25 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2016
Բոլոր նրանք, ովքեր ասում են, թե քրիստոնեությունը կործանեց Հայաստանը՝ պատմությունը չգիտեն՝ ոչ սեփականը, ոչ էլ համաշխարհայինը: Ցույց տվեք քաղաքակիրթ մի երկիր, որտեղ դեռ բազմաստվածություն է: Այդ ինչու քրիստոնեությունը հզորացրեց Ֆրանսիան, Անգլիան, ԱՄՆ-ն , իսկ մեզ կործանեց: Պարսկաստանի նման հզոր երկիրը չկարողացավ դիմանդրել իսլամին: Եկեղեցին տվեց մեզ Մաշտոց, Կոմիտաս, Սարդարապատի զանգեր հնչեցնող հոգևորականներ ու Լուսինե Զաքարյան: Կոմիտասով հպարտացող, բայց հավատք չնդունող ժողովուրդ ենք:
ԼՐԱՏՎԱԿԱՆ ՌԱԴԻՈ FM106.5
Հաղորդման սղագրություն
_ Ողջո՛ւյն, հարգելի ռադիոլսողներ և ռադիոդիտողներ: FM 106.5 հաճախությամբ իր աշխատանքն է սկսում «Cui prodest» կամ Ում է ձեռնտու» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում են Հայկուհի Մինասյանը և հաղորդաշարի հեղինակ, Խ. Աբովյանի անվան Մանկավարժական համալսարանի քաղաքագիտության և իրավունքի պատմության ամբիոնի վարիչ, քաղաքական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Լևոն Շիրինյանը: Ողջույն, պրն. Շիրինյան:
_ Բարև:
_ Հարգելի ունկնդիրներ, այսօր խոսելու ենք մեր պատմության, հայ ժողովրդի կյանքում քրիստոնեության դերի մասին: Պրն. Շիրինյան, տեսակետ գոյություն ունի, որ եթե մենք ընդունած չլինեինք քրիստոոնեությունը, ապա մեր սահմաններն անհամեմատ ավելի մեծ կլինեին, իսկ մենք ավելի մեծ ու հզոր պետություն կլինեինք: Հրեաները փաթաթեցին մեր վզին քրիստոնեությունը, իրենք հզորացան, իսկ հայերը, ինչպես ժողովուրդն է ասում, այդ ջհուդի աստծուն են պաշտում, կործանվեցին մեր բոլոր, կարելի է ասել, պատմական հուշարձանները, և մի կերպ փրկեցինք Գառնու տաճարը: Մենք նաև նախաքրիստոնեական տառեր ենք ունեցել, որոնք ոչնչացրեց քրիստոնեությունը: Այս հարցերի մասին մի փոքր ավելի հիմնավոր խոսենք և պատմական տարբեր փաստեր բերենք՝ արդյոք այդպե՞ս է եղել, թե՞ այդպես չի եղել:
– Նախ ասեմ, եթե քրիստոնեություն չընդունեինք, ի՞նչ էինք ընդունելու:
– Մնալու էինք զրադաշտ:
– Զրադաշտ չէ, բազմաստվածություն էր: Ի՞նչ է ստացվում՝ մենք պիտի բազմաստվածության ավազանում մնայի՞նք, երբ աշխարհն անցնում էր միաստվածության. տարբերակ չկար, որևէ բան պիտի ընդունեինք: Համաշխարհային կրոններից մեկն էլ մահմեդականությունն էր, որը հետո պիտի գար: Ասում են, որ Արևմտյան Հայաստանում հիմա մենք ունենք մոտ 5-7 մլն մահմեդականացած հայեր, այնպես որ այդ տեսակետը պաշտպանողների «մուրազը» կատարվել է պատմական հանգամանքների բերումով: Բայց հիման վերադառնանք մեր պատմությանը:
_ Ես մի տեսակետ եմ լսել, որ Մեսրոպ Մաշտոցը և Տրդատ թագավորը Գրիգոր Լուսավորչի հետ հանճարեղ քաղաքական գործիչներ էին: Մի փոքր պատմական ակնարկ անենք. սա մի շրջան էր, երբ Հայաստանը կանգնած էր երկընտրանքի առաջ՝ կամ պետք է իսլամը գար և խժռեր մեր բազմաստվածությունը, կամ դա պետք է աներ քրիստոնեությունը: Սական մի տեսակետ էլ կա, որ անգամ Իրանի նման մեծ երկիրը, որը զրադաշտ էր, չկարողացավ դիմակայել իսլամին:
_ Ձեր ասածով՝ վերադառնանք մեր ակունքներին: Դա գալիս է երկու հարցադրման մեջ. հայ պատմաբանները ստեղծել են մի «գիտական ուղղություն», որ Հայաստանի աշխարհագրությունը շատ աննպաստ է, դրա համար թույլ ենք: Ես միշտ այսպիսի զուգահեռ հարց եմ տալիս՝ եթե Հայաստանի աշխարհագրական դիրքն աննպաստ է, դրա համար թուլացանք, ինչո՞ւ որևէ նվաճող Հայաստանը գրավելուց հետո կամավոր չի գնացել, իսկ թուրքն էլ հենց Հայաստանից կառչեց: Դուք գիտե՞ք, որ 1914-18թթ. թուրքական ղեկավարության մեջ այն մտայնությունը կար, որ եթե նույնիսկ նեղուցները և Կոստանդնուպոլիսը գրավեն, իրենց ունեցած միակ տեղը, որը պետք է չթողնեն, որ ազատվի, Արևմտյան Հայաստանն է (Ցեղասպանությունը դրա հետ կապ ունի): Ուրեմն թուրքերն ապուշ են, աշխարհը նվաճած: Սա գալիս է այդ այսպես ասած, հետահայ պատմաշինարարների, անցյալի թե ներկայի՝ կարևոր չէ, այդ տեսակետի արծարծումից: Երկրորդ, թուլացանք նաև, որովհետև բազմաստվածությունից հարկադրաբար անցանք միաստվածության, Գրիգոր Լուսավորչի միջոցով որդեգրեցինք քրիստոնեություն: Հիմա անցնենք հարցի երկու մասերի բացատրությանը: Ես մեր ունկնդրին (անհույս բոլշևիկների, նախկին այդ ծառայությունների աշխատակիցների, սովետական աղբով ուղեղները վարակվածների հետ ես առանձնապես չեմ էլ աշխատում, իմ հոգսը եկող սերունդն է և հայեցի կյանքի վերարտադրության վերականգնումը, ինչ որ էինք) ասեմ հետևյալը. մեր ստրատեգիական մտքի փառահեղ ներկայացուցիչներից մեկը, որի մասին
համառորեն լռում են, բայց ես չեմ լռելու մինչև սերունդների սեփականությունը չդառնա, Ռուբենը կամ Մինաս-Տեր Մինասյանն այդ հարցին պատասխանելուց ասում է. «Ոչ, Հայաստանը մեղք չունի իր աշխարհագրական դիրքով, նա պատճառ չէ մեր թուլացման, ընդհակառակը՝ յուր դիրքով նա պիտի նպաստեր հայության հզորության, եթե հայության հոգիեն չպակսեր մի բան՝ կազմակերպական արվեստը» (սա հիշենք -Լ.Շ.) : Այսօր մենք Հայաստանում ինչո՞ւ ենք թույլ, ի՞նչն է պակաս՝ հո՞ղ չունենք, ջո՞ւր չունենք, պետությո՞ւն չկա, չենք կարողանում կազմակերպվել կամ կազմակերպվում ենք հակապետական ձևերով՝ արյունակցական կապերի, խնամիական հարաբերությունների և այլն: Հիմա ժամանակի մեջ փոքրիկ ակնարկով հետևյալն ասեմ. Ռուբենը հետո ուրիշ տեղ շարունակում է միտքը, որը «ՀՅԴ» բրոշյուրում է գրել 1935թ., ով ուզում է՝ թող գնա կարդա, ուսումնասիրի: Եթե Հայաստանը ֆիզիկական իմաստով պատկերացնենք, հետևյալ տեսքն ունի՝ Արաբական անապատից կամ Միջագետքից՝ այսօրվա Իրաքից, Հայաստանը բաժանվում է Հայկական Տավրոսով՝ բարձրաբերձ լեռներով: Հիշենք Մաշտոցի, Տիգրան Մեծի ժամանակները, այդ սարերով, անտառների միջով, այդ պատնեշներով ո՞վ կարող էր անցնել, մի տեղ կա՝ Բաղեշի լեռնանցքը, ու վերջ: Աստված հայությանը