22 Նոյեմբերի 2017 – Պատմական Հայաստանի աւանդներու հետքերով, azator.gr:
Յովսէփ Պարազեան
Հայաստան-Սփիւռք համահայկական 6րդ համաժողովին առիթով՝ հայրենիք կեցութիւնս շաբաթով մը երկարաձգեցի, տարիներու իմ մէկ երազս իրականացնելու՝ Արեւմտեան, կամ Պատմական, կորուսեալ կամ բռնագրաւեալ Հայաստան, Պապենական Հայրենիք — Տուն այցելելու համար։ Թուրքերը յաջողեցան զայն Արեւելեան Անատոլու կոչել, փոխակերպելով Արեւմտեան Հայաստանը իրենց քաղաքական միտումներուն, շեղող ու շեղեցնող արտայայտութեամբ ծածկագրուած անուանումով մը։ Հոն այցելելու նպատակս՝ շրջանին մօտէն ծանօթանալու եւ պատմութեան բախտորոշ ժամանակներու անցեալը վերապրելու պահանջքէ մը բխող հոգեկան կարիք մըն էր։
Անցքիս վրայ էին Անիի աւերակները, Կարս քաղաքը իր նշանաւոր բերդով, բնութեան գեղեցկագոյն Արտահանով, Առաքելոց՝ հայոց յեղափոխութեան յենակէտը հանդիսացող վանքով, մեր յեղափոխական ու մտաւորական զարթօնքի շարժման օրրան՝ Վանը, Մուշը ու Տարօնի աշխարհը, ինչպէս նաեւ Սեբաստիոյ, Սասունի լեռնապարերը։ Աւելին, Կարսի մէջ Եղիշէ Չարենցի ծննդավայրի տունը, Վարդանի կամուրջը, Իգդիրի, Պայազիտի, Բերկրիի ջրվէժի, Արճէշ գաւառի։
Արճէշը նշանաւոր եղած է իր դպրոցներով (տղոց 150, աղջկանց 100 աշակերտներով)։ Արճէշի գաւառը կամ Մակուի խանութիւնը որ մեր գիտցած պատմական Շաւարշանի դաշտն է, Վասպուրականի հարուստ գաւառներէն Հայոց Ձորը, ուր կ’ըսուի թէ հոն աւանդաբար ապրած է Հայկ նահապետը իր գերդաստանով։ Կողքին՝ հայ-պարսկական սահմանին վրայ գտնուող Անգղ գիւղը եւ իր Աստուածածին վանքը, որ կառուցուած է Թադէոս Առաքեալի կողմէ, երբ հայկական աշխարհ գտնուած է քրիստոնէութիւնը քարոզելու առաքելութեամբ։
Ու դեռ Վանայ լիճի հիւսիսը գտնուող Թոնտրակեցիներու (Թանդուրեք) աղանդի, Վարագայ վանքի, Մհերի փառաւոր դրան՝ մեր բանահիւսութենէն քաղուած եւ Սասունցի Դաւիթի դիւցազներգութեան նմանութիւններով յիշատակեալ վայրին, որ անյաղթ սուրի մէկ հարուածով խոշոր ժայռը ճեղքեց երկուքի, որպէսզի ան օր մը գայ յաղթական արշաւով ու ազատագրէ հայրենիքը։ Տակաւին՝ Աղթամար կղզիի ու անոր վրայ կառուցուած Սուրբ Խաչ եկեղեցւոյ, Վանի բերդի, Իսահակ փաշայի ամրոցի՝ իր շրջափակին մէջ գտնուող հայկական եկեղեցիով, ինչպէս նաեւ յիշարժան շարք մը պատմավայրերու, որ պատանեկան — երիտասարդական տարիներէս շեշտակիօրէն դրոշմած են ներաշխարհս մեր ազգային, յեղափոխական, աշխարհագրական վերջին 100-150 տարուան մրրկաշունչ պատմութեամբ ու մեր անսանձ հերոսներու քաջագործութիւններով։
