Հարկաւոր է միայն, որ կարողանանք մեր ձեռքին պահել մեր հայրենի հողը եւ ապահովենք մեր տանջուած ժողովրդի ֆիզիկական գոյութիւնը

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ – Հարկաւոր է միայն, որ կարողանանք մեր ձեռքին պահել մեր հայրենի հողը եւ ապահովենք մեր տանջուած ժողովրդի ֆիզիկական գոյութիւնը

Nazareth Berberian – ««ՆԱԽՈՐԴ ԲԱՐԻ ԼՈՅՍԸ»»

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ «ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ»Ը

ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ

«Հարկաւոր է միայն, որ կարողանանք մեր ձեռքին պահել մեր հայրենի հողը եւ ապահովենք մեր տանջուած ժողովրդի ֆիզիկական գոյութիւնը»։

12 Մարտ 2020

Բարի լոյս եւ հազար փառք՝ այն բոլոր ԱՐԺԱՆԱՒՈՐՆԵՐՈՒՆ, որոնք հայ ժողովուրդի հազարամեակներու երթին ամէնէն ահաւոր եւ յուսահատական պահերուն անգամ, ի վիճակի եղած են ոչ միայն ԱՆՓՈԽԱՐԻՆԵԼԻՆ ՓՐԿԵԼՈՒ, այլեւ Հայոց Նաւը բարձրացնելու ԱՆԿԱՐԵԼԻ ԿԱՐԾՈՒԱԾ ՄԵՐ ԵՐԱԶՆԵՐՈՒ ԼԵՌՆ Ի ՎԵՐ։

Մարտ 12ի այս օրը, 1918 թուականին, Առաջին Աշխարհամարտին ջախջախիչ պարտութիւն կրած թրքական զօրքը յանկարծ նոր թափով լծուեցաւ իր ձեռնարկած ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆը ամբողջացնելու արշաւի մը՝ այս անգամ նաեւ Արեւելահայաստանը կործանելու եւ հոն կծկուած հայ ժողովուրդի վերջին բեկորները բնաջնջելու նպատակադրումով։

Օգտուելով Ցարական Կայսրութեան անկումէն եւ մեծապետական Ռուսաստանի տարածքին պոլշեւիկեան աղանդամոլութեան հրահրած քաղաքացիական ներքին կռիւներէն – յատկապէս ռուսական զօրքին տուն դարձը հրահանգող Լենինի հրամանագրէն՝ թրքական զօրքը ձեռնարկեց դէպի Պաքուի նաւթահորերը ծաւալուն արշաւի մը, իր ճամբուն վրայ հայութեան մնացորդին հետ վերջնական հաշուեյարդար կատարելու եւ համաթրքական իր մեծ երազի իրագործման ուղին հարթելու ախորժակով։

Այդպէ՛ս, 12 Մարտ 1918ին, թրքական զօրքը վերագրաւեց հայոց հինաւուրց Կարին՝ Էրզրում անուանակոչուած քաղաքը, որմէ ետք իր առջեւ միայն անկազմակերպ, այլեւ խուճապահար նահանջող ռուս եւ հայ զինուորներ գտաւ մինչեւ․․․ Պաքու, Թուրքիոյ յառաջխաղացքը ողջունող ազերի-թաթար եւ վրացի կողմնակիցներու կողքին։

Յուշատետրի փոստով ընդհանուր անդրադարձ կատարուած է Կարնոյ անկումին ռազմավարական օրհասական նշանակութեան։ Իսկ պատմաբան Վ․Հ․Մելիքեանի գիրքէն ստորեւ մէջբերուած քաղուածքը մատը կը դնէ տակաւին անհրաժեշտ չափով չլուսաբանուած հայոց նորագոյն պատմութեան ներքին արիւնահոսութեան՝ ՊՈԼՇԵՒԻԿԵԱՆ ՉԱՐԻՔին վրայ։

Բարի լոյս՝ Հայաստանի պետական վերանկախացումին եւ դէպի ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ մեր ժողովուրդի յեղափոխական նորովի յաղթարշաւին, որոնց շնորհիւ հայ միտքը պատմական նենգափոխումներու կեղտաջուրերէն մեր ժողովուրդին տակաւ մաքրուելու, այլեւ ազգային մեր յիշողութիւնը վերականգնելու առաքելութիւնը յառաջ կը տանի։