տվել է մի հայրենիք, որի հարավային պատերն ինքը շարել է. չինացիները ստեղծել են չինական պատը՝ 100.000-ավոր մետրերով, Աստված այդ ամրոցները ժայռերով, ամեն ինչով տվել է հայությանը՝ այս մեկ: Հարավից մեկուսացա՞նք արաբական աշխարհից, որտեղից հարձակումներ էին լինում, հյուսիս ենք դառնում՝ Հունական Պոնտոսը Սև ծովից չի՞ առանձնացնում մեզ ահռելի լեռնազանգվածներով, որտեղ նորից մի անցք կա՝ Տրապիզոնով Կարին անցքն է, ուրիշ չկա: Գալիս ենք արևելք՝ Վասպուրական աշխարհը Պարսկական, Իրանական սարահարթից ինչո՞վ է առանձնանում՝ Զագրոսի լեռնաշղթայով, բացի Մասիսի հարակից շրջանները, այդ լեռնաշղթաները ձիով անցնել հնարավո՞ր է. ուրեմն երրորդ պատն էլ Աստված ստեղծեց, չէ՞, ահռելի լեռնազանգվածներ են, նույնիսկ հիմա դժվարանցանելի են: Իսկ հյուսիս-արևելյան հատվածը՝ Սյունյաց լեռները չե՞ն, Արցախի լեռնազանգվածները չե՞ն, Ջավախքի սարահարթը չէ՞, և Փոքր Կովկասի լեռնաշղթաները, այսինքն՝ Աստված ի՞նչ է արել, հայությանը տվել է մի հայրենիք՝ երեք պատերը պատրաստի հսկա լեռնազանգվածներով, միակ տեղը, որ լեռնազանգվածով բաժանված չենք եղել աշխարհից, Անատոլիական սարահարթից Հայկական լեռնաշխարհ հատվածն է, դա էլ բարձունքից իջնում է ներքև, հարձակվողը դժվար է հարձակվում, ներքևից վերև բարձրանալը միշտ դժվար է: Հիմա այս աշխարհագրություն ունեցող պետությունը, ժողովուրդը իրավունք ունի՞ 100.000-ավոր տարիներ գիշեր-ցերեկ կրկնելու մի տհասի ասածը, թե մեր աշխարհագրական դիրքը նպաստավոր չէ: Ռուբենն ի՞նչ է ասում՝ հակառակը՝ դա պետք է նպաստեր մեր հզորացմանը, եթե մեզ
չպակասեր կազմակերպական արվեստը: Այսօր այդպես չէ՞, որ մենք կազմակերպական արվեստով պակաս արվեստ ունենք, հակառակն ենք գործում մեր տրամաբանության և պետականաշինության ոլորտում: Տեսնում եք Ռուսական կայսրությունն ահռելի տարածքներով, եթե մարդիկ ռազմական գործի հետ են առնչվում, պիտի հասկանան, որ ռուսները Վլադիվոստոկից մինչև Կալինինգրադ, ներառյալ նաև մեր հայկական տարածքը, ամեն քմ-ի վրա մի զինվոր են տնկում: Աստված սարերը տնկել է՝ լեռնազանգվածներ, էլ ի՞նչ եք ուզում, պետք է կիրճերը փակել և վերջ. միայն արևմտյան հատվածն է: Հիմա անցնենք քրիոստոնեության հարցին: Նախ այդ բոլոր բազմաստվածներին, հեթանոսության պաշտամունքի սիրահարներին, որ մեզ էլ օտար չէ, հիմա հարց եմ տալիս՝ Հայաստանը կարո՞ղ էր մնալ բազմաստված և ոչ միաստված, դա հնարավո՞ր բան էր, աշխարհում մնացե՞լ է որևէ քաղաքակիրթ ժողովուրդ, որ բազմաստվածությունից միաստվածության չի անցել: Ուրեմն այս հարցը դուրս է գալիս, սա մեխանիկական հարց է և քրիստոնեության դեմ արշավի ճանապարհներից մեկն է, որը սովետական հակաստվածության պատմական դարաշրջանում գիտության աշխատողների, ազգային գործիչների և մանավանդ՝ պատմաբանների, մեզ նման փիլիսոփաների կողմից տաքացվել է գիշեր-ցերեկ: Ես Փիլիսոփայության ֆակուլտետն եմ ավարտել, ինչքան լավ պատասխանեիր աթեիզմ, հակասատվածություն, այնքան գնահատականդ բարձր էր: Մենք, ըստ էության, գործում էինք, մեզնից անկախ իհարկե, հիմա ես ոչ մեկին չեմ մեղադրում, մեր ազգային մենթալիտետի, ազգային ավանդույթի և ազգային հոգևոր կյանքի դեմ: Հիմա նորից վերադառնանք Ռուբենին, նա իր նույն աշխատանքի մեջ անդրադառնում է նաև դրան, ասում է՝ պատմական հանգամանքների բերումով, նաև կազմակերպական արվեստը դրսևորել չկարողանալու պատճառով մենք ինչքան թուլացանք, մեր անկախության իդեալը տեղափոխեցինք հոգևոր աշխարհ, մենք կորցրինք մեր հայրենիքը, այսինքն՝ օտարը տիրեց մեր հայրենիքին, մենք մեր հոգևոր հայրենիքը մեր եկեղեցու մեջ կառուցեցինք: Մեկը կարո՞ղ է դրա դեմ խոսել: Եվ այստեղ մեղադրել եկեղեցուն և դավանանքին և դրանից անձնական թուլության խնդիրներն առաջ բերել և մազոխիզմի հոգեբանությամբ գիշեր-ցերեկ քրքրել այդ դարավոր ընտրությունը, որը միակ հնարավորությունն էր, միակ լուսավոր ու մշակութային ճանապարհը, էլ չեմ ասում՝ պետականություն, քաղաքակրթություն և այլն: Ես կարծում եմ, որ քրիստոնեության ընտրությունը եղել է հանճարեղ, պատմականորեն և մեր հոգուն հարազատ. եթե մեր հոգուն հարազատ չլիներ, վաղուց մերժված կլիներ, ինչպես մահմեդականությունն էր մեզ հարկադրված, մեզ չի կպել և չի կարողացել հաղթանակ տանել: Ուրեմն այս մոտեցումը պիտի դուրս բերվի այդ հարցադրման մեջ, և ես ունկնդրին և այդ տեսակետի կողմնակիցներին հետևյալն եմ հարցնում՝
գերմանացիներին երբևէ քրիստոնեությունը խանգարե՞լ է, որ աշխարհը ավերեն-նվաճեն: Հաջորդ հարցն եմ տալիս՝ անգլիացիներին քրիստոնեությունն ուժ է տվե՞լ, թե՝ թուլություն, որ ստեղծել են համաշխարհային կայսրությունը, նաև Անգլիայից դուրս այնպիսի մի հրաշալիք, ինչպիսին Միացյալ Նահանգներն է, ֆրանսիացիներին կաթոլիկությունը թուլացրե՞լ է, թե՝ ուժեղացրել: Անցնենք առաջ: Ով գիտության հետ գործ ունի, ով շառլատանության հետ գործ չունի կամ չիմացած բաները գիտելիքի տեսքով չի ուզում փոխանցել սերունդներին կամ գրքին, նրանց տեղեկության համար հետևյալն եմ ասում. ցանկացածը, ով գիտության հետ գործ ունի, գիտի, որ ժամանակակից քաղաքականության համաշխարհային մեխանիզմներն այն կատարելությամբ, նաև՝ նենգությամբ, որ այսօր էլ իրականանում է՝ բալանսի, ազգային շահի քաղաքականությունը, հայտնագործել է ոչ այլ ոք, քան ֆրանսիացի կարդինալ Ռիշելյեն, այսինքն՝ եպիսկոպոս, հոգևորական է ստեղծել, ուրեմն կարդինալ Ռիշելյեն է, Լյուդովիկոսի հետ միասին, Ֆրանսիան դարձրել Ֆրանսիա: Ավելին, այդ մեխանիզմը հետո կատարելագործվեց Ֆրանսուա Ֆենոլենի աշխատանքների շնորհիվ, այսինքն՝ Ֆրանսիան իր մեխանիզմով, համաշխարհային տիրապետության, համաշխարհային քաղաքական կյանքի զարգացման դինամիկայով և այլնով, հայտնագործել է ֆրանսիական եկեղեցու երկու համեստ գործիչներ՝ կարդինալ Ռիշելյե և Ֆրանսուա Ֆենոլեն: Ընդ որում, Ռիշելյեն Հռոմի պապի, այսպես ասած, տեղակալն