Պատմութիւնը՝ մեր պատմութեան բաժանման կէտերը շատոնց փոխած է կարծես եւ ճշդած է նոր պատմական ճանապարհորդութիւն մը, որ երբեմն մերն է, բայց ընդհանրապէս՝ այսօր, մերը չէ՛, քանի ստեղծուած են խորհրդանշական զանազան նոր հարթակներ, որ յաջորդականօրէն մտաբերել կուտան, թէ քաղաքական անկումներու, ռազմական գերեվարումներու ժամանակներուն իսկ, հայ ժողովուրդը չկորսնցուց ոչ իր ուժը, ոչ իր հաւատքը, ոչ նկարագիրը, ոչ ալ անհատականութիւնը, որ զինք կը մղէ հին եւ նոր հարցականներու, որոնք պատասխաններու կարիքը կը զգան։
Պատմականօրէն, գիտենք, իյնալը յանցանք չէ. ոտքի չելլելը յանցանք է։
Մտաւորական ու յեղափոխական անցեալի այդ սերունդը չկայ այսօր, բայց հո՛ն է, այդ հողերուն վրայ ներկայ է իր անջնջելի պատմութիւնը, իրեն վստահուած մեր քաղաքակրթական առաքելութեամբ ու անոր յարակից բաղդատական համեմատութիւններով, որոնք այժմէական նախանձախնդրութեամբ կենդանի կը պահեն իրենց «ազգայնականութիւնը», զգացականութիւնը, ժամանակին՝ այդ նոյն ժամանակին մէջ գերարժեւորելով իրենց զանազանելի կամ ոչ դերն ու դերակատարութիւնը, վերաճշդելով ու վերաբնորոշելով մանաւանդ մեր ժամանակներու պարտութիւններուն ու յաջողութիւններուն տարերքը եւ նոր քարտէս մը ձեւաւորելով Թուրքիոյ նոր իրականութեան մէջ։
Պատմական հնչեղութիւն ունեցող մեր ռազմի, մարտնչումներու, տեսակ տեսակ պատերազմներու եւ հերոսութիւններու թատերաբեմ դարձած ու արիւնով խորապէս ոռոգուած հողեր են անոնք։ Արշաւանքները, կոտորածները, ապստամբութիւնները, հայդուկային կռիւները անհամար՝ սելճուքներու, թուրաններու, թաթարներու, տարբեր ու տարբեր բարբարոս ցեղերու՝ արաբներու, պարսիկներու, Բիւզանդիոնի, հռոմէացիներու, օսմանցիներու, թուրքերու ու նոր օսմանցի-թուրքերու, ինչպէս նաեւ քիւրտերու եւ բազում այլոց։
Թուրքերը իրենց ամէնախորունկ հետքը ձգեցին՝ անջնջելի, վայրագ, հալածանքի, տարագրութեան, ջարդի, ցեղասպանութեան. ժողովուրդի մը սիստեմաթիք ու հետեւողական ոչնչացման, բնակչագրական անհետացման, բռնի իսլամացման, ժողովրդագրական անհարազատութեան ու օտարացման, իրարու միաձուլուած ծինային նոր տիպարի բաղադրութիւն մը պարտադրելով, որ քիչ մը հայ է, քիչ մը յոյն է, պոնտոսցի է, լազ է, ասորի է, քիւրտ է, արաբ է, պարսիկ է, չերքեզ է, մոնկոլ է, չէթէ է, ենիչերի է, հրեայ է, քաղդէացի է, քըզըլպաշ ալեւի է, քրիստոնեայ է, համշէն է, աւելին է, ամէն ի՛նչ է, ու ամէն ինչ չէ՛…։ Ամէն պարագայի անցեալի պայմանները տեսակ մը նոյնն էին, հիմա նոյնը չեն, բոլորովին փոխուած են մեր ժամանակակից կեանքին նոր դերեր ու պատմական պարտամուրհակներ պարտադրելով։
Գիտէ՞ք, այս հողերը անիծուած բան մը ունին իրենց մէջ. ո՛վ որ իրական ու հարազատ տանտէրը չէ, ժամանակին մէջ դատապարտուած է փճանալու։ Իսկ հայերը՝ շատ բարի էին այդ աշխարհին համար, որ լեցուած էր ջարդարարներով։
