ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 8 Յուլիս 1725. Եղվարդի ճակատամարտը եւ Թորոս իշխանի փառքն ու ողբերգութիւնը – Դաւաճանութիւնը անպատիժ պէտք չէ մնայ
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
8 Յուլիս 1725.
Եղվարդի ճակատամարտը եւ Թորոս իշխանի փառքն ու ողբերգութիւնը
– Դաւաճանութիւնը անպատիժ պէտք չէ մնայ
08 ՅՈՒԼԻՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
8 Յուլիսի այս օրը, 295 տարի առաջ, հայոց լեռնաշխարհը կենաց-մահու կռիւ կը մղէր յանուն հայրենիքի եւ հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրութեան։
Պատմագիրներու վկայութեամբ՝ 8 Յուլիս 1725ին տեղի ունեցաւ Եղվարդի (Եղիվարդ) ճակատամարտը, որ նշանակալից իր տեղը գրաւեց հայոց պատմութեան մէջ՝ 18րդ դարասկիզբին Դաւիթ բէկի ղեկավարած հերոսական ազատամարտին ուսանելի պահերէն մէկը խորհրդանշելով։
Ղափանի հիւսիս-արեւելեան գիւղերէն Եղվարդի մօտ, Շուշաններու Դաշտին վրայ, Դաւիթ բէկի գլխաւոր աջակիցներէն՝ Չավնդուր գաւառի Թորոս իշխանի առաջնորդութեամբ, սիւնեաց քաջարի հայորդիները անգամ մը եւս ռազմադաշտ նետուած էին՝ օսմանեան ասպատակ զօրքերու պարբերական յարձակումներուն միանգամընդմիշտ վերջակէտ դնելու վճռականութեամբ։
Ազատն Սիւնիքի ապստամբական շարժման պարագլուխներէն էր Թորոս իշխան, որ Դաւիթ բէկի հրամանատարութեան տակ մղուած հերոսական կռիւներու ժամանակ քաջարի ռազմիկի հռչակ նուաճած էր եւ, առ ի գնահատանք, Դաւիթ բէկի կողմէ արժանացած էր Չավնդուր գաւառի ռազմական գունդերու հրամանատարի եւ իշխանի տիտղոսին։
Միաժամանակ պարսիկ Խաներու եւ օսմանցի Պէյերու դէմ պայքարելու հարկադրանքին տակ գտնուեցաւ հայոց ազգային-ազատագրական շարժման այդ փուլը։
Դարաշրջանի պատմաքաղաքական զարգացումները այնպիսին էին, որ Հայաստանը իրենց միջեւ կռուախնձորի վերածած օսմանցի թուրքերն ու պարսիկները, իրարու դէմ պարբերաբար պատերազմելով հանդերձ, անվարան զինակցութիւն կը կնքէին եւ միասնական գրոհներով կը փորձէին իր սաղմին մէջ խեղդել հայոց ապստամբական ու ազատագրական զարթօնքը։
*
* *
1699ին օսմանցի թուրքերը ծանր պարտութեան մատնած էին պարսիկ Հիւսէյն Շահի զօրքերը՝ անոր պարտադրելով խաղաղութեան ծանր պայմաններով դաշնագրի մը կնքումը, որ ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանն ու Արեւելահայաստանի մեծ մասը կը զիջէր օսմանցիներուն։
Բայց թուրքերը այդքանով չբաւարարուեցան եւ շարունակեցին իրենց յարձակումները դէպի Անդրկովկասի խորերն ու արեւելեան ափերը, ուր թրքացեղ ու աֆղան խաները պատրաստի զինակիցներ էին ասպատակող թուրքերուն։
Այդպիսով՝ օսմանցիք կարողացան ապստամբութեան մղել Կովկասի լեռնական խաները, որոնք հետզհետէ զօրանալով եւ համարձակութիւն ձեռք ձգելով՝ սկսան պարբերական յարձակումներու ձեռնարկել Հիւսէյն Շահի դէմ, որուն իշխանութիւնը աստիճանաբար կծկուեցաւ մայրաքաղաք Սպահանի մէջ եւ շուրջ։
