ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Յովսէփ Էմին (1726-1809). Հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան պայքարին նախակարապետ գաղափարի մարտիկը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
Յուշատետր
Յովսէփ Էմին (1726-1809).
Հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան պայքարին նախակարապետ գաղափարի մարտիկը
02 ՕԳՈՍՏՈՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
Օգոստոս 2ի օրը, 211 տարի առաջ, հեռաւոր Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաքին մէջ, 82 տարեկանին վախճանեցաւ հայ ժողովուրդի գաղափարապաշտ զաւակներէն Յովսէփ Էմին։
Հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան դաւանանքին նախակարապետներէն եղաւ 1726 թուականին Պարսկաստանի Համատան քաղաքը ծնած լուսամիտ այս գործիչը:
Ո՛չ միայն իր գաղափարներով, այլ նաեւ քաղաքական իր գործքով՝ Յ. Էմին հանդիսացաւ հայ ազգային-ազատագրական պայքարին առաջին անձնուէր զինուորագրեալներէն մէկը, որ երիտասարդ տարիքէն պատգամեց իրաւատէր հայութեան՝
«Մարդիկ ծնւում են ազատ եւ պէտք է հնազանդուեն միայն լաւ օրէնքներին՝ հաւասարապէս արդար՝ հարուստների ու աղքատների համար: Արեւելեան բռնապետութիւնների լծի տակ տառապող հայերի բնական եւ օրինական իրաւունքը ապստամբելն ու զէնքի ուժով ազատութիւն ձեռք բերելն է, սակայն նրանք դա չեն անում՝ միայն տգիտութեան պատճառով, որի համար մեղաւոր են եկեղեցին եւ հոգեւորականութիւնը՝ իրենց հնազանդութեան քարոզով: Հայերը պէտք է լուսաւորուեն եւ պայքարի ճանապարհով դառնան ազատ ու բարգաւաճող ազգ»:
*
* *
Պատահական չէր, որ 18րդ դարուն բուն Հայաստանէն դուրս յառաջ մղուեցաւ հայ ազգային-ազատագրական շարժումը։
18րդ դարասկիզբին ճնշուած էր Դաւիթ Բէկի շարժումը մայր հողին վրայ։ Թուրքեւպարսկական հարուածներու տակ ծանրօրէն խոցուած էր հայ ժողովուրդի ազատատենչ ոգին։ Ցարական Ռուսաստանը նոր սկսած էր իր առաջին քայլերը նետելու դէպի տաք ծովեր։ Իսկ Հայաստանեայց Եկեղեցին ստրկական համակերպումի հունով կ՚առաջնորդէր իրմէ դուրս ազգային իշխանութիւն չունեցող հայոց հօտը։
Բայց այդպէ՛ս, ուշ կամ կանուխ, ստոյգ մահուան դատապարտուած էր Հայաստանը։
Յոյսը տարագիր ու պանդուխտ հայութեան մէջ կը գտնուէր։
Շահ Աբասի կողմէ հայրենի իր բնօրաննէն բռնի տեղահանուած ու Պարսկաստանի հարաւը փոխադրուած հայութեան մեծ զանգուածը, իր ձեռներէց ու գործարար զաւակներուն շնորհիւ, վաճառականական աշխոյժ ներկայութիւն հաստատած էր Անգլիոյ եւ Հնդկաստանի միջեւ տարածուած երկար ճամբուն վրայ։
Յատկապէս Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաքին մէջ համախմբուած մեծաթիւ հայութիւնը, Եւրոպայի հետ իր սերտ շփումով, դրօշակիրը դարձած էր համայն հայութեան հոգեմտաւոր լուսաւորումին ու ազգային-քաղաքական զարթօնքին։
Այս առումով՝ իր ժամանակին ծնունդն էր Յովսէփ Էմին։ Հայրը Համատանի յաջողակ հայ վաճառականներէն էր, որ գործի անյաջողութեան հետեւանքով անցած էր Կալկաթա՝ նոր գործ հաստատելու մտօք, իր մօտ կանչելով եւ իր գործին մէջ առնելով պատանեկան տարիքը բոլորող իր միակ զաւակը։
