ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 18 Ապրիլ 1921, Արցախ – Վերջ գտաւ Թեւան Ստեփանեանի ղեկավարած հակապոլշեւիկեան ապստամբութիւնը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
Յուշատետր
18 Ապրիլ 1921, Արցախ.
Վերջ գտաւ Թեւան Ստեփանեանի ղեկավարած հակապոլշեւիկեան ապստամբութիւնը
Ն. Պէրպէրեան
1921 թուականի Ապրիլ ամիսը ծանրագոյն, այլեւ վճռորոշ ժամանակաշրջան մը եղաւ հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի պատմութեան մէջ։
Նորաստեղծ ազատ ու անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը երկրորդ անգամ – եւ այլեւս 70 տարուան համար – ինկաւ խորհրդային լուծի տակ։
18 Փետրուար 1921ին շղթայազերծուած համաժողովրդային ապստամբութիւնը, զինու զօրութեամբ խորհրդայնացուած Հայաստանի իշխանութեան ղեկը վերադարձնելով Սիմոն Վրացեանի գլխաւորած Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէին, յիսնօրեայ ուժեղ դիմադրութիւն ցուցաբերելէ ետք Կարմիր Բանակի գրոհներուն դէմ՝ ի վերջոյ տեղի տուաւ եւ Ապրիլ 12ին, Զանգեզուրի վրայով ու շուրջ 12 հազար ժողովուրդով, Հայաստանի Հանրապետութեան պետական ղեկավարութիւնը անցաւ Պարսկաստան։
Շատ աւելի ծանր դրութիւն ստեղծուեցաւ Արցախի հայութեան համար, որ Դեկտեմբեր 1920էն սկսեալ, իր հերոս ազատամարտիկին՝ Թեւան Ստեփանեանի հրամանատարութեամբ, ապստամբութեան դրօշ պարզած էր խորհրդայիններուն դէմ՝ ի խնդիր Հայաստանի եւ անոր անբաժանելի մասը հռչակուած Արցախի անկախութեան պահպանումին։
Ապրիլ 18ի օրը, 1921 թուին, արծուեբոյն Արցախը իր կարգին պարտաւորուեցաւ տեղի տալու Կարմիր Բանակի գրոհին առջեւ եւ վար դնելու… զէնքերը։
Միայն Զանգեզուրը շարունակեց դիմադրել Կարմիր Բանակի խուժումին՝ Գարեգին Նժդեհի եւ անոր հրամանատարութեան տակ դրուած Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէի զինուորական ուժին հետ, բայց այդ ալ սոսկ որոշակի ժամանակի համար, մինչեւ Յուլիս 1921, երբ Հայոց Սպարապետը իր կարգին հատեց հայ-պարսկական սահմանը եւ միացաւ անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան տարագիր ղեկավարութեան։
*
* *
Այսպէս, 99 տարի առաջ, Ապրիլ 18ի այս օրը, վերջ գտաւ Թեւան Ստեփանեանի ղեկավարած Արցախի հայութեան ապստամբութիւնը պոլշեւիկեան Կարմիր Բանակի գրոհներուն դէմ։
Արցախի ազգային-ազատագրական պոռթկումներու եւ ապստամբական շարժումներու բազմադարեան պատմութեան մէջ, 1920-1921 տարիներու այդ ապստամբութիւնը հռչակուեցաւ իբրեւ «Թեւանի ապստամբութիւն»…
Այդուհանդերձ՝ մինչեւ Արցախի մերօրեայ իրողական ազատագրումն ու Հայաստանի վերանկախացումը՝ աւելի քան երեսուն տարի առաջ, ընդհանրապէս մոռացութեան տրուած էր Հայկական Ազատամարտի այս փայլուն էջը։
Մոռացութեան տրուած էր մանաւանդ Արցախեան Ազատամարտի 1920ականներու առասպելական հերոս ղեկավարը՝ Թեւան Ստեփանեանը, որու կենսագրութեան մասին տարրական տեղեկութիւններն իսկ հանրագիտական շրջանառութենէ դուրս պահուեցան երկար տասնամեակներ։
