ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 7 Յուլիս 1923. Արցախը Ատրպէյճանին «նուիրաբերելու»․․․ կրեմլեան դաւադիր գործարքը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
7 Յուլիս 1923.
Արցախը Ատրպէյճանին «նուիրաբերելու»․․․
կրեմլեան դաւադիր գործարքը
07 ՅՈՒԼԻՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
Յուլիս 7ին, 97 տարի առաջ, ողջ աշխարհէն երկաթեայ վարագոյրով մեկուսացուած խորհրդային ամբողջատիրութեան հարաւային սահմանին՝ Անդրկովկասի մէջ, ծրագրուեցաւ եւ գործադրուեցաւ ազգային իրաւազրկումի ահաւոր գայթակղութիւն մը, որուն ծանր հետեւանքները հայ ժողովուրդը կը կրէ մինչեւ մեր օրերը։
7 Յուլիս 1923ին, Կրեմլի ղեկավարութեան արդէն միահեծան տէրը դարձած Ստալինի «ցուցմունք»ով եւ Անդրկովկասի ռուս, ազերի, վրացի ու հայ պոլշեւիկներու մեղսակցութեամբ՝ որոշուեցաւ հայոց հինաւուրց Արցախ աշխարհը բաժան-բաժան կոտորակել, հազարամեակներով հայապատկան ամբողջ հողամասեր ուղղակի՛ նորելուկ Խորհրդային Ատրպէյճանի կցել, իսկ լեռնային կեդրոնական մասը վարչականօրէն հռչակել Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ՝ զայն ենթարկելով ատրպէյճանական տիրակալութեան։
Աւելի՛ն. բռնակալներու ձեռամբ կամայական սահմանագծումի անհիմն բեմագրութիւն մը կեանքի կոչելով՝ 7 Յուլիս 1923ի չարաբաստիկ այդ որոշումով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը բառացիօրէն պոկուեցաւ եւ հեռացուեցաւ մայր հայրենիքի մարմնէն, այսպէս կոչուած «Լաչինի եւ Քելբաջարի անցք»ով մը իրարմէ խզելով Հայաստանն ու Արցախը։
*
* *
Այսօր, Լ.Ղ.Ի.Մ.ի արուեստական ստեղծումէն 97 տարի ետք, երբ յետադարձ հայեացքով լուսարձակի տակ կ՚առնենք ե՛ւ պատմութիւնը, ե՛ւ մինչեւ մեր օրերը շարունակուող քաղաքական ողբերգութեան ծալքերը, ուսանելի դասերու ամբողջ թղթածրար մը կը բացուի մեր առջեւ.
– Յաւերժական չեն կրնար ըլլալ ազգ մը եւ հայրենիք մը կամայականօրէն բաժնող անարդար սահմանագծումները, որքան ալ հզօր կայսերապետութեան մը ամբողջ բռնութեամբ պարտադրուին։
– Քաղաքական աննպաստ պայմաններու եւ դասաւորումներու հետեւանքով իրարմէ բաժնուած ազգի մը զաւակները, եթէ իրենց մէջ ունին իրաւունքի ու արդարութեան համար պայքարելու եւ պատմութիւնը իր բնականոն հունին վերադարձնելու վճռականութիւնը, անպայման կը հասնին իրենց նպատակին՝ որքան ալ բիրտ ուժով ճզմուին անոնց շղթայազերծած յաջորդական ըմբոստացումները։
– Փոքր ազգերու իրաւունքներն ու դատերը միշտ ալ ենթակայ են աշխարհի ճակատագիրը վարող մեծապետական ուժերու մրցապայքարի խաղականոններուն։ Ի վերջոյ մեծապետական ուժերու նախընտրած ուղղութեամբ կը հունաւորուի մարդկութեան զարգացումը՝ այն միակ նրբերանգային տարբերութեամբ, որ փոքր ազգերու անվեհեր իրաւատիրութիւնն ու մարտունակ պահանջատիրութիւնը կը վերածուին Մեծերու ձեռքին՝ իրարու դէմ գործածուող կարեւոր յաղթաթուղթի, աշխարհաքաղաքական նոր դասաւորումներ եւ հաւասարակշռութիւններ ի նպաստ իրենց շահերուն պարտադրելու ճամբուն վրայ։
