ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 8 Յուլիս 1937. Ակսէլ Բակունցի կեղծ դատավարութեան ու անարգ գնդակահարութեան Ամօթի Խարանը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
8 Յուլիս 1937.
Ակսէլ Բակունցի կեղծ դատավարութեան ու անարգ գնդակահարութեան Ամօթի Խարանը
08 ՅՈՒԼԻՍ 2020
Ն. Պէրպէրեան
Հայաստանի վերանկախացումէն՝ 1990էն ասդին կատարուած արխիւային բացայայտումներու լոյսին տակ, որոնք տակաւին կը կարօտին սպառիչ ամբողջացումներու, Յուլիս 8ի այս օրը, 83 տարի առաջ, հայ արդի գրականութեան հսկաներէն Ակսէլ Բակունց գնդակահարուեցաւ խորհրդային իշխանութեանց հրահանգով եւ անոնց ծառայամիտ հայ սպասարկուներու ձեռամբ։
8 Յուլիս 1937ին, «Ստալինեան մաքրագործումներ»ու արհաւիրքի շրջանին, խորհրդային մականին տակ ինկած այլ ազգերու եւ մշակոյթներու շարքին ու առաջին դիրքերու վրայ, հայ ազգի ու հայկական մշակոյթի դէմ ծաւալած եղեռնագործութեան մեծ նահատակներէն եղաւ Բակունց։
Հայկական Արձակի մեծագոյն վարպետներէն է Ակսէլ Բակունց, որ իր սերնդակիցին՝ հանճարեղ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցի հետ միասին ու գործակցաբար, նոր դարաշրջան բացին հայ գրականութեան առջեւ՝ նորելուկ ու պետական բրտութեամբ պարտադրուած «խորհրդահայ» մշակոյթը ազգային հուն բերելու գործին մէջ պատմակշիռ ներդրում ունենալով։
Հայոց ազգային ինքնահաստատման ի սպաս իրենց ճիշդ այդ ներդրումին համար՝ միեւնոյն ողբերգական վախճանը ունեցան հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր Փառքին ու Հպարտութեան զոյգ կերտիչները։
Անոնք միասնաբար զոհ գացին խորհրդայիններու ձեռնարկած մշակութասպան եղեռնին, որ իբրեւ անջնջելի Ամօթ յաւէտ խարանուած պիտի մնայ պոլշեւիզմի ճակտին։
Այսօր սնանկացած, դատապարտուած ու պատմութեան փոսը նետուած է պոլշեւիզմը՝ իր երգած «կոմունիզմ»ով հանդերձ, իսկ Չարենցն ու Բակունցը՝ ամբողջ սերունդ մը շնչաւորած իրենց անմահ գրականութեամբ, ոչ միայն կը շարունակեն լուսաւորել մեր սերունդներու ոգեղէն աշխարհը, այլեւ՝ իբրեւ յաւէտ ճառագայթող աստղեր, կը պսպղան հայ մշակոյթի բազմադարեան հարստութեան երկնակամարին վրայ։
*
* *
Հայոց բնաշխարհի եւ յուզաշխարհի գեղեցկութիւններուն ու խորհուրդներուն, երազներուն եւ տենչերուն, աւանդութեանց ու նորարար երկունքին մեծ նկարիչն ու երգիչը եղաւ Ակսէլ Բակունց։
Հայկական Արձակը յատկապէս Բակունցի գրչով նուաճեց պարզութեան եւ խտութեան, պատկերաւոր գեղեցկութեան եւ խոհական ընդգրկումի եզակի բարձունք մը՝ ժամանակներէն վեր բարձրացող եւ յաւերժի ուղին լուսաւորող ինքնատիպ գագաթ մը դառնալով ոչ միայն արեւելահայ, այլեւ ամբողջ հայ արձակագրութեան անեզր աշխարհին մէջ։
Թէեւ Զանգեզուրի զաւակ էր, բայց արմատներով Ալեքսանդրապոլէն մինչեւ Սասուն կ՚երկարէին աւազանի անունով Ալեքսանդր Ստեփանի Թեւոսեանի ոգեղէն ակունքները։