Եթէ 1918ին հայ քաղաքական միտքը կարենար ինքնաքննարկման ճամբով տեսնել ու դարմաններ գտնել սեփական խոտորումներուն եւ խարխափումներուն – եւ խօսքը կը վերաբերի ոչ միայն հայ պոլշեւիկներու, այլ նաեւ Հայ Ազգային Հոսանքը առաջնորդող բոլոր կուսակցութիւններու եւ ուժերու վրիպումներուն, որոնց հպանցիկ մատնանշումը խղճամտութեամբ կատարած է պատմաբանը -, այդ պարագային ո՛չ 1920ին ազգովին կը կանգնէինք նոյն սխալները կրկնելու կացութեան առջեւ, ոչ ալ մինչեւ մեր օրերը կը շարունակէինք անհարկի տուրք վճարելու հատուածական նախասիրութեանց եւ մտակաղապարումներու։

Բարի լոյս՝ անցեալէն միշտ դասեր քաղելու նախանձախնդրութեան։
Բարի լոյս՝ անցեալին քննական աչքով նայելու պայծառատեսութեան, որպէսի իրապէս կարենանք ճիշդ կարդալ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՒ ՀԱՅՈՒԹԵԱՆ այսօրուան եւ գալիքի ՀԱՒԱՔԱԿԱՆ ԵՐԹԻՆ ՃԱՄԲՈՒ ՆՇԱՆՆԵՐԸ։

*
* *

Այն ժամանակ, երբ, մասնաւորապէս, Էրզրումից ու յարակից շրջաններից հասնում էին տագնապալի լուրեր, մնացած շրջաններում նկատելիօրէն աւելի բարւոք էին թէ՛ բարոյահոգեբանական եւ թէ՛ ռազմական պատրաստուածութեան խնդիրները: Այս հանգամանքը կրկին վկայում է այն մասին, որ գոնէ հայկական ազգային մարմինները կարծես հաշտուել էին Երզնկա-Էրզրում հատուածի անյոյս վիճակի եւ հակառակորդին զիջելու խնդրի հետ:

Յուսալքութեան մի արտայայտութիւն էր նաեւ 1918 թ. Փետրուարի 3ի Անդրանիկի «Կոչը հայ երիտասարդութեանը»․
«Ձե՛զ, հայ պատանինե՛ր, ուսանողներ, գիմնազիստներ եւ ինտելեգենտ երիտասարդութիւն, դիմում ենք այս կոչով` արձագանգ տալ ժողովրդական գործին,- գրում էր Անդրանիկը,- Այս պատմական րոպէին, երբ ամէն ինչ տրուած է մեզ եւ հարկաւոր է միայն, որ կարողանանք մեր ձեռքին պահել մեր հայրենի հողը եւ ապահովենք մեր տանջուած ժողովրդի ֆիզիկական գոյութիւնը, դո՛ւք անբիծ երիտասարդութիւն, մեր ժողովրդի խիղճը, լցուեցէք կազմակերպուող հայ զօրքերի փառապանծ շարքերը եւ օգնեցէք, որ ուժեղ բանակ ստեղծինք… մեր կոչը ընդունողներին խնդրում ենք դիմել Թիֆլիզ, Լերմոնտովսկայա փողոց, տ. 14, Հայ միացեալ զօրաբաժնի արտիլերիայի ինսպեկտորի վարչութիւն»:

Կովկասեան բանակի շտաբի պետ, գեներալ-մայոր Ե. Վիշինսկին՝ ընդունելով խնդրի բարդութիւնը, մասնաւորապէս ճակատում մնացած հայկական ուժերի քանակը, այնուամենայնիւ կարծում էր, որ հեռացած ռուսական զօրամասերը 1918 թ. Յունուարի սկզբին համալրելու պարագայում, կարելի էր պաշտպանութիւնն իրականացնել: Բայց հէնց Յունուարի սկզբին Շամխորի նախճիրով ոչ միայն ձգձգուեց, այլեւ վերջնականապէս վերացաւ ռուսական, այն էլ բոլշեւիկացած զօրամասերը ռազմաճակատում պահելու վերջին յոյսը:

Ն. Մորելը յստակ գիտակցում էր իրավիճակը թէ՛ ճակատում եւ թէ՛ թիկունքում, այդ թւում հայ զինուորների տրամադրութիւնները, դէպի թիկունք հեռանալու նրանց վարքագիծը, հայերի նկատմամբ տեղի մահմեդականների, քրդերի թշնամական վերաբերունքը, թիկունքի ընդհանուր քայքայուածութիւնը «թուապէս ու բարոյապէս թոյլ հայկական ուժերով 70 վերստ երկարութեամբ ճակատի պաշտպանութեան գործը», երբ դրսից հազարաւոր ռազմատենչ քրդեր, իսկ ներսից էլ զինուած մահմեդական բնակչութիւնը սպառնում էր Երզնկայի շրջանին: Դեկտեմբերի 20ին Ն. Մորելը ժամանում է Էրզրում եւ ձեռնմուխ լինում Երզնկայի զինուժի ձեւաւորմանը. Դեկտեմբերի 31ին նա արդէն Երզնկայում էր: 1919 թ. Փետրուարին Ն. Մորելը յիշում էր.- «ես իմ պարտքը համարեցի ընդունել հրամանը՝ ոչ միայն հայ ժողովրդի կործանարար վիճակից ելնելով, այլեւ ռուսական պետական շահերի տեսակէտից»։

Յատկապէս կարեւոր ենք համարում Ն. Մորելի այն նկատառումը, որ Երզնկայի ջոկատի կազմաւորումն ընթանում էր Կովկասեան բանակի ու ռազմաճակատի քայքայման հետեւանքով առաջացած աննախադէպ բարոյական անկման պայմաններում:

«Կազմաւորումը տեղի էր ունենում այն ժամանակ,- գրում էր Ն. Մորելը,- երբ երբեմնի ամենահերոսական Կովկասեան Բանակի զօրքերը այժմ յեղափոխութեան տգէտ ու չպահանջուած ղեկավարների կողմից կազմաքանդուած, զրկուած հիմնարար
հիմքերից` կրօնից, օրէնքից եւ կարգապահութիւնից` տարերայնօրէն շարժուեցին թիկունք, մոռանալով հայրենիքի հանդէպ ունեցած [պարտքը ճակատի պաշտպանութեան – ն․Պ․] եւ մտահոգվելով միայն այն մասին, թէ ինչպէս արագ կարելի է հեռանալ աշխատանքային եւ վտանգաւոր իրավիճակից, փրկել սեփական կաշին եւ ունեցուածքը:

Կազմաքանդման վիրուսը, որն իր մէջ է ներքաշել այս կամ այն չափով Կովկասեան Բանակի բոլոր զօրամասերը, անկասկած հարուածել է նաեւ հայ զինուորներին` բարոյազրկելով ու տանելով նրանց թիկունք»: Միաժամանակ՝ նա առանձնացնում էր հայ զինուորներին, որոնք ցաւալիօրէն արդարանում էին նրանով, որ իրենք վերադառնում են իրենց երկրամասը պաշտպանելու` «Արեւմտեան Հայաստանի պաշտպանութիւնը թողնելով արեւմտահայերին»:

Խորհրդանշական են Զաւէն Եպիսկոպոսի ոգեկոչման խօսքերը.- «Արթնցէք ամէնքդ, ում մէջ դեռեւս չի մարել պարտքի եւ կարեկցութեան զգացումը դէպի հայրենի ժողովուրդը, որովհետեւ հասնում է նրա մնացորդների վիճակի որոշման ժամը. այդ է
պահանջում րոպէն, այդ են պահանջում մեր պապերի և ազատութեան համար ընկած մեր հերոսների արիւնով ողողուած անթիւ գերեզմանները:

«Հասել է վճռական ժամը:

«Դո՛ւք, հայրենիքի զաւակներ եւ դասալիքներ, եւ դուք, որ դեռ չէք կորցրել մարդկային կերպարանքը, ձեր օգնութեան է սպասում արիւնաներկ երկիրը, որովհետև նրա փրկութիւնը ոյժի մէջ է»։

(Աղբիւր՝ Վ.Հ. ՄԵԼԻՔԵԱՆ, «ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ–ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԵԱՆՔԸ․- 1918 ԹԹ. ԿԱՐԻՆԻ(ԷՐԶՐՈՒՄ) ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ Եւ ԱՆԿՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ», 2019)։

http://academhistory.am/im…/Grqer_2019/ERZRUM-04.04.2019.pdf

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ԲԱՐԻ ԼՈՅՍ