Անցեալի պատմութեան մէջ ազգասպանական այս խժդժութիւնները թուրքը յաջողցուց տեղ-տեղ յամրաքայլ ու հետք չձգող զարտուղի կշռոյթով, տեղ-տեղ ալ թրքամէտ արագընթաց հետեւողականութեամբ, մարտավարական ու ռազմավարական շինծու պառակտումներով, առանց նոյնիսկ իր ատենի ընկերային ու մշակութային նուազագոյն կառոյցները տրամադրելու, այլ միայն լաւապէս կազմակերպուած թրքակեդրոն դիւանակալական ընդյատակեայ ներքին մեքենայ մը, որ բնաջնջման կիրքի անմրցելի ախոյենութեան կը տիրանար, կը տիրանա՛յ։
Թուրքերու կիրարկած կառավարչական այս քաղաքականութեան հետեւանքով, տարածաշրջանը տարբեր ու անիրական նկարագիր մը ստացաւ. միացաւ ինքնիրեն եւ հարկադրուեցաւ թրքական բռնութեան, դարձաւ միատարր, միաձոյլ եւ ապրեցաւ աւելի նոր ու արկածախնդիր ողբերգութիւններ՝ քաղաքական պատշաճ ընտրանքներով քիչ մը ռուսերու, քիչ մը ֆրանսացիներու, քիչ մը բրիտանացիներու, քիչ մը գերմանացիներու հետ։
Իսկ մենք, տեւաբար, կը սորվէինք ոտքի կանգնիլ, երբ գետին կ’իյնայինք։ Ուրիշ ելք ու ընտրանք ձգած չէին մեզի։ Մեր մարտունակութիւնը կը յատկանշուէր ոտքի կանգնելու հարկադրանքի բարդոյթով։
Անցեալին՝ հայաբնակ տարածուն ու ազդեցիկ ներկայութիւն դարձած ու ապրած այս շրջանը, ցեղասպանութենէն վերջ բնակչագրական գահավէժ անկում կրեց եւ աշխարհաքաղաքականօրէն տկարացաւ մեծագոյն ու փոքրագոյն մակարդակներու վրայ, զրկուելով իր քաղաքական առաւելութիւններէն, քանի մէկ օրէն միւսը հայը կորսնցուց իր ազգային, ազգապատկան քաղաքական ու քաղաքացիական իրաւունքները եւ բռնօրէն երկրի սպանդանոցները առաջնորդուեցաւ իր ողբերգական ահաւոր վերջալոյսը ապրելու համար։
Պատմական Հայաստանի տարածութիւնը 300.000 քառակուսի քիլոմեթր էր։ Ծանօթ իբրեւ Թրքահայաստան, անոր մաս կը կազմէին վեց նահանգներ՝ Վանի, Կարինի, Բաղէշի, Խարբերդի, Սեբաստիոյ, Տիգրանակերտի։ Հայոց թիւը կը գնահատուէր 2.800.000 (1882)ին։ Տակաւին Տրապիզոնի նահանգին մէջ հայերու թիւն էր 120.000, Հալէպի նահանգինը 100.000, Ատանայի նահանգին մէջ 280.000։ Հայերը բազմաթիւ էին ընդհանրապէս Պոլսոյ, Իզմիրի, Կեսարիոյ, Քոնիայի, Մարաշի, Զէյթունի, Այնթապի եւ այլ քաղաքներու մէջ։
Իսկ Կարսի դաշնագրով (1921) թուրքերու ճնշումով եւ Պրեսթ Լիթովսքիի դաշնագրէն յետոյ Խորհրդային Միութիւնը զիջեցաւ ի վնաս Հայաստանի Ախալքալաքի հայաբնակ գաւառը, Նախիջեւանը եւ Արցախը։
Անյիշելի ժամանակներէն եկող այդ տարածաշրջաններուն վրայ գոյատեւող հայութիւնը, 19րդ դարու վերջաւորութեան եւ 20րդ դարու սկիզբը ազգայնօրէն զարգացման ու հաղորդակցութեան գոհունակ հնարաւորութիւններ ստեղծած ըլլալով, կրցած էր նաեւ ժողովուրդի պաշտպանութեան համար յեղափոխական ազդու կառոյցներ ստեղծել իր ինքնապաշտպանութիւնը, այլեւ ինքնավարութիւնը լաւապէս կազմակերպելու համար։