Ծնած էր 1899ի Յունիս 13ին, Գորիս՝ հայոց Զանգեզուր աշխարհի բնական գեղեցկութեան եւ խորհրդաւորութեան ծոցին մէջ։ Գորիսի ծխական դպրոցը աւարտելէ ետք, 1910ին ընդունուեցաւ Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանը, ուր եօթը տարի ոչ միայն աշակերտեց ժամանակի հայ դպրութեան վաւերական բոլոր մեծերուն, այլեւ՝ տիրապետեց հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութեան ու մշակութային ժառանգութեան, այդ բոլորով հարթելու համար Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի դժուարին ուղին դէպի նոր ժամանակներ։
«Գէորգեան» Ճեմարանի գաղափարաշունչ մթնոլորտը թրծեց նաեւ Բակունցի քաղաքացիական ու ազգային-քաղաքական ճառագայթող կերպարը՝ իբրեւ հայոց ազգային-ազատագրական շարժման փարած ջերմեռանդ դաշնակցականի, իբրեւ հայոց գիւղական աշխարհի անանց արժէքներու համակարգին պահապանի եւ, միաժամանակ, արդիականացման յառաջապահ դրօշակիրի։
Իբրեւ Հայ Կամաւորական Շարժման զինուորի՝ Բակունց մասնակցեցաւ 1918ի Անկախութեան թէժ մարտերուն՝ Կարինէն մինչեւ Կարս եւ Ալեքսանդրապոլ։
Եւ երբ անկախացաւ Հայաստանը եւ մեր ժողովուրդը ամբողջ թափով լծուեցաւ իր ազգային պետականութեան կառուցումին՝ Բակունց վերադարձաւ իր ծննդավայրը եւ ամբողջապէս նուիրուեցաւ ուսուցչութեան, նորահաս սերունդին հայոց լեզուն եւ գրականութիւնը, պատմութիւնն ու մշակոյթը սորվեցնելու սրբազան գործին։
Նոյն շրջանին, գրական-գեղարուեստական իր գործերուն կողքին, Բակունց ձեռնամուխ եղաւ հայ գիւղի ընկերային եւ տնտեսական հոգերն ու ցաւերը դարմանելու, զարգացման ուղին ճշդորոշելու եւ առկայ ապօրինութիւններն ու անարդարութիւնները յաղթահարելու աշխոյժ հրապարակագրութեան։
Խաչատուր Աբովեանի, Միքայէլ Նալբանդեանի եւ Րաֆֆիի ազգային-գաղափարական աւանդին առանձնայատուկ համադրումը կար Բակունցի մէջ, որ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներուն գրական պայքարի ասպարէզ նետուեցաւ՝ հինի եւ նորի հակադրութիւնն ու բախումը ազգային հունով դաշնաւորելու առաջադրանքով, թէ՛ գեղարուեստական իր գրականութեան, թէ՛ հրապարակագրութեան մէջ հետեւողականօրէն շեշտելով դարերով պահպանուած լաւն ու գեղեցիկը, արդարն ու մարդկայինը պահպանելու եւ նորոգելու, արդիական շունչով զարգացնելու հրամայականը։
Բակունցի ազգային-գաղափարական այդ ջինջ նկարագիրը կոտրելու նպատակով՝ խորհրդայինները կատաղի պայքար ծաւալեցին Բակունցի դէմ. 1936ին ձերբակալեցին, քանի մը ամիս ամէնէն ահաւոր չարչարանքներու ենթարկեցին հայկական արձակի փառքը մարմնաւորող մեծ գրողին, բայց չկրցան Բակունցին պարտադրել «խոստովանութիւններ»… Ի վերջոյ կարճատեւ, հազիւ 25 ռոպէ տեւած «դատավարութենէ» մը ետք, մահուան դատապարտեցին եւ անմիջապէս, գնդակահարումով, պոկեցին կեանքի թելը հայկեան հանճարին այս եզակի ճառագայթումին։
Հանրագիտական վկայութեանց համաձայն՝
«Դեռեւս 30ական թուականներից այլախոհի պիտակի տակ էին առել շատերի հետ նաեւ Բակունցին: Գրական հակառակորդների կողմից ծայր էին առել բամբասանքն ու բանսարկութիւնը, ինչպէս ինքն էր գրում. զրպարտւում էր «մահացու բոլոր մեղքերի մէջ»:
Քաղաքական ծանրագոյն մեղադրանքներ են բարդւում Բակունցի հասցէին. 1936 թուականի Օգոստոսի 9ին շատերի հետ նաեւ ձերբակալում են նրան: Նոյնն էր մեղադրանքը՝