Այնուամենայնիւ՝ Թեւան Ստեփանեանի անունն ու անոր ղեկավարած ժողովրդային ապստամբութիւնը, ամբողջութեան մէջ, անբաժանելի մասը կը կազմեն Լեռնահայաստանի հայացման ու անկախացման համար հայ ժողովուրդին մղած հերոսական պայքարին, որուն շարժիչ ուժն ու առաջնորդող դրօշակիրը հանդիսացաւ ատենի Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը՝ Ադրանիկներու, ԴՐՕներու, Ռուբէններու եւ Գարեգին Նժդեհներու ղեկավարութեան տակ։
Ստոյգ է, սակայն, որ խորհրդայինները իրենք, ուղղակիօրէն եւ բառին ամէնէն հակահայ իմաստով, ամբողջ 70 տարի փորձեցին իբրեւ «ժողովուրդի թշնամի» վարկազրկել Թեւան Ստեփանեանը՝ զինք ու գաղափարակիցները «Թեւանիստներ» հռչակելով եւ, այդ «մեղադրանք»ով, պարբերաբար հալածանքի եւ հուսկ սիպիրեան աքսորի ենթարկելով Արցախի այն բոլոր ազատատենչ գործիչները, որոնք խորհրդային տարիներուն դոյզն համարձակութիւնը ունեցան Արցախի հայկական դիմագծին եւ ազգային իրաւունքներուն անձնազոհաբար տէր կանգնելու։
Աւելի՛ն. ինչպէս Թաւրիզէն Պալքաններ անցած Նժդեհի պարագային, նոյնպէս եւ Պարսկաստանէն երբեք դուրս չեկած Թեւանի նկատմամբ՝ խորհրդայինները միշտ ունեցան «հաշուեյարդար» կատարելու պետական որոշում…
Եւ Երկրորդ Աշխարհամարտին, երբ կարճ ժամանակով Կարմիր Բանակը կրցաւ Պարսկաստան մտնել, խորհրդայինները իրականացուցին այդ… որոշումը։
Թաւրիզի մէջ ձերբակալեցին եւ Պաքու տանելով գնդակահարեցին Հատրութի (պատմական Դիզակ գաւառի) հերոսածին այս զաւակը։
*
* *
Խորհրդայինները բնաւ չներեցին Արցախի քաջարի զաւակ Թեւան Ստեփանեան անունով Տում գիւղի ծնունդ այս հերոսին, որ Ապրիլ 1920ի վերջերէն սկսեալ (երբ ատրպէյճանցիք մուսաւաթական իրենց գորշ գայլի նկարագիրը քողածածկեցին ու փոխարինեցին կարմիր-բանակայիններու համազգեստով), անխնայ պայքար յայտարարեց պոլշեւիկեան դրօշի տակ Արցախը բռնագրաւելու ելած համաթրքական հայասպան վտանգին դէմ։
Թեւան դարձաւ ահուսարսափը խորհրդային Չեկայի ազերի թէ հայ ծառայամիտներուն։ Իբրեւ այդպիսին ալ հակախորհրդային պայքարի «խորհրդանիշ»ի վերածուեցաւ պոլշեւիկեան քարոզչութեան կողմէ։
Նոյնպէս Դիզակի (Հատրութ) զաւակ՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Գերագոյն Խորհուրդի անդրանիկ նախագահ Արթուր Մկրտչեանը, 1980ականներու վերջերուն, անդրադառնալով Թեւան Ստեփանեանի անձին ու գործին, բանասիրական գիտութիւններու մասնագէտի իր գնահատականէն աւելին կը կատարէր, երբ կը գրէր.-
«Մեր Հայրենիքի համար ամենատարաբախտ շրջափուլի ժամանակ, երբ սպառւում էին հայոց անկախ պետութեան գոյութեան հնարաւորութիւնները, Գարեգին Նժդեհը Դիզակում իրեն տեղապետ է կարգում Թեւան Ստեփանեանին։ Տումեցի հերոսը դառնալու էր, այնուհետեւ, ադրբեջանական չեկիստ հրոսակների հոգէառը, Դիզակի հայութեան անձնազոհ պաշտպանը (որակումը՝ Բագրատ Ուլուբաբեանի): Թեւանի անունն, անկասկած, փառաւորելի է Արցախի այնպիսի հերոսների անուանց հետ, ինչպիսիք են Արամ Մանուկեանը, Նիկոլ Դումանը, Վանայ Իշխանը»։
*