Այս հողերուն վրայ տիրած, ապրած ու տիրապետած են հայկական թագաւորութիւններ, իշխանութիւններ, արքայական տոհմեր-տուներ, հայկական կայսրութիւններ, տեղի ունեցած են ապստամբութիւններ, արշաւաքներ, առանց շպարի յեղափոխական կռիւներ, ազատագրական պայքարներ։ Այս բոլորը դժուար է քանի մը պարբերութիւններով նկարագրել ու բաղդատել այսօր։ Կարելի է սակայն, խղճի ամենայն հանգստութեամբ հաստատել, թէ պատմութիւնը կը գրուի արիւնով, այլ նաեւ իրական օրինակներու նկարագրութեամբ, յաճախ նաեւ իւրացումով, ընկալումով, աւելի ճիշդ իւրացման ընկալումով։
Հայերը այդ տարածաշրջաններուն մէջ լաւ ու առաքինի օրինակներու ցուցանիշ եղան։ Օտարը չկրցաւ, կամ չուզեց երբեք հասկնալ, թէ մենք ինչպէ՞ս հայրենիք ստեղծեցինք, քանի Հայաստանն ու հայը, պատմութեան որոշ ժամանակներուն մէջ, ջարդուած ու ստորակայուած ժողովուրդ մը համարուած են։
Հայերու ներկայութեան մասին բազմակողմանիօրէն՝ պատմական, ընկերային եւ իր ատենի իմաստով ժամանակագրական վերլուծումներ կարելի է հանդիսադրել, քաղաքական, քաղաքակրթական ու հանգրուանաբար զարգացող ու բարգաւաճող՝ տեղական, շրջանային, կառուցային, ազգագրական ու տեսակ մը՝ «կեթոյացած» համերաշխ ու խաղաղասէր կեանքի մը մասին, որ իր միջավայրովն իսկ կը բազմապատկէր մարդոց հայրենասիրութիւնը եւ սէրը սեփական հողին ու հայու ջերմ օճախին հանդէպ։
Կարելի է երկար խօսիլ նաեւ 1915ի Ցեղասպանութեան յաջորդած տարագրութեան բացասական իրավիճակներու մասին, այդ շրջաններուն մէջ փրկուած ու ապրած ծպտեալ ու իսլամացած հայերու եւ անոնց բռնի նոր կարգավիճակ ստացած այլասերող պայմաններու մասին, այդ պայմաններու ժամանակին բովով անցած հանգրուանային հոլովոյթին, փուլային ու իրար յաջորդող տասնամեակներուն մէջ ձեւաւորուած հայ տարրի բաղադրութեան, նկարագրին, առժամեայ թէ մնայուն հաւատափոխութեան, կրօնափոխութեան ողբերգական ու անհարազատ պայմաններու մասին, մինչեւ 30ական, մինչեւ 60ական, մինչեւ 80ական, եւ դեռ այսօրուան մասին, ուր հայերը սկսան սփիւռք դառնալ, սկիզբը անհաղորդ դիւրութեամբ, առանց նախապէս սփիւռքացած ըլլալու հոգեբանութեան տիրանալու, առանց իբրեւ սփիւռքեան հաւաքականութիւն իրենց ներքին հակասութիւնները ձեւաւորող հարկադրական ենթահող մը ունենալու։ Գրեթէ սակայն, բոլոր սփիւռքներու ճակատագրական հոլովոյթը նոյն ձեւով կը զարգանայ եւ նոյն ոճով ալ կը ձեւաւորուի։
Եւ այսպէս, հայը սկսաւ փոխուիլ առանց ինքզինք հերքող հեռանկարի մը, որմէ չկրցաւ խուսափիլ ո՛չ երէկ, ո՛չ ալ մանաւանդ այսօր։ Այսօրը սակայն կը յուշէ, թէ այս հարցը ասկէ վերջ շատ աւելի դժուար պիտի դիմագրաւուի, քան անցեալին։
Հիմա այլեւս թուրքերը իրենց երկրին մէջ կ’որոշեն ընդհանրապէս ներհամայնքային կառոյցներու կամ թրքացմամբ ընդելուզուած տարրերու եւ փոքրամասնութիւններու քաղաքացիական եւ կրօնական իրավիճակի, կարգ ու սարքի վերաբերումներու կանոնները։
