ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 25 Յուլիս 1897. Հայոց արեան անարգ հեղումը անպատիժ չի՛ մնար. Խանասորի Արշաւանքը վերականգնեց Հայրենատէր Հայուն ռազմաքաղաքական ինքնավստահութիւնը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
25 Յուլիս 1897.
Հայոց արեան անարգ հեղումը անպատիժ չի՛ մնար.
Խանասորի Արշաւանքը վերականգնեց Հայրենատէր Հայուն ռազմաքաղաքական ինքնավստահութիւնը
25 Յուլիս 2020
Ն. Պէրպէրեան
Յուլիս 25ին, 123 տարի առաջ, Երկիրն Հայոց յեղափոխական իր տարերքին ամէնէն բուռն պոռթկումը ապրեցաւ։
Օսմանեան եւ Ցարական կայսրութեանց միջեւ երկատուած ու գերեվարուած հայ ժողովուրդը, քաջարի իր յեղափոխականներուն ուժերու գերագոյն լարումով, պատմութեան թատերաբեմին վրայ իր արժանի տեղը ունենալու իրաւունքը նուաճեց։
Մէկ օրուան մէջ իրագործուեցաւ Խանասորի Արշաւանքը։ Քանի մը ժամէն քիւրտ յանցագործներու կարմիր արեամբ ներկուեցաւ Խանասորայ կանաչ դաշտը։
Հարիւրաւոր անմեղ հայերու արեան հեղումին պատասխանատուն՝ քրտական Մազրիկ ցեղախումբը արեա՛մբ պատժուեցաւ՝ Դաշնակցութեա՛ն որոշումով։
24էն 25 Յուլիսի լուսցող գիշերուան կանուխ ժամերուն, թուրք-պարսկական սահմանը յանդգնօրէն հատեցին 253 դաշնակցական մարտիկներ, որոնց 40ը՝ ձիաւոր։ Արշաւախումբը ճամբայ ելաւ Սալմաստէն, արագօրէն կտրեց Արաուլ լերան լանջը եւ, լեռնային ճանապարհով, ուղղուեցաւ դէպի Վանայ Լիճին հարաւ-արեւելքը գտնուող Խանասորի դաշտը։
Խանասորայ դաշտը ամառնային բանակավայրն էր քրտական տխրահռչակ Մազրիկ ցեղախումբին, որ իր արիւնարբու աշիրաթապետ Շարաֆ Պէյի ղեկավարութեամբ, տարի մը առաջ, ուղղակի կոտորածի ենթարկած էր Վանէն դէպի Պարսկաստան ուղղուող հարիւրաւոր հայ մարտիկներու ամբողջ գունդը։
Դաշնակցական Պետոյի, արմենական Աւետիսեանի եւ հնչակեան Մարտիկի գլխաւորութեամբ՝ աւելի քան երեք հարիւր հայ երիտասարդներ – մարտիկներ եւ անզէն տղաք – զոհ գացին Մազրիկ ցեղախումբի հայատեացութեան։
Շարաֆ պէյը արիւնարբու Սուլթան Համիտի կազմած քրտական Համիտիէ ասպատակային զօրքի հրամանատարներէն էր, որ Վանէն քաղաքական որոշումով հեռացած ու Պարսկաստան ուղղուող հայ ֆետայիներու սպանդով՝ անարգօրէն իրականացնել կը փորձէր հայ ժողովուրդին յեղափոխական կորովն ու խոյանքը ընկճելու եւ զգետնելու սուլթանական ծրագիրը։
Հայոց արեան այդօրինակ՝ վատաբար ու անարգ հեղումը, քիւրտ հրոսակներու ձեռամբ, անպատասխան եւ անպատիժ չէր կրնար մնալ ու չմնա՛ց։
Եւ Խանասորի արշաւանքը եկաւ հայոց նորագոյն պատմութեան այդ հատո՛ւ պատասխանը խորհրդանշելու։
Եւ թրքական բռնատիրութեան ծառայակոչուած Մազրիկ ցեղախումբը ստացաւ իր արդար պատիժը։