«հակահեղափոխական, հակախորհրդային, ազգայնամոլական գործունէութիւն»: Բանտային խիստ պայմաններում 11 ամիս անընդմէջ Բակունցին ենթարկում են կտտանքների: Նրա ինքնարդարացմանն ճիգերը ապարդիւն են անցնում, իսկ յուզիչ նամակները՝ մնում անպատասխան:
«Նամակներից մէկում այսպէ՛ս է ներկայացնում իր հոգեվիճակը. «Ծա՜նր է, շա՜տ ծանր…Մտածում ես մէկ ժամ, երկու, երեք, մէկ օր, երկու օր, մտածում ես յիմարանալու աստիճանի, մինչեւ յիշողութիւնդ փուլ է գալիս, եւ չգիտես՝ գիշե՞ր է, թէ՞ ցերեկ, միայն պարզ գիտակցում ես, որ կեանքը մնաց փակ դռների ետեւում…Երբ ես հարցնում եմ, թէ ի՞նչ է լինելու յետոյ, յուսահատւում եմ, գիտակցութիւնս մթագնում է, ջղաձգութիւնները խեղդում են կոկորդս…Ի՞նչ է լինելու ինձ հետ…Գոյութեան միակ նպատակը մնում է գրականութիւնը… Ինձ գրելու եւ կարդալու հնարավորութի՜ւն տուէք, ինձ գիրք ու մատի՜տ տուէք…»
Գիրք ու մատիտի աղերսական այդ ճիչը շրթներուն՝ հայ ժողովուրդէն առյաւէտ խլեցին եւ սպաննեցին Բակունցին։
*
* *
Բակունց սկսաւ գրել կանուխ տարիքէն։ 1915ին, Շուշիի «Փայլակ» թերթին մէջ, լոյս տեսաւ Գորիսի քաղաքապետին անօրինութիւնները քննադատող իր հրապարակագրական ակնարկը, ինչ որ սկիզբը դրաւ բակունցեան ժառանգութեան հիմնական ուղղութիւններէն մէկուն, որ հայ գիւղին, հայ գեղջուկին եւ գիւղատնտեսութեան պաշտպանութիւնը եղաւ, աւանդականն ու արդիականը համադրաբար զարգացնելու առաջադրանքով։
Այդ ուղղութեան ծնունդ եղան 1920ականներու առաջին կիսուն, Թիֆլիսի «Մարտակոչ» եւ Երեւանի «Խորհրդային Հայաստան» թերթերուն մէջ իր ստորագրած հրապարակագրական էջերը՝ «Մեր գիւղերում», «Գաւառական նամականի» եւ «Նամակներ՝ գիւղից» խորագիրը կրող շարքերով։
Նաեւ հայ ազգային-քաղաքական թեմաներով եւ հայկական ազատամարտի ներշնչումով յատկանշուեցաւ Բակունցի հրապարակագրութիւնը։
1918ին, Երեւանի «Ժողովուրդ» թերթի էջերուն, ան հրատարակեց Անկախութեան պայքարէն ներշնչուած պատերազմական իր ակնարկները, որոնք հետագային իրենց արձագանգը գտան խորհրդային պաշտօնական մտածողութեան մէջ ազգային ուղղութիւնը գտնելու, յայտնաբերելու եւ զարգացնելու Բակունցի հետեւողական ճիգերուն մէջ, որոնց համար ալ իր կեանքով ծանր գին վճարեց հայ արձակագրութեան մեծ վարպետը։
Ակսէլ Բակունցի գրական տաղանդը ռումբի պէս պայթեցաւ 1927ին՝ «Մթնաձոր» անունով պատմուածքներու իր ժողովածուին հրատարակութեամբ։ Խորհրդային պոլշեւիզմի քանդիչ մոլեգնութեան նորովի բորբոքման տարիներն էին, հինը ամէն գնով մերժելու եւ քանդելու հիւանդագին շրջանն էր եւ, ահա՛, կոմիտասեան շունչով եւ սարեանական գոյներով ողողուած իր արձակով՝ ինչպէս քննադատները պիտի վկայէին տասնամեակներ ետք՝
Բակունց հրապարակ կ՚իջնէր «յաւիտենական գեղեցկութիւնների կողքին» վարպետօրէն արտայայտելով հայ կեանքի «դառն ու լուռ ցաւերը, որոնք յար ու նման էին աշխարհի ծայրերում ապրող մարդկանց ցաւերին: Նա չէր իդէալականացնում բնաշխարհը, այլ մտահոգ էր բնութեան անզուգական գեղեցկութեան մէջ վեր հանելու ժողովրդի դառը կացութիւնը:
Համակիրները շատ էին, բայց քիչ չէին չարախօս թշնամիները: Չարենցը անհանգստացած նախազգուշացնում էր Բակունցին, որ Մթնաձորում չկորցնի իր պայծառ ուղին, փորձի դուրս գալ նոր ուղեծիր.