Պատկերը՝ միայն ա՛յս է այսօր։ Կարծիքն ու բազմակարծութիւնը արտօնելի երեւոյթներ չեն։ Սահմռկեցուցիչ ձեւով կը լռեցնեն խօսողը եւ խօսեցնել կը պարտադրեն լռողը։ Այս երկրին մէջ մարդիկ այլեւս թեւեր չունին թռչելու, ոչ իսկ երեւակայութեամբ ժամանակին մէջ ճամբորդելու ու երազելու։ Կ’երեւի՝ քիչ մըն ալ աւելի կը լռեցնեն մտածողը, կամ առանց արտօնութեան մտածել ուզողը։
Հայերու մաս մը իսլամացած է, մաս մը քրտացած է, իսկ Տիգրանակերտի (այսօրուայ Տիարպէքիր) մէջ տէրսիմցի ասորի դարձած ու համակերպած է ասորի կրօնքին ու մշակոյթին, կարծես յարափոփոխ քաղաքակրթութիւնը իր հետեւողականութիւնը կը պարտադրէ։ Ընդհակառակը սակայն, սփիւռքի մէջ ալ ձուլուելէ խուսափող ասորին, այսօր կը նախընտրէ հայ ըլլալ, հայերէն խօսիլ եւ հայութեան կառչիլ։
Ասորի ըլլալն ու մնալն ալ դժուարացած է։
Ահա՛ այս ձեւով է որ ազգային հաւաքականութիւնները բռնի իսլամացման կրօնափոխութեամբ Թուրքիոյ մէջ իրենց ապագայ ենթակայութիւնը արուեստական մղումներով տեսակ մը կը ձեւաւորեն ժամանակին մէջ, ժամանակին առընթեր՝ քիւրտի, ասորիի, համշէնի, արաբի, նոյնիսկ թուրքի հարազատ թէ անհարազատ երեւոյթներով, կերպարներով, թէ բռնազբօսիկ կերպարանափոխութեամբ։
Ապագան ի՞նչ կը վերապահէ այս հակասական ժողովուրդներու ազգազուրկ զաւակներուն, քիչ մը դժուար է պատկերացնել, քիչ մը դժուար է երեւակայել։ Եկէք խուսափինք ցաւալի նախատեսումներ ընելէ։
Այնուհետեւ՝ զարգացող քաղաքական ու բնակչագրական իրադարձութիւններու հետեւանքներ այսօր առաջնորդած են նոր իրականութեան մը որդեգրումին, այն հողերուն վրայ, ուր տիրապետող տարրը քիւրտ ազգաբնակչութիւնն է, երեւութապէս անորոշ, երեւութապէս շփոթ, բայց վստահաբար պայթուցիկ ու արմատներ տարածող լռելեայն ու հեռանկարային նախադրեալներով։ Քիւրտերն ալ չամբողջացած երազներու զոհ կ’երթան։ Կ’երեւի՝ անոնց թեւերն ալ փխրուն են, առայժմ մեծ ոստումներով թռչելու համար։
Այս շրջանները ամէն օր օրակարգի վրայ են, ոչ միայն քիւրտերու, ոչ միայն Թուրքիոյ քաղաքական վերնախաւին, այլ նաեւ մեծ ու շահագրգիռ տէրութիւններու ռազմաքաղաքական հեռանկարներու պատճառով, որոնք ամէն իրադարձութեան դիմաց կը հակադրուին արագօրէն, դիրքորոշում կը փոխեն անմիջապէս, կամ կ’ամրացնեն, կը պատշաճեցնեն, իրենց վերաբերումները երեւութապէս խաղաղ սպառնականութեամբ մը։ Խօսքը Թուրքիոյ, Միացեալ Նահանգներու, Ռուսիոյ, Իրանի, Սուրիոյ, Իսրայէլի մասին է։ Եւ անշուշտ, անոնց ետին քողարկուած մեծապետական անյայտ ուժերուն։
Շրջանը կ’ապրի յաջորդական սերունդներու մէջ ազգային ինքնութեան վերածնող պատկանելիութեան մը որոնման տեսլականով, հայադարձութեան, ազգադարձութեան հաստատման ու ճշդուած սահմաններով հայրենիք ստեղծելու հեռանկարի պահանջատիրութեան մը վրայ, թօթափելով մոնկոլ քոչուորները, որ հայրենիքի վերածեցին ուրիշի դարաւոր հայրենիքը։