Ինչպէս որ Խանասորի մասնակիցներէն եւ հայկական յեղափոխութեան լուսաւոր դէմքերէն Գալուստ Ալոյեան պիտի գրէր իր սրտաբուխ բանաստեղծութեան մէջ՝
Կարկուտ տեղաց խանասորայ դաշտումը,
Ֆետայիներ Դաշնակցական, վրէժ առան հովտումը
Մի ժամուայ մէջ Մազրիկ ցեղը ջնջուեցաւ,
Խանասորայ Կանաչ դաշտը կարմիր արեամբ ներկուեցաւ:
Հայեր յիշէք նուիրական այս օրը,
Յուլիս ամսոյ քսան հինգին կատարեցէք մեր տօնը:
Արժանաւորապէս «Խանասորի Արշաւանքին երգը» դարձաւ այդ վկայութիւնը, որ ահա 123 տարի է հպարտութեամբ կը հնչէ հայոց սերունդներու շրթներէն՝ Յուլիս 25ի յաղթական Արշաւանքը վերածելով գաղափարական ներշնչման կենարար աղբիւրի։
*
* *
Յունիս 1896ին գործուած Մազրիկ ցեղի ոճրագործութենէն ետք, Դաշնակցութիւնը շատ երկար մտածեց եւ նպատակայարմարութեան ու յաջողութեան իր բոլոր երեսներով եւ մանրամասնութիւններով քննեց ու կշռադատեց պատժական արշաւախումբի մը նախաձեռնութեան իր քայլը, գործնական որեւէ քայլի դիմելէ առաջ։
Հարկ եղաւ սպասել մինչեւ 1896ի տարեվերջին եւ 1897ի տարեսկիզբին Թիֆլիսի մէջ Հ.Յ.Դ. Ռայոնական Ժողովի գումարումը՝ եզրակացնելու եւ որոշելու համար, որ այո՛, պէ՛տք էր այդպէս՝ մեծաթիւ արշաւախումբով մը քրտական ցեղախումբը պատժել եւ, նախ, անհրաժեշտ դասը տալ բոլոր անոնց, որոնք հայու արիւն կը հեղէին՝ անպատժելիութեան ապաւինելով։
Միաժամանակ՝ Աւետիսեաններու, Մարտիկներու եւ Պետոներու նահատակութեան վրէժը լուծել։ Ու, տակաւին, հաւասարապէս թէ՛ ջարդարար Սուլթանին, թէ՛ Պիղատոսի պէս ձեռքերը լուացող Եւրոպային ազդարարել, որ այլեւս կարելի չէ բիրտ ուժով լռութեան մատնել կամ արեան բաղնիքներու մէջ խեղդել փորձել հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի արդարութեան ու իրաւունքի մարտունակ ձայնը։
Նախ՝ հայ ժողովուրդին ճակատագրակից քրտական ցեղախումբերը այլեւս պէտք է հասկնային, որ իրենց իսկ իրաւունքներուն եւ շահերուն պաշտպանութեան սիրոյն զէնք պէտք չէ բարձրացնէին հայ ժողովուրդին ու անոր յեղափոխական զաւակներուն դէմ։
Նոյնիսկ եթէ Սուլթանն էր քրտական ցեղախումբերը զինողը եւ քիւրտ աշիրաթապետներուն հայ ժողովուրդին դէմ դրդողը, քրտական ազգային մտածողութիւնը պէտք է սթափէր այլեւս եւ տեսնէր, որ թշնամին հայն ու Հայաստանը չէ, այլ՝ նոյնինքն թրքական պետութիւնն է։
Ինչպէս որ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ» պիտի նշէր 25 Նոյեմբեր 1897ի իր համարով՝ «Ծեծէ՛ քիւրտը եւ բարեկամդ կը դառնայ» առածը սխալ չէր։ Խանասորի աղէտալի պարտութենէն ետք է, որ քիւրտ ցեղերն սկսած են հաշտութեան մասին խորհիլ»…