– Իրաւունքի եւ արդարութեան համար պայքարող փոքր ազգերը, նոյնիսկ եթէ ազգային դատերուն արդարագոյնին համար է իրենց մղած կռիւը, դատապարտուած են անփառունակ պարտութեան եւ ոտնակոխումի, եթէ զինուած չեն միասնական պայքարի իրենց ուղին ամէն կարգի պառակտումներու դէմ պաշտպանելու հաստատակամութեամբ եւ գաղափարական պայծառատեսութեամբ։
Առանց այդ դասերու լիարժէք ընկալումին, կարելի չէ սպառիչ բացատրութիւնը գտնել ահաւոր այն սադրանքին, որ 7 Յուլիս 1923ին ի գործ դրուեցաւ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին դէմ։
*
* *
Լ․Ղ․Ի․Մ․ի արուեստական ձեւաւորման եւ «ատրպէյճականացման» կրեմլեան սադրանքը իր ամբողջ անարդարութեամբ մերկացնելու համար՝ անհրաժեշտ է ի մտի ունենալ ոչ միայն Լ.Ղ.Ի.Մ.ի ստեղծումը անմիջականօրէն կանխած Անդրկովկասի եւ այդ ճամբով Հայաստանի խորհրդայնացման մեծապետական, տարածաշրջանային եւ տեղական զարգացումներու ծալքերը, այլեւ՝ մինչեւ թրքացեղ հորդաներու արշաւանքներն ու պարսկական խանութեանց ժամանակները երկարող հայրենի մեր հողերուն ժողովրդագրական փոփոխութիւնները։
Պատմական զարգացման այդ ենթահողին վրայ իրենց լուսաբանումը կը գտնեն մինչեւ մեր օրերը յամեցող հիմնական շարք մը հարցականներ.
– Պատմական Հայաստանի Արցախ գաւառը, որ արեւելքէն կը տարածուէր մինչեւ Մուղանի դաշտավայրը, դարերու ընթացքին բնակավայր դարձաւ թրքացեղ նորեկներու՝ քսաներորդ դարու սկզբնաւորութեան յայտնուելով թուրք եւ թաթար համեմատական մեծամասնութեամբ հողամասի մը վիճակին մէջ։
– 1918 թուին կամայականօրէն հռչակուեցաւ Ատրպէյճանի Հանրապետութիւն անունով երկիրն ու պետութիւնը, երբ մինչ այդ պատմագիրներուն եւ պատմագէտներուն համար գոյութիւն ունեցած չէր նման անունով երկիր, պետական որեւէ միաւոր կամ նոյնիսկ քաղաքական ինքնութեամբ ազերի ազգութիւն։
Երբ 1828 թուին Ցարական Ռուսաստանը վերջնականապէս իրեն կցեց Անդրկովկասը, հայեւթաթար խառն բնակչութեամբ հողամասի հակակշռումը իր հաշիւներուն ծառայեցնելու նպատակով՝ վարչականօրէն առաջացուց Եղիսաբէթպոլի նահանգը, որուն մէջ մտցուց Գանձակն ու Կիւլիստանը, Արցախն ու Զանգեզուրը։ Այդպէ՛ս սկսաւ հայեւթաթար խառն բնակչութեամբ ամբողջ երկրամասը «բաժնէ՝ որ տիրես»ի ռազմավարութեամբ հակակշռելու ռուսական քաղաքականութիւնը։
– Այդպէ՛ս մեծապետական մրցապայքարը սաստկացաւ Անդրկովկասի մէջ եւ անոր շուրջ՝ Պաքուի սեւ ոսկիին տիրանալու պայթուցիկ առճակատման մթնոլորտի շիկացումով։ Որքան աշխուժացաւ Մեծն Բրիտանիոյ անդրկովկասեան միջամտութիւնը, այնքան խստացաւ Անդրկովկասի ազգային միաւորները իրարու դէմ դրդելու եւ բոլորին վրայ սեփական հակակշիռը ամրապնդելու ռուսական մտասեւեռումը։
Հետեւանքը եղան քսաներորդ դարասկիզբի հայ-թաթարական պարբերական ընդհարումները, որոնք 1918էն սկսեալ նոր փուլ թեւակոխեցին՝ արդէն պոլշեւիկեան յեղափոխութեամբ առաջացած Անդրկովկասի անտիրութեան պղտոր ջուրին մէջ սեփական հաշւոյն ձուկ որսալու թրքական ախորժակներու սանձազերծումով։
