար պաշտպանեց ինքզինք եւ պապենական իր հողը։
Ատրպէյճանի Հանրապետութիւնը, իր կազմաւորման պահէն իսկ, շարունակաբար հողային յափշտակման պահանջներ ներկայացուց Անդրկովկասի հայկական շրջաններուն նկատմամբ:
Թրքական կանոնաւոր զօրքերն ու Ատրպէյճանի մուսաւաթական զօրամիաւորները, օգտուելով Առաջին Աշխարհամարտի եւ Ցարական Կայսրութեան անկման հետեւանքով ստեղծուած խառնաշփոթ իրավիճակէն, փորձեցին իր աւարտին հասցնել հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան կողմէ 1915ին գործադրուած ցեղասպանութեան ոճիրը։
1918էն 1920, համաթրքական մեծ պետութիւն մը հիմնելու հրէշածին ծրագրով տարուած՝ թրքացեղ այդ զօրքերը բնաջնջեցին հարիւրաւոր հայկական գիւղեր, կազմակերպեցին հայերու ջարդեր Պաքուի եւ Գեանջայի մէջ:
Բայց նոյնինքն Լեռնային Ղարաբաղի մէջ թուրքեւազերիական զօրքերը բախեցան լուրջ դիմադրութեան եւ պարտուած նահանջի դիմեցին՝ հակառակ անոր, որ Արցախի ատենի մայրաքաղաք Շուշին 1920ի Մարտ 23ին հրկիզուած ու թալանուած էր, իսկ անոր հայ բնակչութիւնը՝ կոտորուած։
*
* *
Արցախի շուրջ սաստկացած հայեւթուրք այդ բախումներու ժամանակ էր, որ միջազգային հանրութիւնը անհրաժեշտ համարեց միջամտել աննախընթացօրէն ողբերգական բնոյթ ստացած հակամարտութեան։
1920ի Դեկտեմբեր 1ին, Ազգերու Լիկայի 5րդ Կոմիտէն, իր 3րդ Ենթակոմիտէի զեկոյցին վրայ հիմնուելով եւ հակադարձելով Ատրպէյճանի տարածքային յաւակնութիւններուն ու ազերիներու ձեռամբ հայերու զանգուածային կոտորածներուն՝ միաձայնութեամբ որոշեց մերժել Ատրպէյճանի Հանրապետութեան դիմումը՝ Ազգերու Լիկային անդամակցելու։
Օրին, Ազգերու Լիկան նաեւ որոշեց, մինչեւ հակամարտութեան վերջնական կարգաւորումը, Լեռնային Ղարաբաղը ճանչնալ իբրեւ վիճելի տարածք, որուն շուրջ համաձայնութեան յանգեցան հակամարտութեան առընչակից բոլոր կողմերը, անոնց շարքին եւ Ատրպէյճանը։
Այսպէ՛ս, 1918-20 թուականներուն, Ատրպէյճանի Հանրապետութեան ստեղծման ժամանակաշրջանին, անոր գերիշխանութիւնը չէր տարածուած Լեռնային Ղարաբաղի, ինչպէս եւ Նախիջեւանի վրայ։
Այնուհետեւ, Անդրկովկասի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումին հետեւեցաւ քաղաքական նոր քարտէսի սահմանագծումը։
1920ի Դեկտեմբերի վերջերուն, Խորհրդային Հայաստանի հռչակումէն յետոյ, Կարմիր Բանակի զօրքերը, մինչեւ Լեռնային Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի հարցին խաղաղ լուծումը, ժամանակաւորապէս գրաւեցին Լեռնային Ղարաբաղը:
Միաժամանակ՝ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն անմիջապէս յետոյ, Ատրպէյճանի Յեղկոմը (Յեղափոխական Կոմիտէն, որ պոլշեւիկեան այդ ժամանակուան իշխանութեան գլխաւոր մարմինն էր) պաշտօնական յայտարարութեամբ ընդունեց եւ ճանչցաւ «վիճելի տարածքներ»ուն՝ Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ Նախիջեւանին Հայաստանի անբաժան մասը ըլլալու հանգամանքը:
Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ Նախիջեւանի նկատմամբ իր յաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին ատրպէյճանական այդ յայտարարութեան պահուն, հայկական տարածքները իրողապէս մաս չէին կազմեր Խորհրդային Ատրպէյճանին։
