ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – Օգտուելով մեր նեղ եւ ուժասպառ վիճակից, մեր դրացիներն ուզում էին ի նպաստ իրենց լուծել հողային վէճերը

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ – Օգտուելով մեր նեղ եւ ուժասպառ վիճակից, մեր դրացիներն ուզում էին ի նպաստ իրենց լուծել հողային վէճերը

Nazareth Berberian – ««ՆԱԽՈՐԴ ԲԱՐԻ ԼՈՅՍԸ»»

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ «ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ»Ը

ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ

«Օգտուելով մեր նեղ եւ ուժասպառ վիճակից,
մեր դրացիներն ուզում էին
ի նպաստ իրենց լուծել հողային վէճերը»

10 Մարտ 2020

Բարի լոյս՝ անկախ հայրենիքէ եւ ազգային պետականութենէ դարերով զրկուած Հայաստանի եւ հայութեան ճառագայթող այն բոլոր ԱՐԺԱՆԱՒՈՐՆԵՐուն, որոնք ազգային մեր հաւաքական յիշողութեան մէջ վառ պահեցին ՊԵՏԱԿԱՆԱՏԻՐՈՋ ՀԱՅՐԵՆԱԿԵՐՏ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹԻՒՆը։

Մարտ 10ի այս օրը հայ ժողովուրդը կ՚ոգեկոչէ մահուան 75ամեակը հայոց նորագոյն պատմութեան մեծագործ դէմքերէն ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԽԱՏԻՍԵԱՆի, որ քսաներորդ դարու առաջին կիսուն վճռորոշ դերակատարութիւն ունեցաւ հայ ժողովուրդին բաժին հանուած դարակազմիկ վերիվայրումներու դիմագրաւումին մէջ՝ դէպի ապահով քարափ հունաւորելով եւ առաջնորդելով աշխարհասասան ցնցումներով ՓՈԹՈՐԿԱԾ ԴԱՐՈՒ ծովուն բացերը յայտնուած Ազգի եւ Հայրենիքի ՀՈՂՄԱԾԵԾ ՆԱՒը։

Բարի լոյս եւ ամէն օրհնանք՝ վաստակին ու յիշատակին Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադիր սերունդի քաղաքական ու դիւանագիտական ԻՄԱՍՏՈՒՆ, ՀԵՌԱՏԵՍ ներկայացուցիչին, որ ազատ ու անկախ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան ԳԼԽԱՒՈՐ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏը հանդիսացաւ, հայրենիքի ամբողջական ոտնակոխման ու տրորման օրհասական եւ եղերական պահերէն ՓՐԿՈՒԹԵԱՆ ԵԼՔ գտաւ, այլեւ ու մանաւանդ իբրեւ հայոց նորանկախ պետութեան երկրորդ վարչապետ՝ Հայաշխարհի երկնակամարին խրոխտաբար պարզեց նահատակ ցեղի անմահներուն արեամբ նուաճուած ՀԱՆԳԱՆԱԿին բարձրաթռիչ դրօշը, ԱԶԱՏ, ԱՆԿԱԽ ԵՒ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆի անդառնալի ԿՏԱԿը։

Յուշատետրի փոստը ընդհանուր լուսարձակի տակ կը բերէ վարչապետ Խատիսեանի ԱՒԱՆԴը։ Այստեղ՝ ընթերցողի ուշադրութեան յանձնուած են Խատիսեանի յուշերէն երկու հակիրճ հատուածներ, որոնք ԳՈՐԾԻ ՄԱՐԴու խատիսեանական պարզութեամբ ու արժեւորումով լոյս կը սփռեն նախ՝ նորանկախ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանը բառացիօրէն զգետնած տիֆի համաճարակին, ապա՝ Վրաստանի կողմէ հայոց հողերը յափշտակելու եւ իւրացնելու պատեհապաշտութեան վրայ։

Բարի լոյս՝ ամէնէն ծանր պատասխանատուութիւններն անգամ ամենայն ԽԻԶԱԽՈՒԹԵԱՄԲ ՍՏԱՆՁՆԵԼՈՒ այն վարքագիծին, որ 1918ի Պաթումի անձնատուական Դաշնագիրէն մինչեւ 1920ի Ալեքսանդրապոլի խայտառակ դաշնագրի ստորագրութեան ամօթանքը կրելու գնով՝ ի գործ դրուեցաւ Ալ․ Խատիսեանի կողմէ։

Երբ պահը կը հնչէ անփոխարինելին ամէն գնով փրկելու հրամայականին՝ վարչապետ Խատիսեանի իրատեսութիւնն ու գործնապաշտութիւնը ՈՒՂԻ ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՂ ներշնչման աղբիւր են։

Բարի լոյս՝ մահացու հարուածներ անգամ կրելով հանդերձ, ամէն ինչ կորսուած չհամարելու եւ վերականգնումի դոյզն հնարաւորութիւններն իսկ պահպանելու եւ ընդլայնելու ԽԱՏԻՍԵԱՆԱԿԱՆ ողջմտութեան։

*
* *

Ալեքսանդր Խատիսեան. «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը»
(Հատուածներ՝ 1930 թ. յուշագրութիւնից)

Իմ առաջին տպաւորութիւնները Երեւանից ծայրաստիճան ճնշող էին` ձմեռ, ձիւն, ցուրտ, փողոցների ցեխ, քաղցածների բազմութիւն հրապարակներում, մեռնող գաղթականներ փողոցների անկիւններում ու պատերի տակ, մթերքների սպառնալից բացակայութիւն, ճամբաները փակուած են եւ ամէն տեսակ արգելքներ են յարուցւում Հայաստանի ժողովրդին պարէն հասցնելու համար: Քաղաքը կիսով չափ աւերակ էր, ձեռնհաս պաշտօնեաներ մատների վրայ կարելի էր հաշուել, իսկ 7 կիլոմետրի վրայ թրքական զօրքերն էին: Բառի բուն իմաստով մենք աշխատում էինք գիշեր-ցերեկ:

Երբ թուրքերը հեռացան, աւելի եւս սաստկացաւ սովի տագնապը, որովհետեւ նրանք իրենց հետ տարան մեր հացի պաշարները:

Գաղթականները կրկնապատկել էին Հայաստանի բնակչութեան թիւը: Տիֆի համաճարակը հարիւրաւոր զոհեր էր տանում, առաւօտները Երեւանի փողոցներում տասնեակներով, իսկ յետոյ նաեւ հարիւրաւոր դիակներ էին յայտնւում, ժամանակ չէր լինում հաւաքելու այդ դիակները: Տիֆից հիւանդացան ու մեռան ներքին գործերի նախարար Արամը, պետական վերահսկիչ Մինաս Բերբերեանը եւ Հայաստանի առողջապահական տեսուչ դոկտ. Անդրէասեանը: Տիֆը դարձաւ ժողովրդական մի ահռելի աղէտ:

Ոչ ոք չի կարող ասել, թէ 1918 եւ 1919 թթ. աշնանն ու ձմրանը Հայաստանում որքա՞ն մարդ մեռաւ սովից ու տիֆից, բայց իրականութիւնից բնաւ հեռու չի լինի, եթէ ասեմ, որ մեր կորուստը այդ ամիսներին 150․000ից պակաս չէր։

․․․

Տիֆը, բնականաբար, չէր կարող կանգնեցնել մեր պետական կեանքի ընթացքը: Դրօն հայկական զօրքերի գլուխն անցած` Դեկտեմբերի 6ին մտաւ Ալեքսանդրապոլ, որ մաքրուած էր թուրքերից: Մենք ձգտում էինք օր առաջ մտնել նաեւ Կարս եւ պահանջում էինք, որ թուրքերն անյապաղ թողնեն Կարսը, բայց մեր ճիգերն ապարդիւն անցան: Հաց ստանալու համար ռադիոյով շարունակ կոչեր էինք ուղղում Եվրոպային, սակայն ապարդիւն:

Վրաստանն ամէն կերպ դժուարութիւններ էր յարուցում Թիֆլիս-Ղարաքիլիսա գծի վրայ: Օգտուելով մեր նեղ եւ ուժասպառ վիճակից, մեր դրացիներն ուզում էին ի նպաստ իրենց լուծել հողային վէճերը, գրաւելով Բորչալուի եւ Ախալքալաքի գաւառները: Այսպիսով ստեղծուեց այն մթնոլորտը, որից ծնուեց հայ-վրացական պատերազմը:

Այդ պատերազմի անմիջական առիթները երկուսն էին` ա․) Հայաստանն ուզում էր ազատ ելք ունենալ դէպի Բաթում եւ բ․) իրեն կցել Լոռուայ եւ Ախալքալաքի զուտ հայկական գաւառները, որոնց վրայ Վրաստանը դրել էր իր ձեռքը: Հաղորդակցութեան անտանելի դժուարութիւններ յարուցելով` Վրաստանը ձգտում էր ճնշում գործադրել Հայաստանի վրայ, որպէսզի մենք իրեն զիջումներ անենք հողային վէճերի մէջ: Հարկ եմ համարում այս պարագաները շեշտելու, որովհետև ոմանք տարբեր պատճառներ են փնտռում հայ-վրացական պատերազմի բռնկման մէջ՝ ասելով, թէ վճռական դեր են կատարել Հայաստանում գտնուող ռուս սպաների հակավրացական սադրանքները եւ Դրօի ռազմատենչ խմբակցութիւնը:

1918 թ. Դեկտեմբերի երկրորդ կէսն ամբողջովին անցաւ այդ բախումների մէջ: Հէնց որ Դաշնակիցների յաղթանակը որոշապէս երեւան եկաւ Կովկասում, Վրաստանի կառավարութիւնը, որ աւելի լաւ եւ անմիջական հեռագրական հաղորդակցութիւն ունէր Եւրոպայի հետ եւ զերծ էր սովից, համաճարակից ու թուրքերից, աւելի ընդարձակ կերպով կարողացաւ նուիրուել դիւանագիտական աշխատանքների:

Այդ ժամանակ Հայաստանի միջազգային վարկը բաւական բարձր էր: Վրացիներն ըմբռնում էին դա եւ ցանկանում էին իրենց գործը սերտօրէն կապել Հայկական Դատի հետ, որ վաղուց մեծ ժողովրդականութիւն էր վայելում Եւրոպայում: Հայերն էլ գիտակցում էին իրենց դատի միջազգային կշիռը եւ մեծ յոյսեր էին կապում դրա հետ: Սակայն այդ ժամանակ հայերը որոշապէս զգացին, որ իրականում միայն Ռուսահայաստանն է, որ հայ բնակչութիւն ունի, իսկ Թրքահայաստանը` զրկուած հայութիւնից եւ առհասարակ բնակչութիւնից, լոկ միջազգային մրցակցութեան առարկայ է: Այսպիսի պայմանների մէջ էր, որ պահանջ դրուեց միացնելու ժողովուրդ ունեցող Ռուսահայաստանը դատարկուած Թրքահայաստանի հետ:

Աղբիւր՝ Խաչատուր ԴԱԴԱՅԵԱՆ
http://www.irates.am/hy/1521154798//

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