Յատկապէս 1718էն սկսեալ այդ յարձակումները սաստկացան եւ 1722ին վերջ գտան ապստամբ աֆղաններու Սպահան մուտքով, որուն հետեւանքով Հիւսէյն Շահ գահընկէց եղաւ եւ գլխատուեցաւ։
Թուրքեւպարսկական ճամբարի այս զարգացումներուն զուգահեռաբար, հայեւռուս մերձեցման ճակատին վրայ, կ՚ուժեղանար թափը հայոց ազգային-ազատագրական շարժումին, որ Իսրայէլ Օրիի եւ անոր աջակից ու յաջորդ Մինաս Վարդապետի ջանքերով՝ դէպի Անդրկովկաս շարժած էր Պետրոս Առաջինի շահագրգռութիւնը։
1721ին Շուէտի դէմ պատերազմը յաղթանակով պսակելէ ետք՝ Պետրոս Առաջին ցարական զօրքերու կարեւոր մէկ մասը ուղարկեց հարաւ-արեւելք, որպէսզի մէկ մասով՝ կոզակ ձիաւորներով յետ մղէ Անդրկովկաս ասպատակող օսմանցիները, իսկ միւս մասով՝ հետիոտն զօրքով գրաւէ Կասպից ծոցի արեւմտեան ափունքը՝ Պաքուն եւ Էնզելին, Ռեշտն ու Աստաբադը։
Ցարական զօրքերու անդրկովկասեան երեւումը բաւարար եղաւ, որպէսզի վրացի ու հայ իշխանները եւ մելիքները իրենց կարգին ոտքի հանեն սեփական զօրքերը՝ օսմանեան եւ պարսկական բիրտ տիրակալութեան լուծէն ազատագրուելու նպատակով։
*
* *
Արցախի եւ Սիւնիքի հայ մելիքներու միասնական դիմումին ընդառաջելով՝ վրաց Վախթանգ Զ. թագաւորը Հայաստան ուղարկեց իր զօրքերուն մէջ հռչակի տիրացած հայ քաջարի հրամանատարները, որոնց կարգին էր Դաւիթ բէկ։ Հայոց ռազմունակ ուժերը շատ արագ կազմակերպուեցան Դաւիթ բէկի հրամանատարութեան տակ եւ 1722ին Արցախն ու Սիւնիքը փաստօրէն հայկական ազատ ու ինքնավար իշխանութեան տիրացած էին։
Պատմաքաղաքական այս խորապատկերին վրայ իր առանձնայատուկ նշանակութիւնը կը ստանայ Թորոս իշխանի նախաձեռնած յարձակումը, 8 Յուլիս 1725ին, Բարգուշատի Ֆաթհ-Ալի խանի զօրքերուն վրայ։
Օսմանեան թուրքերու հետ զինակցած այս խանը, 1723էն սկսեալ, պարբերաբար կ՚ասպատակէր Ղափանի վրայ եւ ամէն անգամ ալ անփառունակ պարտութիւն կը կրէր ու կը նահանջէր՝ բախելով Թորոս իշխանի հերոսական դիմադրութեան։
1723ին, Ֆաթհ-Ալիի առաջին ներխուժման ժամանակ, Թորոս իշխան իր քաջորդիներով գիշերային անակնկալ յարձակում գործած էր խանի պարսիկ եւ թուրք զօրքին վրայ՝ ծանր կորուստներ պատճառելով եւ հայրենի հողէն դուրս շպրտելով զանոնք։
Իսկ 1724ի ամրան կատարուած Ֆաթհ-Ալիի ներխուժման դէմ, Թորոս իշխան յաջողած էր անտառածածկ կիրճի մը մէջ անակնկալի բերել ասպատակողները՝ հարիւրաւորներ կոտորելով եւ նահանջի մղելով։
Թորոս իշխանի հերոսական փառքին նաեւ ողբերգական երանգ մը աւելցնելու եկաւ 1725ի 8 Յուլիսի Եղվարդի ճակատամարտը։
Օսմանցի թուրքերը յաջողած էին գրաւել Օրդուբադը, որ շուտով դարձաւ Ֆաթհ-Ալիի ռազմական յենարանը։ Թորոս իշխան կը տեսնէր վերահաս վտանգը եւ կը ծրագրէր կանխել զայն։ Այդ միջոցին, հայոց ազատագրական շարժման առերես միացած Արծուանիկ գիւղի մելիք Ֆրանկիւլը, որ գաղտնաբար կը գործակցէր Ֆաթհ-Ալիի հետ, Թորոս իշխանին առաջարկեց նախաձեռնարկ ըլլալ Օրդուբադի թրքական զօրքերուն դէմ յարձակման գործողութեան մը։
Թորոս ընդհանուր զօրահաւաք մը կազմակերպեց եւ ընդհանուր յարձակողականի ձեռնարկեց Ֆաթհ-Ալիի զօրքին ու Օրդուբադի օսմանցիներուն վրայ։