«Վիճելի տարածքներ»ու նկատմամբ իր յաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին Խորհրդային Ատրպէյճանի յայտարարութեան եւ Հայաստանի ու Ատրպէյճանի կառավարութեանց միջեւ համաձայնութեան հիման վրայ, 1921ի Յունիս 21ին, Խորհրդային Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղը յայտարարեց իր անբաժանելի մասը:
*
* *
Հայաստանի կառավարութեան ընդունած համապատասխան Դեկրետը լոյս տեսաւ ինչպէս Հայաստանի, այնպէս ալ Ատրպէյճանի խորհրդային մամուլի էջերուն։
Պաքուի «Աշխատաւոր» թերթը, որ Ատրպէյճանի Կոմկուսի Կենտկոմի օրգանն էր, 1921ի Յունիս 22ին լոյս ընծայեց Դեկրետը։
Այդպիսով, տեղի ունեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի փաստացի միացումը Հայաստանին, ինչ որ միջազգային-իրաւական իմաստով Անդրկովկասի մէջ, կոմունիստական վարչակարգի կայացման ընթացքին, եղաւ վերջին օրինական ակտը Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերեալ։
Միացման այդ ակտը ողջունեցին ինչպէս միջազգային հանրութիւնը, այնպէս ալ Խորհրդային Ռուսաստանը, ինչ որ ամրագրուեցաւ Ազգերու Լիկայի ժողովի բանաձեւին մէջ (թիւ /18.XII.1920թ.), ինչպէս նաեւ Ազգերու Լիկայի գլխաւոր քարտուղարին՝ Ազգերու Լիկայի անդամ-պետութիւններուն ուղղուած տեղեկանք-նոթին եւ ՌԽՖՍՀ արտաքին գործերու ժողովրդական կոմիսարիատի /նախարարութեան (իշխանութեան բարձրագոյն մարմնին) Խորհուրդներու XI նստաշրջանին ուղղուած 1920-21 թթ. տարեկան զեկոյցին մէջ։
Շուտով, սակայն, Ռուսաստանի պոլշեւիկեան ղեկավարութիւնը, համաշխարհային կոմունիստական յեղափոխութեան օժանդակելու իր քաղաքականութենէն մեկնելով եւ Թուրքիոյ վերապահելով «Արեւելքի մէջ յեղափոխութեան ջահակիր»ի դերը՝ կամայականօրէն եւ ըստ այնմ փոխեց իր վերաբերմունքը վերջինիս ազգային ծագումով մերձաւոր Ատրպէյճանի եւ «վիճելի տարածքներ»ու խնդրին, այդ շարքին նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ:
Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը, Մոսկուայի ցուցմունքով, վերսկսաւ խօսակցութիւններ ձեռնարկել Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ իր յաւակնութիւններուն մասին:
*
* *
Պատմական ու հանրագիտական տեղեկանքով՝
«1921 թ. Յուլիսի 4ին Ռուսաստանի Կոմունիստական Կուսակցութեան Կովկասեան Բիւրոն, Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիում հրաւիրում է լիագումար նիստ, որի ընթացքում …
հաստատւում է Լեռնային Ղարաբաղը Հայկական Խ.Ս.Հ. մաս հանդիսանալու փաստը։ Սակայն, Մոսկուայի թելադրանքով եւ Ստալինի անմիջական միջամտութեամբ, Յուլիսի լոյս 5ի գիշերը, վերանայւում է նախորդ օրուայ որոշումը եւ ընդունւում է Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում ընդգրկելու եւ այդ տարածքում ինքնավար մարզ կազմաւորելու վերաբերեալ որոշում՝ չպահպանելով նոյնիսկ ընթացակարգը։
«Այս որոշումն աննախադէպ իրաւական ակտ (քայլ) է միջազգային իրաւունքի պատմութեան մէջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը (ՌԿ(բ) կ)՝ առանց որեւէ իրաւական հիմքի կամ իրաւասութեան, որոշում է մէկ այլ տարածքի, երկրի կարգավիճակը։
