Մեր զարմանալի բառերը – Յօդուածաշար, շարունակութիւն 25 – Մովսէս Նաճարեան
06 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2022 – Գիտական Յօդուածներ – ՄՇԱԿՈՅԹԱՅԻՆ – Մովսէս Նաճարեան – ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
Մեր զարմանալի բառերը –
Յօդուածաշար, շարունակութիւն 25
ԱՐԱՀԵՏ, ՃԱՆԱՊԱՐՀ, ՌԱՀՎԻՐԱՅ, ԱՐՕՐ եւ ԱՐ
Քանի որ “ճառագայթ” իմաստով Արայ բառանունը երկրաչափութեան մէջ մի գծով է ներկայանում՝ ապա այդ պատկերի առնմանութեամբ հայերէնում ստեղծուել են մի շարք բառեր։
Երբ “արահետ” ենք ասում, պարզ է դառնում, որ սկզբի “արա”-ն ճառագայթն է, իսկ “հետ”-ը “հետք” բառի եզակին է, ուստի “արահետ”-ը “արայ-ճառագայթի թողած հետք”-ն է, կամ “Ար-ի թողած հետք”-ն է, այլապէս մարդ արարածի ոտքնահետքն է։
Թւում է, սա ամենադիւրին բացատրութիւնն է։
Կապը տեսնո՞ւմ էք “ար” երկրաչափական միաւորի, եւ անգլ․ foot-“ոտնաչափ”-ի հետ։ Սրանց կ՛անդրադառնանք վերջում։
Տեսնենք, թէ “ճանապարհ”-ը ինչ է բովանդակում։
Կան մարդիկ, որոնք կարծում են, թէ “ճանապարհ”-ի վերջում յայտնուած “հ”-ն լինելով դժուարահունչ՝ աւելորդ է, եւ այն պէտք է զեղջել բառից։
Մենք կողմնակից չենք այդ մտքին։
Տեսնենք, թէ ինչու։
“Ճանապարհ” բառի առաջին արմատ “ճան”-ը արեւելահայերին ծանօթ բառ է, որով մօտիկ անցեալին երեխաները խաղ էին խաղում։ Արեւմտահայերի թրքախօս հատուածը “ճան”-ի փոխարէն օգտագործում էին “ճան”-ին համազօր մի գուցէ թրքերէն “աշըխ” բառը, որը մարմնի ոսկորի այն կտորն է, որ երկու երկար ոսկորներ իրար կապելու-օղակելու պարտականութիւնն է կրում, ինչպէս ծունկի կամ արմուկի ծալլուող հատուածներում։
Հայերէնի “ճան”-ը անգլերէնում դարձել է “chain”, որն հնչում է “չէյն”, եւ նշանակում է շղթայ կամ էլ օղակ։ Այդ լեզուով “chain-up”-ը հանապատասխանում է մեր քննարկած բառի “ճանապ” հատուածին, եւ նշանակում է ինչ որ բաներ իրարու “օղակել, կապել կամ շղթայել”։
“Chain up”-ի հակառակն էլ “Back chain”-ն է, որը նշանակում է “յօդերը կամ կապերը քանդել”, որն հայերէնում ուղղակիօրէն ու բառացիօրէն “վախճան”-ն է։
Թէ ճանապարհը իրարու ի՞նչ է կապում՝ դրուած է բառավերջի “արհ” մասում։
Այս “արհ”-ը իրականում “արահետ” բառի խտացուած ձեւն է, ուստի “արհ”-ի վերջում դրուած “հ” բառն առանձինն վերցրած՝ նշանակում է “հետք”, եւ իրաւունք չունենք այն ջնջելու։
Ուրեմն “ճանապարհ”-ը “արահետ”-ների իրար օղակուած կամ կապուած շղթայ է, ինչպէս լեռնաշղթաները, եւ ոչ միայն։
Հին ժամանակներում եւ հիմա էլ երկար ճանապարհների վրայ եղել են ու կան “հանգոյց”-ներ, ինչպէս հանգստեան կայաններ, կարավանատներ, խանութներ, կրպակներ կամ հիւրանոցներ՝ որպէսզի ճանապարհորդները այդ տեղերում հանգստանան, սնուեն, կազդուրուեն, նոյնիսկ գիշերելու հնարաւորութիւն ունենան։
Ամեն մի այդպիսի հանգոյց “ճան” է կոչուել, ուստի կարիք չկայ “ջան”-ի փոխելու այդպիսի տեղանունների “ճան” հատուածը, ինչպէս “Դիլիջան”-ի պարագայում։
“Ռահվիրայ”-ում “արայ”-ի առաջին “ա”-ն ընկել է ինչպէս անգլերէնում ու հին Եգիպտոսում, եւ քանի որ հայերէնը չունի “Ր”-ով սկսուող բառեր (բացի “րոպէ”-ից), ապա “արայ”-ից մնացած “Րայ”-ի “ր”-ն փոխարինուել է “ռ”-ով։ Հիմա դուք մտածէք, թէ որտեղից է Եգիպտոս հասել “Ռա”-ն։
Հետեւաբար “Ռահվիրայ”-ի առաջին արմատ “ռա”-ն նման է Եգիպտական “Ռա”-ին, իսկ “Ռահ”-ի “հ”-ն էլ “հետք”-ն է։ Իսկ “Վիրայ”-ի “վիր”-ն էլ “վէրք”-ի եզակին է, ուստի եւ “Ռահվիրայ”-ն բնութեան երեսին, ջունգլիներում, անտառում, մացառուտներում եւ եղեգնուտներում կարծես վէրք բանալով՝ արահետ բացող առաջին անձը լինի։
Մի խօսքով, “ռահվիրայ”-ն “նոր ճամբայ բացող անձ”-ն է։
Սոյն “Ռահ”-ը աւանդուել է արաբերէնում որպէս բայ, “գնաց” իմաստով, որից էլ “ռահհալ”- “ճանապարհորդ”-ը։ Ասէք, որ դա սեմական լեզու է, եւ կապ չունի հնդեւրոպական լեզուների հետ։
Կամքը ձերն է։
Վերջապէս ի՞նչ կապ ունի “Արօր”-ը Արայ-Արօյի հետ։
Արօրը հողամշակման այն գործիքն է, որը հողի մակերեսին բացում է սերմեր ցանելու ենթակայ “ճառագայթ”-ներ, ակօսներ։ Ուստի բառի սկզբնական կառուցուածքը պիտի լինէր “Արայ+ար” կամ “Արօյ+ար”, որի վերջին “ար”-ը “արարել” բայն է, եւ որից մնացել է “ր” տառը միայն։
Ամփոփենք։
Ճառագայթը կամ լոյսը չի մեռնում, բայց կարող է մի ուրիշ նիւթի վերածուելով այլ կերպարանք ստանալ, որպէսզի յետոյ կրկին անգամ փոխակերպուի լոյսի։
Սա ֆիզիկայի սկզբունքն է, ուր ասւում է, թէ ոչ մի բան չի կորչում, այլ փոխակերպւում է մի այլ նիւթի։ Նոյնն է մարդու ծննդեան ու մահուան պարագան, եւ դրա համար էլ մահացած մարդու հասցէին ասում ենք՝ “Աստուած հոգին լուսաւորի”, այսինքն, “թող մարդու հոգին տիեզերական լոյսի վերածուի՝ որպէսզի յետոյ կրկին անգամ մարմնաւորուի երկրի վրայ ու հասնի կատարելութեան։ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն էլ ասում է․ “Ինչ որ տեսանելի է մեզ համար՝ լոյսի մի մասնիկն է, իր տարբեր ձեւերում”։
Հետեւաբար “Արայ”-ն որպէս մեռնող եւ յարութիւն առնող աստուածութիւն՝ մարդկութեանն աւանդուած հնագոյն հաւատալիքներից բխող իրողութիւն է, եւ վերամարմնաւորման խորհրդանիշն է։
Մովսէս Նաճարեան