Բայց Յովսէփ Էմինի սիրտն ու միտքը հօր գործին մէջ չէին։
Հազիւ երիտասարդութեան տարիքը թեւակոխած՝ ան ամբողջ էութեամբ փարած էր հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր լուսաւորման եւ Հայաստանի ազատագրման ու զարգացման մեծ գաղափարին։
*
* *
Մօտէն հետեւելով Հնդկաստանի մէջ անգլիացի գաղթատէրներու կեանքին ու գործունէութեան, Յ. Էմին արդէն յանգած էր այն եզրակացութեան, որ միայն ուսման, ռազմական արուեստի մէջ հմտացման եւ ազատ ու անկախ կեանքի նուաճման ճամբով՝ աշխատասէր ու ձեռներէց հայը ի վիճակի պիտի ըլլար տէր կանգնելու իր քրտինքի ու տաղանդի ձեռքբերումներուն։
Այդ համոզումով՝ 25 տարիքը նոր բոլորած, հակառակ հօր ընդդիմութեան եւ դրած արգելքներուն, Յ. Էմին 1751ին հօրմէ գաղտնի վաճառականական նաւ մը բարձրացաւ Կալկաթայի մէջ, իբրեւ բանուոր աշխատեցաւ նաւուն վրայ եւ ուղղուեցաւ դէպի Անգլիա։
Ինչպէս որ տասնամեակներ ետք, 1792ին Լոնտոն տպագրուած եւ իր կեանքին պատմութիւնը ներկայացնող անգլերէն ինքնակենսագրութեան մէջ («Հայազգի Յովսէփ Էմինի կեանքը եւ արկածները, անգլերէնով գրուած հեղինակին կողմէ» – «The Life and Adventures of Joseph Emin an Armenian, written in English by himself») Յ. Էմին պիտի վկայէր՝
«Ես ծնուել եմ Համադանում, որն այն վայրերից մէկն է, ուր իմ դժբախտ ազգը գերութեան մէջ է ապրում Շահ Աբբասից ի վեր։
«Իմ հայրը – ինչպէս եւ միւս հայերը – ինձ սովորեցրել է միայն մայրենի լեզուով կարգալ-գրել, անգիր անել Սաղմոսն ու երգել եկեղեցում։ Բшյց նա ինձ չսովորեցրեց զէնք գործածել եւ ոչ էլ ինձ հրահրեց մեծ գործերի էութիւնր հասկանալու համար…
«Ես ճանապարհուեցի Գիլան, այնտեղից Իսպահան, Իսպահանից Բասրա եւ այնտեղից Կшլկաթա, որտեղ իմ հայրր վաճառական էր եւ մտածում էր ինձ եւս վաճառական դարձնել։
«Սակայն ես պարզ տեսնում էի, թէ ինչպէ՛ս մեր ժողովուրդն արիւն-քրտինք էր թափում մի կտոր հացի համար եւ թէ ինչպէ՛ս, երբ նա մի քիչ դրամ էր հաւաքում, անմիջապէս կողոպտւում էր ստայօդ պատճառաբանութիւններով, երբեմն փաշաների, երբեմն խաների եւ երբեմն էլ հնդիկ իշխանների կողմից, որովհետեւ ձեռքին զէնք չունէր։
«Միաժամանակ՝ ես տեսնում էի, թէ ինչպէ՛ս եւրոպացի ժողովուրդները խելացի, ուժեղ են ու կռւում են կազմակերպուած՝ մէկ մարդու պէս։ Մտածեցի, որ եթէ ես կարողանամ եւրոպացի զինուորականների նման լինել, կը գնամ իմ հայրենակիցների՝ լեռնային Հայաստանի հայերի (ի մտի ունի Զանգեզուրն ու Արցախը – Ն.Պ․) մօտ։ Ես լսել էի, թէ նրանք երբեք չեն պարտուել, թէ նրանք խիզախ ու քաջ մարդիկ են։ Մտածում էի, որ եթէ ես կարողանամ նրանց սովորեցնել զինուորական արուեստը, դա շատ օգտակար կը լինի…
«Իմ այդ խորհրդածութիւններր յայտնեցի հօրս, բայց նա երես դարձրեց ինձնից եւ նախատեց ինձ։ Ես չէի կարող տանել այդպիսի կեանքը։ Ես փախայ եւ իմ ճանապարհածախսի փոխարէն զանազան ծանր աշխատանքներ կատարեցի ամբողջ ճանապարհորդութեան ընթացքում՝ Բենգալիայից մինչեւ Լոնդոն։
Լոնդոնում մինչեւ փողերիս վերջանալը պ. Միդլենի ճեմարանում ես սովորում էի անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն։ Բայց ես ստիպուած եղայ թողնելու ուսումս եւ աշխատելու մի կտոր հացի համար։