«Հայաստանի համար կայ պայծառ եւ երանելի ապագայ»,- կ’ըսէր Ճէյմս Պրայս։ Կ’երեւի, պատճառ ունինք յիշելու զինք, քանի մեր խաղաղ օրերուն, այս քաղաքակրթութիւնը տարածուեցաւ աշխարհի մէջ եւ ազդեց յառաջադէմ այլ ժողովուրդներու մշակոյթի զարգացման ու վերելքին վրայ, մշակոյթին հանդէպ մշակոյթ եւ ոչ թէ պատերազմ հանդիսադրելով։
Դարերով օսմանցիները այդ հողերուն կուտային Օսմանեան Կայսրութեան պատկանելութեան «հովանին»։ Թուրք-Թուրքիա բառերը, որ օսմանցիներուն կողմէ համազօր էին արհամարհանքի ու լուտանքի՝ գործածուիլ սկսան սուլթանի տապալումէն ետք, երբ 1908ին Երիտ-թուրքերը տիրացան իշխանութեան եւ նոյն տարին ալ ստեղծեցին իրենց առաջին սահմանադրութիւնը։ Աւելի ետք՝ Մուսթաֆա Քեմալ հիմնեց Թուրքիոյ առաջին Հանրապետութիւնը 1923էն յետոյ, երբ «օսմանցի» բառը դադրեցաւ գործածուելէ եւ արաբատառ թրքերէնը փոխարինուեցաւ լատինատառ իրենց «այբենգիմ»ով։
Իրականութեան մէջ սակայն, փաստօրէ՛ն, նոր թուրքերը հաւատարմօրէն շարունակեցին օսմանեան քաղաքականութեան ժառանգականութիւնը բանիւ եւ գործով, գործով ու բռնութեամբ, նորատիպ հայատեաց մոլուցքով, ինչ որ կը շարունակուի մինչեւ հիմա, երեւութապէս տարբեր -տարբեր նկարագրով ու երանգաւորումներով, պատմութիւն կեղծելու եւ խեղաթիւրելու աննման հետեւողականութեամբ մը, որ իր նմանը չճանչցած մերժումի ու ժխտումի նորահնար ու անիմանալի ոճով մը կը շարունակուի սեւը խառնելով ճերմակին եւ ճերմակը սեւին։ Եւ երեւակայել, որ դեռ ուրիշ գոյներ ալ կան։
Օսմանցիներն ու թուրքերը իրենց միջեւ ունին ազգային, ազգագրական, ազգայնական, հասարակական, կրօնական ու կրօնամոլական նմանութիւններ, այլեւ տարբերութիւններ, սակայն այնքան մօտ ու նման են իրարու՝ ջուրի երկու կաթիլի հարազատութեամբ, որ կը համարուին տեսակ մը՝ նոյն ցեղին, նոյն ցեղախումբերուն, նոյն զանգուածային հաւաքականութիւններուն միատարր ու իրար լրացնող հոմանիշ շարունակութիւն։
Ի՛նչ ալ ըլլայ, օսմանցի, օսմանլի թէ թուրք, ասոնք բոլորն ալ վարակուած են ու կը յատկանշուին իրենց բնազդային ու բարդութային ազգայնամոլութեան մաղձով։ Ա՛յս յատկանիշներն են որ քով-քովի բերին, այլակերպեցին, միաձուլեցին բազմաթիւ այլազգ ու այլադաւան ցեղախումբեր ու ժողովուրդի վերածեցին զանոնք այդ հողերուն վրայ։ Բայց, չմոռնանք, այն ինչ որ Անգլիոյ վարչապետ Կլատըսթըն կ’ըսէր.- «Ուրկէ՛ որ թուրքերը անցան, արեան հետքեր ձգեցին»։
Խնդրոյ առարկայ տարածաշրջաններուն մէջ տեղական, տեղածին, բնածին ու հնամենի ժողովուրդներ ու փոքրամասնութիւններ՝ հայեր, յոյներ, պոնտոսցիներ, ասորիներ (թուրքերն ալ փոքրամասնութիւն էին, յետոյ ծաւալեցան եւ մեծամասնութիւն եղան), խաղաղ ու ստեղծարար կեանք մը կ’ապրէին, նախքան թուրքերու տարածաշրջան խուժումն ու տիրապետութիւնը։ Տեղ մը հայերը մեծամասնութիւն էին, ուրիշ տեղ մը յոյները, ասորիները, ուրիշ տեղ ալ աւելի փոքր կազմակերպ թէ անկազմակերպ կեանք ապրող ցեղեր, ցեղախումբեր, հաւաքականութիւններ։ Այս բոլորին տարբերութիւնը այն է, որ հայերն ու յոյները առաւել չափով իրենց հոլովութային կառուցողական փոխանակումներով ինքնութեան ու ազգային գիտակցութեան կազմաւորումը զարգացուցած էին եւ կը ներշնչուէին ազգային ու կրօնական միասնական ու հասարակաց ապրումներով ու գաղափարաբանութեամբ, ազատագրական տեսլականներով, այլեւ ընկերային ու հասարակական մտահոգութիւններու նոյն նպատակին ծառայող զուգահեռ ու տարորոշիչ շեշտադրումով, անշուշտ ներշնչուելով նաեւ 1789ի ֆրանսական յեղափոխութեան գափարական տեսլականներէն ու իտէալներէն։
Հայ ժողովուրդը այդ տարածքներուն մէջ ապրեցաւ մինչեւ 20րդ դարու առաջին ցեղասպանութեան տարիները եւ 1918ին Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումն ու անկախացումը։ Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծման ազգային-յեղափոխական գործիչները, բռնագրաւեալ այդ տարածքներուն մէջ պայքարեցան հայրենիքներ ազատագրելու համար, ինչպէս Արամը, Անդրանիկը, Հրայր Դժոխքը, Նիկոլ Դումանը, Պետրոս Սէրէմճեանը, Իշխանը, Ռուբէնը, Քեռին, Վռամեանը, Դրոն, Սմբատը, Աղբիւր Սերոբը, Եփրեմ, Խանը, Գէորգ Չաւուշը, Սեբաստացի Մուրատը, Հրայր Դժոխքը, Նիկոլ Դումանը, Խանասորի խումբը, Նեվրուզի խումբը, Կարապետ Բալապեխի խումբը, Սօսէ Մայրիկը, Ռուբինան, Մարօն եւ դեռ հարիւրաւորներ, հազարաւորներ։ Անուն ունեցողներ, մոռցուած անուններ, անյայտ անուններ, գերեզման ունեցողներ, գերեզման չունեցողներ։ Յիշողութիւնն ալ խտրութիւն կը դնէ երբեմն։
Այսօր՝ ինչ է ալիքի պէս աճող ու տարածուող այս բոլորին շարունակութիւնը, երբ դժուարացած է ազգային մեր գոյապայքարի գոյութենական հարցը, որ պարզ հարց մը չէր եղած երբեք, ոչ ալ պարզ է այսօր։ Երէկ թէ այսօր, մեր դատը՝ մեր ժողովուրդին դատն է, մեր կեանքի առաքելութեան դատն է, մարդկային իրաւանց դատ է, որովհետեւ արդարութեան ու իրաւունքի հարցերը մարդու արդարութեան ու իրաւունքի հարցեր ըլլալէ չեն դադրիր դարերու ընթացքին։
Հայ Դատը միայն հայու զգացական հարց չէ, զուտ քաղաքական հարց է։ Եւ Թուրքիա կը սարսափի որ օրին մէկը հայութեան հարցը կը փոխադրուի իրաւական դաշտի հարթակներու վրայ եւ կը ստանայ իրաւական կշիռի հաւաքագրում, բնոյթ ու էութիւն։ Բայց հայութիւնը յստակօրէն հատուցման ու պահանջատիրութեան այդ ճամբուն վրայ կը գտնուի այլեւս։ Եւ այս գաղափարը վճռականօրէն թող ընկալուի իբրեւ նոր սերունդի հնչեղ մարտահրաւէր։
Հայը խաղաղասէր ժողովուրդ է, բայց պատերազմէն չի վախնար։ Որոշած է սակայն, յանուն արդարութեան ու իրաւունքի, չվարանիլ պատերազմելէ, նոյնիսկ երբ հարկ զգացուի պատերազմիլ՝ պատերազմին դէմ։
azator.gr/?p=7568