* *
Թեւան Ստեփանեանի առաջացուցած եւ ղեկավարած ապստամբութիւնը ինքնագլուխ քայլ մը չէր։
Պատմաբանները կը վկայեն, որ «1919ի Օգոստոսին կայացած Արցախի հայութեան Եօթներորդ Համագումարում որոշուել էր, մինչեւ Փարիզի Հաշտութեան Վեհաժողովում Արցախի Հարցի վերջնական լուծումը, ժամանակաւորապէս ընդունել Ադրբեջանի իշխանութիւնը: Չնայած համաձայնագրի 26 կէտերից մէկը ադրբեջանական զինուժին Արցախ չմտնելու մասին էր, անգլիացիների կողմից Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետ նշանակուած Սուլթանովը հրահանգում է ռազմակալել Արցախն ու պարտադրել ադրբեջանական իշխանութիւնը:
«Արցախցիները, հասկանալով պահի օրհասական լինելը, պատրաստւում են դիմադրութեան։ «Ռումբը պայթում է» 1920ի Մարտի 22ի երեկոյեան՝ մահմեդական Նովրուզ-Բայրամի օրը։ Թէժ մարտեր են ընթանում յատկապէս Վարանդայում, Ասկերանի ճակատում եւ Տումի-Խծաբերդի ու Մսուրմանլարի շրջանում։
Ասկերանի բերդի կռիւները տեւում են 18 օր. մօտ 500 հայեր՝ 3500-4000 հոգուց բաղկացած կանոնաւոր զօրքի դէմ: Յաղթանակի դէպքում մերոնք կտրում էին Աղդամ-Շուշի խճուղին, շրջափակում մայրաքաղաքը (Շուշին) եւ հարկադրում ադրբեջանական իշխանութիւններին անձնատուր լինել. հակառակ պարագայում կոտորածներն անխուսափելի էին»։
Ահա թէ ինչպէ՛ս, 97 տարի առաջ ալ, թաթար-ազերի թուրքը սպառեց վստահելիութեան իր պաշարը, երբ Արցախի հայութեան բարի-դրացիական տրամադրութեանց հակադարձեց Արցախը հայութենէ պարպելու – ի հարկին ցեղասպանութեան ճամբով – հակահայ քաղաքականութեամբ։
Ժամանակը փաստօրէն ոչ մէկ բարեփոխում առաջացուցած է ինչպէս թուրք, այնպէս ալ թաթար-ազերի պետական գործիչներու քաղաքական մտածողութեան՝ ազգայնամոլութեան մէջ։
Համաթրքական բնոյթ ստանայ այդ ազգայնամոլութիւնը, թէ համա-օսմանական, փաստօրէն իր ցնորական ծրագիրներու իրականացման համար միշտ ալ խոչընդոտ կը նկատէ Հայաստանն ու հայութիւնը։
Եւ այնքան ատեն, որ թրքական այդ ֆաշականութիւնը չէ յաղթահարուած, Թեւան Ստեփանեանի օրինակով հայ ժողովուրդի քաջարի ծնունդները միշտ պիտի կանգնին Հայաստանի եւ հայութեան ինքնապաշտպանութեան եւ ազատագրութեան առաջին դիրքերուն վրայ՝ ազատամարտիկի դրօշը միշտ բարձր պահելով։
Թեւանները կրնան ճակատամարտներ կորսնցնել, բայց յարատեւ կռուի քրիստափորեան պատգամին ընդառաջ՝ անոնք անպայման մշտարծարծ կը պահեն ազատագրական պայքարի ջահը, մինչեւ ամբողջական ազատագրումը մեր ժողովուրդին եւ իրականացումը Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի։
*
* *
Թեւան Ստեփանեանի յիշատակին, վերանկախացեալ Հայաստանի մէջ, պատրաստուեցաւ, հրապարակ հանուեցաւ եւ մեծ ժողովրդականութիւն գտաւ ու գեղարուեստական մրցանակի արժանացաւ վաւերագրական ժապաւէն մը՝ «Թեւան. լեգենդ եւ իրականութիւն» անուան տակ։
Արժէքաւոր այդ ժապաւէնը ի մի բերաւ արխիւային նիւթերու եւ ժամանակակիցներու վկայութեանց ուշագրաւ ամբողջութիւն մը, որոնցմէ առնուած է հանրագիտական տեղեկութեանց հետագայ հատուածը.