«Օտար երկրում, առանց բարեկամների ու դրամի, ես շատ զրկանքներ կրեցի ու տառապեցի։ Սիտիում բեռնակիր եղայ…
Ուղիղ երկու տարի ես այդտեղ ծանր բեռներ էի կրում։ Իմ աշխատավարձից յատկացրի մի քիչ երկրագործութիւն սովորելու եւ գրելու մէջ կատարելագործուելու համար։ Սկսեցի նաեւ ֆրանսերէն սովորել, բայց աշխատանքս խանգարւում էր։ Ես սկսեցի տատանուել, որովհետեւ ես ջանք էի թափում, բայց առանց յոյսի։ Ես կորցրի իմ առողջութիւնը եւ վերջապէս հարկադրուեցի թողնելու այդ աշխատանքը։
«Մի ծանօթ ինձ յանձնարարեց Ուերստր անունով մի փաստաբանի։ Նրա մօտ ես ուտում-խմում էի, բայց հանգստութիւն չունէի, որովհետեւ ոչ ոք չէր նայում իմ վրայ եւ ոչ ոք լոյս չէր սփռում իմ ծրագրերն իրականացնելու գործում։ Վերջապէս ես ունեցայ ծանօթներ, որոնք խորհուրդ տուին ինձ դիմել գնդապետ Գենդլոյին։
Այս վեհանձն պարոնր շատ ազնիւ վերաբերմունք ցոյց տուեց իմ հանդէսլ։ Սակայն նա ինձ ճանաչելուց կարճ ժամանակ յետոյ վախճանուեց։ Ես նորից ընկայ իմ նախկին անձկութեան մէջ…
Մտածում էի վերադառնալ դէպի թշուառ կուրութիւն եւ Հնդկաստանում կրկին մատնուելու ստրկութեան, երբ նախախնամութիւնը ուղարկեց ինձ իմ տիրոջը՝ լորդ Նորթրմբերլանդին, որը գետնից վեր բարձրացրեց ինձ»։
*
* *
Այդպէս, մինչեւ 1759 թուականը, Յ. Էմին ապրեցաւ, աշխատեցաւ եւ ուսանեցաւ Մեծն Բրիտանիոյ մէջ։
Էմինի կեանքին դարձակէտը եղաւ անոր յիշատակած պատահական ծանօթացումը անգլիացի մեծ ազնուականին՝ դուքս Նորթումպեռլենտի հետ, որ Էմինին ներկայացուց Անգլիոյ թագաժառանգին եւ, այս վերջինի երաշխաւորութեամբ, Էմին ընդունուեցաւ Վուլվիչի ռազմական ակադեմիան։
Թէեւ չաւարտեց ռազմական ակադեմիան, բայց ստացաւ լէյտենենտի աստիճան եւ այդ շրջանին Ֆրանսայի դէմ սկսած Եօթնամեայ պատերազմին Էմին կամաւոր զինուագրուեցաւ։ Պատերազմի ընթացքին իր դրսեւորած փայլուն խիզախութեան համար անձամբ Պրուսիայի թագաւոր Ֆրետերիք Մեծէն ստացաւ այդ երկրի բարձրագոյն «Սեւ Արծիւ» շքանշանը:
Պատերազմի դաշտէն վերադառնալով Լոնտոն՝ Յ. Էմին ընդունելութեան արժանացաւ օրուան Անգլիոյ վարչապետ Ուիլիըմ Փիթի կողմէ, որուն հետ հայոց ազատագրութեան դատին շուրջ իր ունեցած խորհրդակցութենէն յանգեցաւ այն եզրակացութեան, թէ Անգլիան պիտի չաջակցէր Հայաստանի ազատագրման իր ծրագրին իրականացման։
Այդպէս, 1759ին, իր անգլիացի բարեկամներէն դրամական նպաստ ստանալով` Էմին ժամանեց Հայաստան: Կարնոյ (Էրզրում) վրայով ան հասաւ Էջմիածին, ուր սակայն անմիջապէս դէմ յանդիման գտնուեցաւ տեղւոյն հոգեւորականութեան թշնամական վերաբերմունքին։
Այդ ժամանակ մտածեց, որ Հայաստանի ազատագութեան իր ծրագիրներուն յաջողութեան համար պէտք ունի Ռուսաստանի աջակցութեան:
Հետեւաբար 1763ին, Ռուսաստան ուղղուելով եւ ցարական արքունիքի հետ իր հաստատած ծանօթութեամբ անհրաժեշտ յանձնարարականները ստանալով, թուրքերու դէմ ռուս-վրացական-հայկական միացեալ ռազմական յարձակում մը իրագործելու մտադրութեամբ, Յովսէփ Էմին անցաւ Վրաստան, ուր հանդիպում ունեցաւ վրաց թագաւորին՝ Հերակլ Բ.ի հետ:
Վրաց արքային Էմին առաջարկեց վրացական բանակը մարզել եւրոպական ձեւով: Նոյնպէս, Թիֆլիս գտնուած միջոցին, Էմին նամակագրական կապ հաստատեց Արեւմտեան Հայաստանի՝ Մուշ քաղաքի մերձակայ «Սուրբ Կարապետ» վանքի վանահայր Յովնան Սրբազանի հետ: Վերջինս Էմինի նամակին տուած իր պատասխանին մէջ գրեց, որ եթէ վրացական 16.000նոց զօրքը մտնէ Արեւմտեան Հայաստան, տեղւոյն հայերը կ՚ապստամբին եւ 40.000նոց զօրք ռազմադաշտ կ՚իջեցնեն:
Բայց Յ. Էմինի նամակագրական կապերուն եւ ընդհանրապէս տարած բանակցութեանց մասին տեղեակ պահուելով՝ օրուան Ամենայն Հայոց Սիմէոն Երեւանցի Կաթողիկոսը բանադրեց Յովնան Սրբազանին ու առաջարկեց Հերակլ Բ.ին, որ Վրաստանէն վտարէ Յ. Էմինին:
*
* *
1764ին, Էմին ստիպուեցաւ հեռանալ Վրաստանէն եւ քիչ ժամանակ ետք յայտնուեցաւ Ղարաբաղի մէջ:
Հոս Էմին հանդիպումներ ունեցաւ Աղուանաց Աշխարհի (Գանձասարի) կաթողիկոս Յովհաննէս Հասան-Ջալալեանի, ինչպէս նաեւ Արցախի մելիքներուն հետ: Անոնց հետ քննարկեց Ղարաբաղի ազատագրութեան հարցը:
Սակայն Ղարաբաղի մէջ եւս Յովսէփ Էմին դէմ յանդիման գտնուեցաւ մերժումի եւ հալածանքի, որոնց աղբիւրը դարձեալ Սիմոն Երեւանցի Կաթողիկոսի կոնդակներն էին (պատմագրութիւնը ամբողջ թղթածրար մը ունի՝ Սիմոն Երեւանցի Կաթողիկոսի եւ Յովսէփ Էմինի միջեւ շարունակուած այս հակադրութեան վերաբերեալ)։
Ղարաբաղի մէջ ալ ձախողութեան հանդիպելէ ետք, Էմին ստիպուեցաւ հեռանալու հայրենի հողէն եւ Իրաքի Պասրա քաղաքի նաւահանգիստէն նաւով վերադառնալու Հնդկաստան:
Կալկաթայի մէջ Յ. Էմին լծուեցաւ գործարարութեան՝ Անգլիոյ հետ իր կապերը զարգացնելով եւ շարունակ առիթներ փնտռելով, որպէսզի Բրիտանական Կայսրութեան բարձրացող աստղին հետ հնարք մը գտնէր Հայաստանի ազատագրութեան դատի արդար լուծման։
Բայց այդ բոլոր ճիգերը ապարդիւն անցան եւ Յովսէփ Էմինի ծրագիրները չիրականացան:
Եւ 2 Օգոստոս 1809ին, Կալկաթայի մէջ, մեր աշխարհէն հեռացաւ գաղափարապաշտ ու անձնուէր այս մեծ Հայը, որուն կեանքը եւ գործը իմաստաւորուեցան հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան համար պայքարով։
*
* *
Հայ Դատի քաղաքական պայքարին նախակարապետ ՄԵԾ ՀԱՅՈՒՆ նուիրուած այս հակիրճ անդրադարձը կ՚արժէ եզրափակել՝ հաղորդուելով երիտասարդ էմինի կողմէ Լոնտոնէն հօրը ուղղուած նամակի հետեւեալ հատուածով, որ միանգամայն հիմնաւորումը կը կատարէ Հայաստանի եւ հայութեան ազատագրումի վեհ գաղափարին.-
«Յարգելի Հայրիկ։
«Առաքինութեան որդին քաջութիւնն է եւ քաջութիւնը չի կարող գոյութիւն ունենալ առանց առաքինութեան։ Ի՞նչ ես մտածում, կարծում ես՝ թէ ես եկել եմ այստեղ միայն անգլերէն լեզու սովորելո՞ւ։ Ո՛չ, ո՛չ. ես եկել եմ ռազմական արուեստը սովորելու, որը նախընտրելի է աշխարհիս բոլոր արուեստներից։ Այս արուեստով է, որ մենք պէտք է կռուենք քրիստոնեայ ազգերի ջարդարարների ու թշնամիների դէմ։ Մենք միշտ կոտորուելու ենք մեր թշնամիների կողմից, եթէ մենք ճիգ ու ջանք չթափենք սովորելու այդ արուեստը։
«Հայրիկ, ահա՛ սրանք էին քո միակ որդու հեռանալու պատճառներր, ոչ թէ ցոփութեան եւ շուայտութեան համար, այլ արժանիք եւ իմաստութիւն ձեոք բերելու, աշխարհը ճանաչելու եւ ծառայութիւն մատուցելու իմ անպաշտպան հայ ազգին»։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