Մազրիկ ցեղախումբին եւ անոր մեծաւորին՝ Շարաֆ Պէյի օրինակով անուղղայ բարբարոսներուն հարկ էր տալ այնպիսի՛ «համոզիչ» դաս, որ բոլորն ալ անդրադառնային, թէ այլեւս կարելի չէ հայու արեան ու ինչքին հետ այդպէ՛ս վարուիլ՝ անպատիժ սպաննել ու յափշտակել, գողնալ ու աւերել։
Ապա՝ նոյնինքն Սուլթանին եւ անոր հիւանդ մարդու սնարին շուրջ հաւաքուած, միայն Օսմանեան Կայսրութեան «ժառանգէն» առիւծի բաժին խլելու կայսերապետական ագահութեամբ կլանուած եւրոպական մեծ տէրութիւններուն հարկ էր լսելի ու հասկնալի դարձնել միեւնոյն հատու պատգամը.- Հայը այլեւս անցեալի ռայան ու ստրուկը չէ, այլ՝ ազգային իր իրաւունքներուն, Ազգի եւ Հայրենիքի ազատագրութեան համար «Ազատութիւն կամ Մահ» վճիռով զէնք բարձրացուցած աննկուն մարտիկն է։
*
* *
Թէեւ իր շղթայազերծման առաջին տասնամեակը հազիւ աւարտած էր հայոց յեղափոխական պոռթկումը, այսուհանդերձ՝ արդէն կտրած էր ինքնահաստատման այնքան կարեւոր ուղի, որ ի վիճակի էր այդպէս՝ 250է աւելի մարտիկներով արշաւախումբ կազմակերպել եւ պատժել հայ ժողովուրդին ու հայ յեղափոխականներուն սպառնացող «ցեց»երը…
1897ի տարեսկիզբին գումարուած թիֆլիսեան իր Ռայոնական ժողովէն եւ անոր հաստատած ա՛յս որոշումէն ետք ալ, Դաշնակցութիւնը շարունակեց յեղափոխական շրջահայեցութեամբ շարժիլ Խանասորի արշաւանքի կազմակերպման իր աշխատանքներուն եւ նախապատրաստական քայլերուն մէջ։
Մինչեւ Յունիս 1897 շարունակուեցան բուռն քննարկումները եւ տարակարծութիւնները Նիկոլ Դումանի կողմէ ներկայացուած եւ Ռայոնական Ժողովի հաւանութեան արժանացած պատժական արշաւախումբի առաջարկին շուրջ։
Թէեւ ոչ ոք վիճելի կը նկատէր հայոց ազգային-ազատագրական պայքարին կենսունակութիւնն ու մարտունակութիւնը վերահաստատելու հրամայականը, այդուհանդերձ՝ կային հիմնաւոր առարկութիւններ այդպիսի մեծաթիւ արշաւախումբով ցուցական քայլի մը արդիւնաւէտութեան, նպատակայարմարութեան եւ, ինչու ոչ, նաեւ յաջողելու հաւանականութեան հանդէպ։
Ատրպատական հաւաքուեցաւ դաշնակցական գործիչներու եւ ֆետայիներու ամբողջ փաղանգ մը։ Հոն էին Նիկոլ Դումանն ու Վարդանը (Մեհրապեան), իշխան Յովսէփ Արղութեանն ու Կարոն (Արիստակէս Զօրեան, Ռոստոմի կրտսեր եղբայրը եւ Խանասորի մարտիրոսներէն), Յարութիւն Շահրիկեանն ու Վազգէնը (Տիգրան Տէրոյեան), Գուրգէնն (Պաղտասար Մալեան) ու Սեւքարեցի Սաքոն, Քրիստափոր Օհանեանն ու Գալուստ Ալոյեանը, Փոխիկն ու Ախպէրը, տակաւին նորագիր զինուոր Անդրանիկն ու շատ-շատեր։ Շուրջ երեք հարիւրի կը հասնէր անոնց թիւը։
Արշաւախումբի գաղափարին համաձայն չէին Իշխան Յովսէփ Արղութեանի, Վարդանի եւ Վազգէնի տարողութեամբ հեղինակաւոր գործիչներ, որոնք Երկրի մէջ՝ յատկապէս Վասպուրականի տարածքին, յեղափոխական առաջին կառոյցներու եւ դաշնակցական կուռ կազմակերպութեան ստեղծման ռահվիրաները եղած էին։