– «1921 թ. Ապրիլի 18ին, Թեւանը 700 զինակիցների հետ կատաղի մարտերով հասնում է սիւնեցիների բացած Զաբուղի միջանցքը եւ անցնում Լեռնահայաստան, աւելի ուշ` Պարսկաստան:
«Հետագայում մի քանի անգամ անցնում է Արաքսն ու կնոջն ու դստերը տանելու նպատակով հասնում Արցախ, լինում հայրենի գիւղում, Ստեփանակերտում, ուր տեղափոխուել էր ընտանիքը:
«Հարազատներին արտերկիր փախցնելու ծրագիրը ձախողւում է, բայց մատնութեան, հրաձգութեան, հետապնդումների, մատնիչին պատժելու, սարերում թաքնուելու, ծածուկ գործելու մասին մինչեւ հիմա էլ զանազան պատմութիւններ կան Արցախում, որոնք սերնդէ սերունդ փոխանցուելով՝ ստացել են մի տեսակ առասպելական ու հեքիաթային բնոյթ:
«Առեղծուածային են նաեւ Թեւանի ձերբակալութեան ու մահուան հետ կապուած պատմութիւնները: 1941ին Ադրբեջանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Միրջաֆար Բաղիրովը, Իրանում խորհրդային հետախուզութեան աշխատակից Էդուարդ Մարտիրոսովին յանձնարարում է գտնել ու ձերբակալել Թեւանին:
«Մտավախութիւն կար, որ նա կարող է վերադառնալ Արցախ ու հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալել:
«Թեւանն այդ տարիներին մեր հարեւան երկրում ճանապարհաշինարար էր աշխատում` աշխղեկ կամ նման մի բան: Եւ ահա Մարտիրոսովն ու եւս մի քանի չեկիստ, ընդ որում մէկը` ղարաբաղցի, 1941ի Հոկտեմբերի 25ին, համաձայն նախապէս մտածուած ծրագրի, մեքենայով կանգ են առնում Թեւանի բրիգադի մօտ, բացում իբր խափանուած մեքենայի շարժիչի խցի կափարիչը (կապոտը), եւ արցախցու ընդգծուած բարբառով բարձրաձայնում` ճանապարհին մնալու, անյաջողութեան, շարժիչից գլուխ չհանելու մասին:
«Թեւանը, լսելով հայրենակիցների ձայնը, մօտենում է, յուսադրում, փորձում օգնել: Ու երբ կռանում է շարժիչն ուսումնասիրելու, չեկիստ «հայրենակիցները» ոլորում են ձեռքերը, կապում, մտցնում մեքենայ:
(Այս մանրամասնութիւնները, որ տեղ են գտել Հրանտ Աբրահամեանի «Թեւան» գրքոյկում, գրող Շահէն Մկրտչեանին տասնամեակներ անց պատմել է նոյն Մարտիրոսովը):
«Շարունակութիւնն աւելի հետաքրքիր է: Ձերբակալուածին Բաքու են բերում գնացքով ու երկու ժամը մէկ ստուգում բեռնատար վագոնի ուղեւորին: Հերթական կանգառի ժամանակ բացում են դուռն ու խցիկը դատարկ տեսնում:
«Պարզւում է, ոտքերն ու ձեռքերը կապուած վիճակում անգամ, Թեւանը ելքը գտել էր. ատամներով պոկել էր յատակի կիսաջարդ տախտակներն ու իրեն նետել գնացքից:
«Յետ դառնալով` նախ արեան թարմ հետքեր են գտնում, ապա` գնացքի գծերից 25 մետր հեռու` անգիտակից Թեւանին:
«Ի՞նչ է լինում յետոյ, մինչ օրս պարզ չէ:
«Որոշ տուեալներով՝ նրան գնդակահարել են, ոմանք պնդում են Սիբիր աքսորուելու, միւսները` իբր բոլշեւիկների կողմն անցնելու եւ որպէս հետախոյզ աշխատելու, ուրիշներն էլ` դարձեալ փախչելու մասին:
«Տեսակէտ կայ, որ Թեւանին առհասարակ չեն բռնել, եւ այս պատմութիւնը յօրինուել է իրենց երբեմնի հրամանատարին սպասող թեւանիստների (այսպէս էին Արցախում կոչում հակախորհրդային տարրերին) յոյսերը մարելու համար:
«Հայաստանում գտնուող արխիւային սակաւ փաստաթղթերում նշւում է միայն գնդակահարութեան մասին։
Նոյնպէս արխիւային արձանագրութեանց համաձայն՝
«Հերոսի դատավարութիւնը տեղի է ունենում Բաքւում։ Գնդապետ Էդուարդ Մարտիրոսովը՝ Թեւանին ձերբակալող խմբի ղեկավարը, գրում է, որ դատավարութեան վերջին օրը, գնդակահարութիւնից առաջ, Թեւանն արիւնոտուած պիջակի գրպանից հանելով մի փոքրիկ քսակ՝ պարզում է իրեն եւ ասում.
«Այս քսակի մէջ, ես պահում եմ մի բուռ հող, որը վերցրել եմ հայրենի Արցախից: Այս բուռ հողը իմ սրտի մէջ պահում եմ քսան տարուց աւելի: Ես այս հողի համար եմ պայքարել, այս հողը հային պահելու համար են ինձ հետապնդել եւ օտարել իմ հայրենի Արցախից:
Այս հողը, իբրեւ սրբութիւն, որպէս մեր քաջ նախնիների արեամբ ամրացած, կրել եմ մարմնիս վրայ եւ ուժ ու եռանդ ստացել: Որտեղ էլ որ մեռնէի, իբրեւ պատգամի պիտի խնդրէի այս մէկ բուռ հողը շաղ տան գերեզմանիս վրայ:
«Խնդրում եմ կատարէք իմ այս պատգամը…»։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