– Կովկասահայութիւնը, 1905ի հայ-թաթարական առաջին մեծ ընդհարումներու դաժան կենսափորձով հանդերձ, յատկապէս 1918ի վերիվայրումներէն ետք, չկրցաւ միասնական գնահատումի եւ մերժումի արժանացնել ռուսական քաղաքականութեան հայակործան այդ վարքագիծը՝ հայ-թաթար հակադրութեան հրահրումով Անդրկովկասին վերատիրանալու կրեմլեան քաղաքականութիւնը իր լրիւ ծալքերով ընկալելու իմաստով։
*
* *
Նոյնիսկ մեր օրերուն եւ հակառակ Արցախի իրողական ազատագրումով ամրագրուած պատմական դասերուն, հայ քաղաքական միտքը տակաւին կը դրսեւորէ հակումներ, որոնք կը շարունակեն յաւելեալ տուրք վճարել այն թիւր համոզումին, թէ Հայաստանի ու հայութեան ճակատագիրը աւելի յարմար դասաւորումի կրնար արժանանալ, եթէ Մայիս 1920ին մենք եւս ընդունէինք խորհրդային լուծը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը խորհրդային հռչակելով եւ հետեւելով Ատրպէյճանի օրինակին։
7 Յուլիս 1923ի Լ.Ղ.Ի.Մ.ի ստեղծման պոլշեւիկեան սադրանքը ամէն հիմք կու տայ, հայ քաղաքական մտքին համար, մէկանգամընդմիշտ թօթափելու այդօրինակ պատրանքներն ու ինքնախաբէութիւնները։
Բաւականաչափ խօսուն եւ դառն ու դաժան է այն փաստը, որ 2 Դեկտեմբեր 1920ին Հայաստանի խորհրդայնացումէն անմիջապէս ետք, Խորհրդային Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը «Եղբայրաբար» Խորհրդային Հայաստանի անբաժանելի մասը հռչակեց, «ինքնաբուխ» կերպով, ոչ միայն Արցախն ու Զանգեզուրը, այլեւ՝ Նախիջեւանն անգամ, որպէսզի պոլշեւիզմը կարենայ կոտրել հայ ժողովուրդին անդեդեւ ընդդիմութիւնն ու մերժումը…
խորհրդայնացման չարիքին։
Հայկական դիմադրութիւնը ընկճելու նպատակով շռայլուած այդ «խոստումներ»ը պարզապէս ծառայեցին կարմիր բանակայիններու կողմէ Հայաստանի վերջնական բռնագրաւման, որու «յաջողութենէն» ետք, նոյնինքն հայ պոլշեւիկներու մեղսակցութեամբ, ոչ միայն մոռցուեցան Ատրպէյճանի «եղբայրական խոստումներ»ը, այլեւ գործադրուեցաւ Արցախն ու արցախահայութիւնը Հայաստանէն պոկելու եւ, մեկուսացման պայմաններու մէջ, հայաթափելու անարգ ոճիրը։
Վերյիշելով 7 Յուլիս 1923ի Արցախեան Ողբերգութեան սեւ թուականը՝ հայ քաղաքական միտքը ամէն իրաւունք ունի, այլ մանաւանդ անխուսափելի պարտաւորութիւնը ունի, ամէն գնով արթուն գործելու եւ պահպանելու Արցախեան Պահանջատիրութեան միասնական ճակատն ու պայքարը, որպէսզի ոչ մէկ պարագայի, մեծապետական մրցավազքի աննպաստ դասաւորման որեւէ պահու, Արցախն ու արցախահայութիւնը վերստին չյայտնուին՝ չդրուի՛ն ատրպէյճանական լուծի տակ։
Միայն այդ ճամբով կրնանք կանխարգիլել եւ ամէն պարագայի թոյլ չտալ, որ պատմութիւնը կրկնէ ինքզինք։
Արցախը բռնակցելով Ատրպէյճանին՝
Լենին եւ Ստալին «կռուախնձոր» ստեղծեցին
«բաժնէ՝ որ տիրես»ի․․․ կայսերապետական քաղաքականութեան համար:
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