«Քո «Մթնաձորում» թախիծ է ծորում
Եւ կարօտ մանկութ հարազատ ձորի,
Աշխատիր, սակայն, որ այդ մութ ձորում
Քո պայծառ ուղին անդարձ չկորի»:
«Բակունցը անյողդողդ էր, հարազատ իր համոզմունքներին, հին արժէքների կողքին դնում էր իր սրբատաշ որմը, նորի իր արարումը: Նա ցանկանում էր ձերբազատուել հողժողկոմատի իր ծառայութիւնից եւ անցնել ստեղծագործական աշխատանքի»:
Եւ իրապէ՛ս մեծ ոստումով Բակունց գրաւեց հայ գրականութեան հրապարակը՝ 1927-1937 տասնամեակին։ «Մթնաձոր»ին հետեւեցաւ «Յովնաթան Մարք» երգիծական վիպակը, իսկ 1933ին լոյս տեսաւ «Սեւ Ցելերի սերմնացանը», որ «Մթնաձոր»ով անմահացած հայ արձակագրութեան անմեռ էջերը հարստացուց նոյնքան եւ աւելի գեղեցիկ՝ անկորնչելի պատմուածքներով։
Բակունց ձեռնարկեց նաեւ շարժանկարի համար բեմագրութեանց եւ ստեղծեց «Զանգեզուր» շարժանկարի բնագիրը, որ սակայն բնաւ չնկարահանուեցաւ իր բակունցեան հարազատութեամբ, այլ՝ խեղաթիւրուած տարբերակով հրամցուեցաւ հայ սերունդներուն, խորհրդային հակադաշնակցական թոյնով լեցնելով անոնց հոգին։
*
* *
Ամբողջ տասնամեակներ լռութիւն պարտադրուեցաւ եւ մութի մէջ պահուեցաւ Բակունցի գնդակահարութիւնը. ո՞ւր եւ ինչպէ՞ս սպաննեցին Բակունցին։
Բակունցի ծննդեան 110ամեակին առիթով, 2009ին, «Ազգ»ի էջերէն, Մարիամ Ասլամազեան որոշ լոյս սփռեց.
«Մահուան դատապարտելուց յետոյ, նրան բերում են Զանգուի կիրճ, Խանջեանի նախկին սեւ ամարանոցի դիմաց: Զանգուի հակառակ ափին նրա ձեռքն են տալիս բահը եւ ստիպում փորել սեփական գերեզմանը: Նա շատ երկար է փորում, յետոյ ջուր է խնդրում ու նստում հանգստանալու, որից յետոյ կրկին շարունակում է փորել:
Նրան շտապեցնում էին: Երբ վերջացնում է փորելը, նետում է բահը, նստում հողաթմբին եւ թոյլտուութիւն խնդրում ծխելու վերջին գլանակը: Նրան թոյլ են տալիս: Նա երկար ու դանդաղ ծխում, վերջացնում է եւ անմիջապէս էլ գնդակահարում եւ նետում են իր իսկ փորած գերեզմանի մէջ…
«Եւ դա արւում էր մի երկրում, որտեղ որոշել էին կոմունիզմ կառուցել…»։
Բակունցի ողբերգական վախճանին ոգեկոչումը նաեւ առիթ մըն է անդրադառնալու հայ մտաւորականութեան ներքին չարիքին, որ 1933-1937ի սեւ ժամանակաշրջանին դրսեւորուեցաւ՝ Խորհրդային Հայաստանի գրական-հասարակական ներքին մթնոլորտի թունաւորումով։
Այդ ժամանակաշրջանին քաղաքական, հասարակական եւ գրական ականառու դէմքեր իրարու դէմ ելան եւ իրարու հասցէին մամուլի էջերը եւ պաշտօնական-կոմունիստական արխիւները լեցուցին այնպիսի մաղձով ու գաղափարական աղբով, որոնց համար ազգովին ամչնալու շատ ու շատ պատճառներ ունինք։