Անոնք կը նախընտրէին զինական թէ մարդկային ուժերը խնայողաբար գործածել, շարունակել լուռ եւ անաղմուկ կազմակերպչական գործը ու նոր թափ տալ Երկրի զինման եւ մարտական ուժեղացման աշխատանքներուն՝ խուսափելով ցուցական քայլերէ, որոնք մեծ քաղաքներու մէջ աւելի ազդու կրնային ըլլալ։ Մանաւանդ որ նոր պատահած էր Պոլսոյ մէջ Օսմանեան Դրամատան գրաւումը։
Բայց Նիկոլ Դումանի երկաթեայ տրամաբանութիւնը այս անգամ եւս յաղթող դուրս եկաւ։ Ան կրցաւ պատժական արշաւախումբի գաղափարին շուրջ համախոհութիւն առաջացնել։ Դումանի մօտեցումներուն ջերմ պաշտպանն էր Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի կողմէ ուղարկուած լիազօրը՝ Յարութիւն Շահրիկեան, որ Թաւրիզ առաքուած էր յատկապէս Արշաւանքին վերաբերեալ Ռայոնական Ժողովի որոշումին գործադրութիւնը փութացնելու յանձնարարութեամբ։
Հ.Յ.Դ. Ատրպատականի Կ. Կոմիտէն Յունիսի վերջերուն վճռահատեց հարցը՝ արշաւախումբի կազմութիւնը արագացնելով եւ, զուգահեռաբար, Վազգէնին ու Գուրգէնին յանձնարարելով, որ լաւապէս զինուած 30 հոգինոց խումբով մը ուղղուին դէպի Վան ու Սասուն։
Նոյնինքն Վարդան եւ Իշխան Արղութեան նշանակուեցան արշաւախումբի հրամանատար եւ օգնական հրամանատար։
Հարիւրապետներ նշանակուեցան Փոխիկ եւ Ախպէր։ Իսկ Նիկոլ Դուման, որ գլխաւոր դարբինն էր պատժական արշաւանքի գաղափարին, նշանակուեցաւ արշաւախումբի չորս յիսնապետներէն մէկը։
Ճշդուեցան նաեւ տասնապետները։ Սեւքարեցի Սաքոյին վստահուեցաւ ձիաւոր խումբի պատասխանատուութիւնը։
Եւ 21էն 25 Յուլիս 1897ին իրագործուեցաւ Խանասորի արշաւանքը։
*
* *
25 Յուլիս 1897ին Խանասորի դաշտին վրայ գտնուող Մազրիկ ցեղախումբի բոլոր տղամարդիկ արեամբ քաւեցին իրենց մեղքը։
Հայ յեղափոխականները ձեռք չերկարեցին կանանց եւ մանուկներու վրայ։
Դաշնակցական ֆետայիներու այդ վեհանձն գաղափարականութենէն օգտուեցաւ նոյնինքն Շարաֆ պէյ, որ կանացի հագուստ հագած՝ կրցաւ ճողոպրիլ։
Սպաննուեցաւ նաեւ անոր անձնական հիւրը եղող թուրք հարիւրապետը։
Սոսկաց քիւրտը՝ լեղապատառ Մազրիկցին,
Չէր երազեր ջնջուել ի սպառ քաջ ֆետայու գնդակէն:
– Եամա՜ն, Աստուած, ֆետան եկաւ, ո՞ւր փախչինք,
Ըսաւ որդուն կրծքին սեղմած լեղապատառ քրտուհին։
– Մի՛ վախենար, հանգիստ կեցիր, պաճի ճան,
Կանանց երբեք ձեռք տալու չէ վրէժխնդիր քաջ ֆետան:
Գաղափարական եւ բարոյական այսպիսի՛ մօտեցումով՝ Դաշնակցութեան Արշաւախումբը յաջողութեամբ աւարտեց իր առաքելութիւնը, բայց դէպի պարսկական սահման նահանջի իր ճամբուն վրայ ընդհարումներ ունեցաւ մերձակայ լեռներէն խուժած քիւրտ զինեալներու հետ։ Մղուեցան բուռն կռիւներ, որոնց հետեւանքով արշաւախումբը ունեցաւ ծանր կորուստ.