էր Ֆրանսիայում, Հռոմի պապին «գցեց» հանուն Ֆրանսիայի: Հիմա անդրադառնանք մեր պատմությանը. մեր եկեղեցու դիվանագետները չե՞ն, որ դարերով անվտանգ առաջնորդել են Հայաստանը, այնտե՞ղ չէ ծնվել մեր դիվանագիտական միտքը և այլն (դպրոցներ, համաալսարաններ, բայց քանի որ խոսքս դիվանագիտությանն էի ուղղել, դրա համար եմ ասում), ինչո՞ւ Ֆրանսիայում նրանք դա կանեին, մերոնք չէին կարող անել: Օտարի ուղեղով, օտարի երջանկությամբ ուրախացող հայերին ասեմ, որ Ներսես Մեծը, ես որքան գիտեմ և վստահ եմ, որ այդ հարցը լավ գիտեմ, հայ քաղաքագիտության և դիվանագիտության պատմության մեջ քաղաքական ռեալիզմի դասական օրինակ է. ուսումնասիրե՞լ են իրենց պատմությունն այնպես, ինչպես կա, իրենց հոգևոր կյանքը և այլն: Ես կարծում եմ, որ սրանք անիմաստ խոսակցություններ են, մանավանդ, որ այսօր նաև դեպի քրիստոնեական վերածնունդ ապրող ժողովրդին պետք չէ շփոթության մեջ գցել, հիմա էլ գնան հեթանոսություն որոնեն, դա մեր պատմությունն է, ինչ որ կա, մնացել է, անցել-չի անցել և այլն: Կարծում եմ՝ այս ճանապարհով մենք պետք է շարունակենք, և այստեղ քննարկումնարն ավելորդ են:
Իսկ Ցեղասպանությունը կապել քրիստոնեության հետ, այսինքն՝ եթե մենք իսլամն ընդունած լինեինք, մեզ չէին ցեղասպանի, բայց կարծես մենք էլ գոյություն չէինք ունենա:
_ Մեր ինքնությունն այդ դեպքում մնո՞ւմ էր, թե՝ չէ: Դուք ճիշտ եք, մեր ինքնությունը, մեր մշակույթը մնո՞ւմ էր:
_ Եվ այդ նույն համշենահայերի մշակույթն է անգամ վտանգված, օր-օրի պակասում են, և շատերն ունեն թուրքական ինքնություն: Սերգեյ Վարդանյանն է հաճախ գրում, պատմում՝ իր ջանքերի շնորհիվ ինչ-որ չափով վերականգնվում է, բայց հայերն այդպես էլ թրքացվեցին, քանի որ իսլամն ազգություն չի ճանաչում առաջին հերթին:
_ Տեսնո՞ւմ եք հարցն ինչին է գալիս. ինչո՞վ է հայ ժողովուրդը հպարտ՝ իր զորավարներով, Տիգրան Մեծով, Գրիգոր Լուսավորիչով և այլն. սա հավաքականորեն: Եթե մենք մեր մաշտոցյան տառերը պետք է չունենայինք, Դավիթ Անհաղթ պետք է չունենայինք, Պապ թագավորը չլիներ, մենք ո՞վ ենք, ի՞նչ ենք: Ժողովուրդներն ինչի՞ համար են կյանք տալիս. տալիս են իրենց մշակույթը, հետևապես իրենց ինքնությունը պաշտպանելու համար, այլապես կլինեն ոչխարի հոտ: Ցեղասպանությունն էլ այդպիսին է. հիմա հարց է առաջանում նույն դավանանքի ժողովուրդների մեջ ցեղասպանություն չի՞ լինում, այսօր շիաներն ու սուննիներն իրար չեն հոշոտո՞ւմ: Այս քաղաքակրթական անջրպետը չկա՞: Հայկական ցեղասպանության մեջ ուրիշ բան կա (հեղինակը Սուլթան Համիդն է, ես բազմաթիվ տեղեր գրել եմ), նրանց համար խնդիրն ի՞նչն էր՝ որոնել հայրենիք, գտնել հայրենիք, և նրանք որոշեցին, որ Արևմտյան Հայաստանն իրենց հայրենիքն է, հնարվեց, օգտվեցին Ուրարտուի վերաբերյալ այն տխմարությունից, մինչև հիմա էլ լսարաններում շարունակում են դա օգտագործել, որ Հայաստանը, հայությունն առաջացել է Ուրարտուից հետո, օգտագործեցին