«Ադրբեջանական եւ Հայաստանի Խ.Ս.Հ.ները 1922 թ. Դեկտեմբերին ընդգրկուեցին Խ.Ս.Հ.Մ.ի կազմաւորման գործընթացներում, իսկ Ղարաբաղի տարածքի ընդամէնը մի հատուածում, 1923 թ. Յուլիսի 7ին, Ադրբեջանական Խ.Ս.Հ. Կենտրոնական Գործադիր Յեղափոխական Կոմիտէի որոշմամբ կազմաւորուեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը՝ Ադրբեջանական Խ.Ս.Հ. կազմում, որով ըստ էութեան ոչ թէ լուծուեց, այլ ժամանակաւորապէս սառեցուեց Ղարաբաղեան հիմնախնդիրը։ Աւելի՛ն. ամէն ինչ արուեց, որպէսզի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզն ընդհանուր սահման չունենայ Հայաստանի հետ։ Խորհրդային ողջ ժամանակահատուածում Լեռնային Ղարաբաղի հայութիւնը չհաշտուեց այդ որոշման հետ եւ տասնեակ տարիներ պայքարեց Մայր Հայրենիքին վերամիաւորուելու համար։
«Արցախն Ադրբեջանին անմիջապէս բռնակցելուց յետոյ՝ սկիզբ առաւ ազգային-ազատագրական պայքարը։ 1920ական թթ. Արցախում հակա-ադրբեջանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով ստեղծուեց «Ղարաբաղը՝ Հայաստանին» միութիւնը։
1927 թ. Նոյեմբերի սկզբներին միութիւնը հազարաւոր թռուցիկներ է ցրել՝ Ղարաբաղը Հայաստանին նշանաբանով։ 1962 թ. Ստեփանակերտի աւտոշարասեան 300 աշխատաւորներ բողոք-նամակ գրեցին Խ.Ս.Հ.Մ. Գերագոյն Խորհրդի նախագահութիւն, կուսակցութեան Կենտկոմ եւ Մինիստրների Խորհուրդ։
Նամակում ներկայացուեց մարզի գաղութային վիճակը եւ առաջարկուեց Լ.Ղ.Ի.Մ.ը վերամիաւորել Հ.Խ.Ս.Հ.ին։ 1962 թ. մի շարք մտաւորականներ նմանօրինակ նամակով դիմեցին Խ.Մ.Կ.Կ. Կենտկոմին։ Այսպիսի դիմումները կրում էին պարբերական բնոյթ եւ յղւում էին թէ՛ Լ.Ղ.Ի.Մ.ից, թէ՛ Հ.Խ.Ս.Հ.ից։
Միայն Լեռնային Ղարաբաղից Կենտկոմին հասած դիմումների տակ ստորագրել էին 45 հազար աշխատաւորներ։ Փաստօրէն, չնայած Լ.Ղ.ն ապօրինաբար բռնակցուել էր Ադր.Խ.Ս.Հ.ին, այն երբեք չէր կորցնում անկախանալու եւ Մայր Հայաստանին միաւորուելու ձգտումը»։
Ապօրինի, կամայական եւ անարդար նման որոշումի մը կայացման չարաբաստիկ թուականն է 1921ի Յուլիս 5ը։
Այդ առումով ալ հայ քաղաքական մտքին համար Յուլիս 5ի ահազանգը միշտ պիտի հնչէ՝ ամէն անգամ, որ Հայաստանը պարփակող աշխարհի քաղաքական այս տարածքէն ներս, մեծապետական մրցապայքարը կը սաստկանայ աշխարհաքաղաքական նոր սահմանագծումներու եւ ազդեցութեան գօտիներու վերադասաւորման օրակարգով։
Հայ քաղաքական միտքը սթափութեան ու զգաստութեան հրաւիրելու հրամայականին կը ծառայէ 1921ի Յուլիս 5ի ԱՆԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ կրկնութիւնը կանխելու ԱՀԱԶԱՆԳը, որպէսզի տակաւին անտառի օրէնքով կառավարուող մեծապետական աշխարհին մէջ՝ պատրաստ ըլլանք միացեալ ու հաւաքական ուժով դիմագրաւելու Հայաստանի ու հայութեան ՊԵՏԱԿԱՆ ՏԱՆ բարգաւաճման ու հզօրացման դէմ նիւթուող ամէն կարգի սադրանք։
Որպէսզի ոչ միայն արտաքին մեքենայութեանց, այլեւ հայ քաղաքական մտքի ներքին վէրքերուն ու վրէպներուն հետեւանքով, Ազատ ու Անկախ Հայաստանը եւ Հայոց Ազգային Պետականութիւնը վերստին լծորդ չդարձուին մեծապետական ուժերու ծաւալապաշտական հաշուեյարդարներուն։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