նահատակուեցան քսան մարտիկներ, որոնց շարքին՝ հարիւրապետի օգնական Կարոն (Արիստակէս Զօրեան՝ Ռոստոմի կրտսեր եղբայրը, Դաշնակցութեան զինագործարանին անզուգական վարպետը), յիսնապետի օգնականներ Խանը, Կրետացին եւ Սաղաթէլ Խան Զօհրաբեանը, ինչպէս նաեւ տասնապետներ Շաւարշն ու Խաչիկը։
*
* *
123 տարի անցած է Խանասորի արշաւանքի պատմական այդ օրէն, բայց կարծէք նաեւ այսօրուան մեր սերունդներուն ուղղուած պատգամ էր արշաւախումբի հրամանատարին՝ Վարդանի կոչը Խանասոր արշաւողներուն.–
«Ցոյց տանք մեր հասարակութեան թերահաւատ մասին, որ ընդունակ ենք յեղափոխական – թէեւ անհաւասար – կռիւը յաջողութեամբ առաջ տանելու. ցոյց տանք ամբողջ աշխարհին, որ հայն էլ գիտէ կռուել ազատութեան համար»։
Նաեւ մեր ժողովուրդի շարքերուն մէջ, Խանասորի յանդուգն Արշաւանքը կամքեր կռանեց եւ ինքնավստահութիւն ջրդեղեց։
Հայրենի հողին, սեփական ինչքին ու պատուին տէր ու տիրական կանգնելու յանդգնութեամբ լեցուց նորահաս սերունդներու սիրտն ու միտքը։
Շտկեց կորաքամակ մէջքը ստրկացման դատապարտուած Հայուն։
Զգաստացուց քիւրտն ու թուրքը։
Իր պատասխանատուութեանց տէր կանգնելու պարտաւորութեան առջեւ դրաւ ազատախոհ Եւրոպան։
Եւ յատկապէս հայ ազգային–ազատագրական շարժման առջեւ բացաւ կռիւը նորովի թափով շարունակելու եւ ծաւալելու դէպի լայն հորիզոններ՝ անխուսափելի անկումներու եւ հերոսական յաղթանակներու արնաներկ ճամբով հասնելու համար «Վարդահեղեղ արշալոյսներուն», որոնց «ոտնաձայնները» արդէն սկսած էր առնել «Ցեղին Սիրտը», ինչպէս որ ատենին վկայեց Դանիէլ Վարուժան։
Խանասորի Արշաւանքը վերանորոգեց եւ հերոսական խոյանքով վերականգնեց Հայրենատէր Հայուն ռազմաքաղաքական ինքնավստահութիւնը։
Տես՝ Խանասորի Արշաւանքին նուիրուած սիրուած երգը․ կատարողութիւն՝ Մկրտիչ Մկրտչեանի
www.youtube.com/watch?v=
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