շատ-շատ բաներ՝ Հայաստանը յուրացնելու համար, ինչը հիմա անում են: Ուզում եմ ասել, որ քրիստոնեությունը նույնիսկ եթե չլիներ էլ, ես վստահ եմ, որ թուրքերը՝ որպես այդ գործի մեջ առաջացած ժողովուրդ, հավանաբար հայության հարցն այդ ձևով պետք է լուծեին, որպեսզի տեր լինեին Հայաստան հայրենիքին, մնացածին էլ պիտի ձուլեին իրենց մեջ: Ռուբենի ասածը հիշեցնենք. « Երբ մենք կորցրեցինք մեր հայրենիքը, մենք այդ հայրենիքը հոգևոր ձևով ստեղծեցինք մեր եկեղեցու մեջ»: Եվ եկեղեցին, որ Աստծու կողմից, բնության, թե ում կողմից կուզեք, ինստիտուցիոնալ իմաստով աղոթարան պետք է լիներ, մեր եկեղեցին աղոթարանից բացի դարձավ դիվանագիտության դպրոց, ազգային գործիչների
կրթման դպրոց, մշակույթի դարբնոց, նույնիսկ տնտեսական, առևտրական գործունեության կազմակերպման դպրոց, այսինքն՝ մեր եկեղեցին դուրս է եկել բնական այն գործառույթից, ինչը նախատեսվում է եկեղեցիների համար: Դրա համար հիմա պետք է ոչ թե քրքրել անձը՝ ինչ եղավ-չեղավ, այլ պետք է շարունակել հայի ինքնության որոնումը, հիշո՞ւմ եք ինչպես մենք բանաձևեցինք՝ հայ ինքնության որոնումը: Հիշո՞ւմ եք՝ ինչպես բանաձևեցինք. հայ ինքնությունն ու քաղաքակրթությունը հենված է երեք բազայի կետերի վրա, որոնց ակունքը գալիս է դարերի խորքից. Գրիգոր Լուսավորիչ՝ քրիստոնեական լույս, հավատ, Տիգրան Մեծ՝ կայսրություն, տարածք, պետականություն, հզորություն, հպարտ, արժանապատիվ կյանք, և Մեսրոպ Մաշտոց՝ գրավոր մշակույթ: Հիմա ունեցել ենք-չենք ունեցել, դրանք հիպոթեզներ են, բայց այս մեկն ունենք, հանուն հիպոթեզի չի կարելի իրականությունը ոչնչացնել, կապացուցե՞ն, թող լինի: Այնպես որ կարծում եմ՝ հիմա բոլորը հպարտանում են, թե այս տարի ինչ ուրախություն էր՝ Գրիգոր Նարեկացին դասվեց քրիստոնեական եկեղեցիների (դա լատինականն է, անշուշտ) դոկտրների շարքը, եղավ 36-րդը: Նարեկացին հոգևորական է, ո՛չ դաշնակցական է, ո՛չ հանրապետական է, ո՛չ ՀՀՇ-ից է, Մեսրոպ Մաշտոցը վարդապետ չէ՞, նույն Սահակ Պարթևը եպիսկոպոս չէ՞, Կոմիտասը, որով երդվում են նույնիսկ բազմաստվածության ու հեթանոսության սիրահարները, վարդապետ է, հետո ի՞նչ, որ սովետական տարիներին դրանք իրարից կտրելն ավանդույթ դարձրին: Նրանք իրենք ոչ միայն մշակույթի գործ ստեղծողներ են, այլ մեր եկեղեցու սպասավորներ և պաշտոնյաներ են: Եկեղեցու այսօրվա վիճակը, շատ անդուր կեցվածքը՝ գործիչների, սպասավորների իմաստով, երբեք առիթը թույլ չի տա, որ մենք վերադառնանք ուրիշ բաների: Ես ուզում եմ օրինական հարց տալ՝ խորհրդային տարիներին ի՞նչ էիք ուզում, Սովետական Միությունը, այդ գաղտնի ծառայությունների հսկողության տակ ձեր եկեղեցի՞ն պետք է ուժեղացներ: Բա այդ դեպքում ինչո՞ւ ռուսները «լուսավոր» ոտքը դրեցին Հայաստան և դրությունը (положение) փաթաթեցին մեր վզին, մեր եկեղեցու վզին: Ինչո՞ւ 1936թ. հայկական КГБ-ն խեղդամահ արեց, (նյութերը հրապարակվել են), երջանկահիշատակ Խորեն Մուրադբեկյանին. սա այն կաթողիոսն էր, որը նախկինում Սարդարապատի հերոսամարտի կազմակերպիչներից մեկն էր, որը 1915թ. Օգանովսկի կոչված հայազգի ռուս գեներալին ասում էր՝ այս ի՞նչ եք անում Արևմտյան Հայաստանում, կադրի՞լ եք պարում մեր հայրենիքի, մեր տարածքի վրա: Դրանից հետո դուք ի՞նչ էիք ուզում, ուզում էիք, որ հոգևոր դասը լիներ այնքան կատարյալ, ինչքան պիտի լինել հակաստված երկրում և հակազգային պետության մեջ: Հիմա ես սա ասում եմ ոչ քրքրելու իմաստով, հարցը բարձրացել է, իմ բարեկամն է, ով ինձ խոսք էր ուղղել՝ քրիստոնեությունը մեզ ի՞նչ տվեց: Ես կարող եմ հարցը վերադարձնել՝ իսկ դուք ի՞նչ եք տվել քրիստոնեությանը: Նորից կրկնենք, անգլիացիներին քրիստոնեական հավատն ինչքա՞ն նեղեց, որ նրանք չդառնան համաշխարհային կայսրություն, ո՞ր մի ժողովրդին է քրիստոնեությունը խանգարել, որպեսզի դառնան պետություն: Մեր պարագայում քրիստոնեությունը եղել է այն նեցուկը, որ երբ մենք, չկարողանալով դրսևորել կազմակերպական արվեստը, եկեղեցու միջոցով բոլոր դեպքերում կարողացանք մեր պետականույթունը վերականգնել. այդ եկեղեցին չէ՞ր Սարդարապատում ղողանջները խփողը, եկեղեցու դասը չէ՞ր: Հիմա դուք ինչո՞ւ եք սովետական իրականությունից ծնված մի քահանայի տանում և այդ ամբողջը աղտոտում, գցում:
_ Նաև քրիստոնեական այն սկզբունքը, որ ներիր, կամ երբ մեկ այտիդ ապտակում են, մյուսը դարձրու, սա դարձրել են փաթաթան, որ սիրիր թշնամուդ, ներիր թշնամուդ, բայց իրականում որևէ քրիստոնեական երկիր, այդ թվում՝ քիրստոնեական Հայաստանը շատ հանգիստ բհաղթեց վերջին պատերազմը:
_ Եկեք այսպես ասենք, եթե բարեկամուհիդ է, ընկերուհիդ է, կինդ է, եղբայրդ է, ի՞նչ կլինի, եթե մի այտիդ ապտակեց, մյուսը դեմ անես, բայց թշնամու համար սուրը կա ու կա: Այնպես որ այստեղ սովետական մանիպուլյացիայի ձեևեր են. կարելի է կոնտեքստից կտրել, մի նախադասություն հանել և մատի փաթաթան անել, չիմացած տեղը այդ բոլորը փաթաթել ուրիշի վզին, դարձնել քարոզչություն: Դրա համար կա երկրորդը՝ «Սկզբից բանն էր բանը»: Հիշեցեք և գնացեք ճանապարհ. դա մեր Աստվածաշունչը, մեր գրավոր առաջին մատյանն է: Ինչ է ասում՝ «Ճանաչիր իմաստություն և խրատ», ճանաչիր և գնա առաջ, քրիստոնեության լույսով կողողվես և կշարունակես: Նաև ով չի սիրում Լուսինե Զաքարյան, կմարող եմ ասել՝ հայ չէ, իսկ Լուսինե Զաքարյանը մեր շարականն է, մեր պատարագն է, ի՞նչը չէ: Սրանք չլինեին, ի՞նչ էր լինելու, խանութպան հա՞յը:
_ Շնորհակալություն, պրն. Շիրինյան: Հարգելի ունկնդիրներ, լսում էիք «Cui prodest» կամ Ում է ձեռնտու» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում էին Հայկուհի Մինասյանը և հաղորդաշարի հեղինակ, Մանկավարժական համալսարանի քաղաքագիտության և իրավունքի պատմության ամբիոնի վարիչ, քաղաքական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Լևոն Շիրինյանը: Հաջողություն
http://www.lratvakan.am