Նայիրի Զարեանի եւ Հրաչեայ Քոչարի տարողութեամբ տաղանդաւոր դէմքերու անունը երկար տասնամեակներ արատաւորուեցաւ՝ Չարենցի, Բակունցի, Մկրտիչ Արմէնի եւ Ստալինեան եղեռնագործութեան զոհ գացած մեր շատ ու շատ արժանաւորներու դէմ իրենց կատարած բանսարկութիւններուն, մատնութիւններուն եւ հաշուեյարդարի պարսաւագրերուն համար։
Փաստօրէն Նայիրի Զարեան, իր կեանքի վերջալոյսին, օրագրային գրառումներու ձեւով կատարեց «Ո՞վ եմ ես» խորագրով ինքնամերկացումներու շարք մը, ուր ի միջի այլոց յապաղած խոստովանեցաւ՝
«Բակունցի նկատմամբ ես կատարել եմ շատ կոպիտ սխալ եւ դրա համար ամաչում եմ ինքս ինձանից: Դա 1936ին գրած իմ յօդուածն է նրա մասին: <…> Իմ այդ յօդուածը սխալ էր նաեւ այն տեսակէտից, որ ես այն գրեցի Բակունցի ձերբակալութիւնից յետոյ, երբ նա այլեւս անզօր էր պաշտպանուել: Այդպիսի փոքրոգութիւն եմ կատարել»:
Ինչպէս որ Ն. Զարեանի այդ խոստովանութեան անդրադառնալով գրականագէտ Դաւիթ Գասպարեան կը մատնանշէ՝ «Մարդուն ձերբակալութեան ու գնդակահարութեան տանող զրպարտութիւնն այստեղ դարձել է մի քնքուշ «փոքրոգութիւն»: Մինչդեռ նրա մէջ եղել է կատաղի ատելութիւն Բակունցի հանդէպ, որի դրդապատճառը գրական նախանձն էր եւ անհանդուրժողականութիւնը՝ վարագուրուած գաղափարական պաստառով: Եւ Ն. Զարեանը ոչ թէ մէկ, այլ մէկ տասնեակից աւելի յօդուածներ է գրել Բակունցի դէմ»…
Աւելի՛ն. ահաւոր է Ն. Զարեանի ինքնամերկացումը, երբ կը շարունակէ խոստովանիլ.- «Մի տարի շարունակ, այսինքն՝ մինչեւ 1937 թուի ամառը, ես կարծում էի, համոզուած էի (ինձ հաւատացրել էին պաշտօնապէս), որ նրանք (Բակունցը, Չարենցը, Մահարին, Արմէնը, Թոթովենցը, Զ. Եսայեանը, Հ. Սուրխաթյանը, Կ. Միքայէլյանը, Պ. Մակինցեանը, Դ. Տէր-Սիմոնեանը, Ն. Ստեփանեանը եւ միւսները – Դաւիթ Գասպարեան), իրօք, «ժողովրդի թշնամիներ են…»:
Այսօրինակ դառն ու տխուր, դաժան եւ ամօթալի ժամանակաշրջանի մը սեւ թղթածրարը բացող թուական է, ահա՛, 1937ի Յուլիս 8ն, երբ գնդակահարութեամբ հայ ժողովուրդէն խլուեցաւ Բակունցի պէս յաւերժական արժէքը։
Յիշելով եւ յիշեցնելով հայ մշակոյթի եղեռնագործութեան անփոխարինելի մարտիրոսները, հայ ժողովուրդը կը վերահաստատէ իր Մեծ Պարտքը՝ երբեք թոյլ չտալու, որ մեր արիւնէն, հողերէն եւ հոգեմտաւոր անանց արժէքներէն յաւելեալ տուրք տրուի եկող ու գացող ամէն կարգի դաւանամոլութեանց, այլեւ ու մանաւանդ մեր ներքին ցեցերու մակաբուծութեան «պատմական չարիքին»․․․
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