Բայց յաղթական իր յառաջխաղացքի պահուն, Եղվարդի Շուշաններու Դաշտին վրայ, հայկական զօրքը յանկարծ ծանր հարուած ստացաւ թիկունքէն, երբ հայանուն մելիքի՝ Ֆրանկիւլի ջոկատը դաւաճանաբար յարձակեցաւ Թորոս իշխանի զօրքին վրայ։
Եղիվարդի ճակատամարտը վերջ գտաւ հայոց պարտութեամբ, ինչ որ բացասաբար անդրադարձաւ Սիւնեաց Աշխարհի ազատամարտի հետագայ ընթացքին վրայ։
Թորոս իշխանի դէմ գործուած հայանուն մելիքի դաւաճանական արարքը, դժբախտաբար, իր տեսակին մէջ որբ չմնաց։ Ողբերգական նախադէպ մը եղաւ, որ աւելի ծանրակշիռ տարողութեամբ կրկնուեցաւ 1730ին, երբ Դաւիթ բէկի մեծ գործը շարունակող Մխիթար Սպարապետը դաւադրաբար սպաննուեցաւ երէկի իր զինակիցներուն կողմէ։
Աւելի՛ն. հայոց ազգային-ազատագրական պայքարի դարաւոր տարեգրութեան մէջ, դաւաճանութեան այս ողբերգական խոցը անբուժելի հիւանդութեան մը նման իր չարիքը պարբերաբար ի գործ ածեց։
*
* *
8 Յուլիսին, 295 տարի առաջ, Եղվարդի Շուշաններու Դաշտին* վրայ, հայանուն մելիքի մը դաւաճանութեան զոհ գնաց Հայոց Ազատամարտի հերոսական մեծերէն Թորոս իշխանը։
Ղափանի Եղվարդ գիւղի հայոց գերեզմանատան մէջ առյաւէտ կը հանգչի Թորոս իշխան անունով քաջարի Հայը, որ անպարտելի զօրավարի իր փառքին հետ՝ ճակատագրուած էր զոհը երթալու հայանուն դաւաճանի դաւադիր հարուածին։
Նոյնիսկ եթէ բազում ազգերու պարագային եւս հերոսներու փառքին միշտ ալ հետեւած է դաւաճանական ողբերգութիւնը, Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի օրինակով փոքր, այլ մեծագործ ածուի համար չի կրնար պատահականութեան ձգուիլ նման օրինաչափութիւնը…
Ազգադաւութեան, Հայրենադաւութեան եւ պետականադաւութեան անքաւելի մեղքին համար հատու պատասխան տալու հրամայականը նաեւ մեր օրերուն հայոց Ազգին, Հայրենիքին ու Պետութեան դիմագրաւած դաժան ու ողբերգական մարտահրաւէրներէն է։
*) Շուշանների Դաշտ, Նարգեզի Շամբ, Նարգիզլու Ղամի, Նարգիզների Դաշտ, Նարգիզների Մարգագետին․
Դաշտ, հարթավայր՝ Հայկական Լեռնաշխարհում, Սիւնիքում, այժմեան Հայաստանի Կապան քաղաքից 15 կմ․ արեւելք, Եղվարդ քաղաքի մօտ։
1725 թուականին այստեղ տեղի է ունեցել ճակատամարտ՝ Դաւիթ Բէկի զօրավար Թորոս իշխանի եւ պարսից Ֆաթհ-Ալի Խանի զօրքերի միջեւ։ Ճակատամարտում զոհուածների թւում էր նաեւ Թորոս իշխանը, ով թաղուած է նոյն Եղվարդ քաղաքում։
Աւանդոյթների համաձայն՝ երբ Չավնդուրի Թորոս իշխանը Մելիք-Ֆրանգիւլի դաւաճանութեամբ սպաննւում է Ֆաթալի Խանի կողմից, նրա դիակի ինկած տեղը մեծ կռիւ է տեղի ունենում։
Թորոսի զինուորները վիրաւորում են Ֆաթալի Խանին եւ սպաննում նրա եղբօրը՝ Աղասի Խանին։
Գիշերը երկու կողմն էլ սկսում են հաւաքել իրենց վիրաւորներին ու մեռածներին։
Ճակատամարտից յետոյ կռուի վայրը կոչում են Նարգիսների Դաշտ՝ Նարգիզլու Ղամի, որովհետեւ հայ քաջերի թափած արեան կաթիլներից այնտեղ սկսում են շուշաններ եւ նարգիսներ բուսնել։
Աղբիւրը՝ Վիքիպեդիա Ազատ Հանրագիտարան
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
