Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Հայաստանի Ազատագրութեան Նպատակով Բանակցութիւններ Ռուսական Իշխանութիւններուն Հետ – ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՋԷՐ – Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Հայաստանի Ազատագրութեան Նպատակով Բանակցութիւններ Ռուսական Իշխանութիւններուն Հետ – ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

09 ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 2021 – ԵՐԿԻՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ – ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՋԷՐ: Կարդալ նաեւ՝ ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:

Դիզակի Մելիք Եսայիի Եւ Գիւլիստանի Մելիք Բեգլարի
Սպանութիւնները
Ղուկաս Ա. Կարնեցի` Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Հայաստանի ազատագրութեան հարցով ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի եւ Յովհաննէս Լազարեանի հետ Պետերբուրգի մէջ կայացած բանակցութիւններէն ետք, 1780¬ին, զօրավար Ալեքսանդր Սուվորով Աստրախանի կայազօրի հրամանատար նշանակուեցաւ:

Սուվորով Եկատերինա Բ. կայսրուհիէն հրահանգ ստացաւ զբաղելու Հայաստանի եւ անդրկովկասեան ժողովուրդներու ազատագրութեան խնդիրներով եւ կազմակերպելու դէպի Անդրկովկաս եւ Կասպիական ափեր նախատեսուող արշաւանքը:

Սուվորով Անդրկովկասի, Պուխարայի եւ այլ շրջաններու մասին առանձին զեկուցումներ ուղարկեց իշխան Փոթեմքինի: Զեկուցումներուն մէջ կարեւոր տեղ յատկացուած էր զանազան ճանապարհներու նկարագրութեան: Նկարագրուած էր նաեւ Ռաշտէն դէպի Երեւան տանող ճանապարհը: Սուվորով առանձին զեկուցում մը պատրաստեց նաեւ Արցախի մելիքներու մասին:

Սուվորով Աստրախանէն բանակցութեան մէջ մտաւ մելիքներուն հետ եւ ցանկութիւն յայտնեց ժամանել Արցախ եւ տեղւոյն վրայ ծանօթանալ գործերու վիճակին: Ան նաեւ Հայաստանի քարտէսը կազմեց, որ կ՛ընդգրկէր գլխաւորաբար Խամսայի մելիքութիւնները:

Իրենց կարգին մելիքները նամակներ ուղարկեցին Պետերբուրգ` ռուսական կառավարութեան: Անոնք իրենք զիրենք կը ներկայացնէին իբրեւ հայոց թագաւորներու ազնիւ զինուորներու ժառանգորդներ, իրենց հպատակութիւնը կը յայտնէին Ռուսաստանի եւ օգնութիւն կը խնդրէին ազատագրելու իրենց հայրենիքը: Մելիքները կը փափաքէին, որ նախատեսուող արշաւանքը գլխաւորէ զօրավար Սուվորով: Անոնք նաեւ կը նշէին որ արշաւանքին համար անհրաժեշտ է մինչեւ տասը հազար զինուոր:

Ալեքսանդր Սուվորով տաղանդաւոր զօրավար էր, ռազմական հանճար, եւ անոր անուան հետ կապուած են ռուսական բանակի փայլուն յաղթանակներ: Ան զինուորներէն պարզութիւն, ջանասիրութիւն, քաջութիւն եւ խիստ կարգապահութիւն կը պահանջէր եւ յարձակողական մարտեր վարելու տեսութեան կը հետեւէր: Նահանջ բառը լսել անգամ չէր ուզեր: Անոր հրամանատարութեան տակ ծառայող զինուորներու շարքին կային նաեւ հաւատարիմ հայ սպաներ:

Սուվորով, որ ջերմօրէն կապուած էր հայկական շրջանակներու հետ եւ սէր ու սրտցաւ վերաբերմունք ունէր հայութեան հանդէպ, Երուսաղէմի նուիրակ Գաբրիէլ վարդապետի միջոցով Սրբոց Յակոբեանց վանքին ուղարկեց թանկարժէք նկար մը` «նկարեալ ձեռամբ հանճարեղ արուեստատրին, պատուական եւ գոյնզգոյն իրանգօք»: Իր կարգին Յովակիմ Քանաքեռցի պատրիարք շնորհակալական նամակ ուղարկեց զօրավարին:

* * *

Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խան, Վարանդայի մելիք Շահնազար եւ Խաչենի մելիք Ալլահվերտի 1781¬ին յարձակման անցան Դիզակի վրայ եւ պաշարեցին մելիք Եսայիի կեդրոն Տողը: Պաշարումը երկար տեւեց եւ անոնց բոլոր փորձերը` գրաւելու գիւղը, անյաջողութեամբ աւարտեցան:

Յուսահատած զէնքի ուժով գրաւելու Տողը, Իպրահիմ Խալիլ խան մտածեց խաբէութեան դիմել: Մելիք Շահնազարի խորհուրդով ան մելիք Եսայիի մօտ ուղարկեց քահանայ մը, երդումով, խաչով ու Աւետարանով հաշտութիւն խնդրելով: Մելիք Եսայի հաւատաց եւ ցած իջնելով հաշտութեան գնաց:

Իպրահիմ Խալիլ խան դրժեց իր երդումը եւ Շուշիի բանտը նետելով խեղդել տուաւ մելիք Եսային, անոր ամբողջ ունեցուածքը յափշտակեց եւ տունը աւերակ դարձուց:

Մելիք Եսայի Մելիք Եգանեան դպրասէր էր, քաջարի զինուորական եւ ազգային աւանդութիւններու ջերմ պաշտպան:

Տողի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյ կից գտնուող Մելիք Եգանեաններու ընտանեկան մատրան մէջ ամփոփուած անոր գերեզմանին վրայ արձանագրուած է:

«Այս է տապան քաջ իշխանին, Եսայի անուն մեծ մելիքին. կարգեալ իշխան Նադիր շահին. երեսուն երեք ամ տիրեաց Տիզակ երկրին. զքաջութիւն եւ զյաղթութիւն` արար բազում ձեռամբ նորին: Ընդ անօրինաց էր հակառակ. ի սուր մաշեր զթշնամին: Ինքն պարթեւ եւ զօրաւոր, քան զառաջինսն էր ահաւոր: Մինչ վաթսուն եւ վեց ամաց եղեալ, ի յաշխարհէ վերափոխեալ: Վախճանեցաւ Թիվին ՌՄԼ (1781) հոկտեմբերի Բ. (2)ին երեքշաբթի. որ ընթեռնուք, մէկ Հայր մեղայ ասացէք. ամէն»:

Մելիք Եսայիի սպանութեան լուրը առնելով զօրավար Սուվորով զեկուցագիր ուղարկեց Պետերբուրգ` իշխան Գրիգորի Փոթեմքինի, ուր կ՛ըսէր. «Շուշիի Իպրահիմ խանը չարութիւն գործադրելով որոշ գումար պահանջած է Դիզակի մելիք Եսայիէն եւ չարչարելով սպաննել տուած է զայն»:

Իբրեւ Դիզակի տէր մելիք Եսայիի յաջորդեց անոր եղբօր` մելիք Հաթամի որդի մելիք Բախտամ:

* * *

Գիւլիստանի մելիք Յովսէփ Մելիք Բեգլարեան ունէր երկու որդի. Բեգլար եւ Աբով: Ան իր աւագ որդի Բեգլարի կտակեց սուրը պատեանին մէջ չդնել, մինչեւ որ Արցախ ամբողջութեամբ մաքրուի մահմետականներէն, եւ մահացաւ ծերութեան հասակին:

Մելիք Յովսէփի յաջորդեց աւագ որդին` մելիք Բեգլար: Ան հօր նման քաջ էր ու անպարտելի, մասնակցած էր բազմաթիւ կռիւներու եւ յայտնի էր իր զարմանալի յաղթութիւններով:

Մելիք Բեգլար ամուսնացած էր մելիք Շահնազարի դուստր Ամարնանի հետ: Բացի օրինաւոր կնոջմէն, ան Բալա անունով սիրուհի մը կը պահէր, որուն համար Գիւլիստանէն Խարխափուտ տանող ձորին մէջ անտառներով եւ այգիներով շրջապատուած բնակատեղի շինած էր:

Սակայն մելիք Բեգլարի իշխանութիւնը երկար չտեւեց:

Լեզգիներու յարձակման մը ժամանակ մելիք Բեգլար որոշեց պատերազմի երթալ: Այդ պահուն անոր մայրը` Հերիքնազ արտասուաթոր աչքերով ձեռքէն բռնեց եւ աղաչեց որ գոնէ այս անգամ պատերազմի չերթայ եւ ինքզինք արիւնահեղութենէ հեռու պահէ, որովհետեւ ինք վատ երազ տեսած է եւ տխուր կասկածները կը տանջեն սիրտը: Մելիք Բեգլար մերժեց մօր աղաչանքը եւ ձեռքով հրելով գետին ձգեց զայն:

Մինչ մելիք Բեգլար պատերազմի երթալու վերջին պատրաստութիւնները կը տեսնէր. կինը` Ամարնան, իրենց ծառաներէն Լալան կաշառելով ուղարկեց Բալան սպաննելու համար: Գեղեցկուհի Բալա երկար մազեր ունէր եւ Լալա անոր մազերը պարանոցը փաթթելով խեղդեց զայն եւ մարմինը հորի մը մէջ ձգեց:

Երբ մելիք Բեգլար կը պատրաստուէր ձին հեծնելու, լուր տուին որ Բալա սպաննուած է:

– Երբ վերադառնամ պատերազմէն, ես գիտեմ թէ ի՞նչ պիտի ընեմ սպաննողներուն,- ըսաւ մելիք Բեգլար եւ ճամբայ ելաւ:

Լալա հասկցաւ, որ մելիքը ամէն հնար ի գործ պիտի դնէ սպանութիւնը երեւան հանելու համար, եւ այդ ժամանակ ոչ միայն զինք, այլ նաեւ իր ամբողջ ընտանիքը սուրի պիտի քաշէ:

Լալա իբրեւ թիկնապահ միացաւ մելիք Բեգլարի:

Լեզգիներու դէմ ճակատամարտը տեղի ունեցաւ Գանձակի մօտ, Գորանի գետի ափին: Կռուի ժամանակ թուփերու մէջէն անցած գնդակ մը ցած գլորեց մելիք Բեգլարը: Խառնաշփոթութեան մէջ կարելի չեղաւ ստուգել որ գնդակը լեզգիի հրացանէ մը արձակուեցաւ, թէ մելիքի թիկնապահէն:

Մելիք Բեգլարի յաջորդեց եղբայրը` մելիք Աբով:

* * *

Սիմէոն Ա. Երեւանցի կաթողիկոսի վախճանումէն (26 յուլիս 1780) ետք անոր յաջորդեց Ղուկաս Ա. Կարնեցի:

Ղուկաս Ա. ծնած էր 1722-ին, Կարին գաւառի Կեղի (Քղի) գիւղը: Կրթութիւնը ստացած էր Էջմիածնի հոգեւոր դպրոցին մէջ, իբրեւ ուսուցիչ ունենալով ապագայ կաթողիկոս Սիմէոն Երեւանցին: 1751-ին ձեռնադրուած էր կուսակրօն քահանայ: Եղած էր Ռումելիի թեմի (որ կ՛ընդգրկէր Պուլկարիոյ, Ռումանիոյ, Մոլտաւիոյ եւ Խրիմի հայաշատ բնակավայրերը) նուիրակ: 17 յունիս 1763-ին Էջմիածնի մէջ Սիմէոն կաթողիկոսին ձեռամբ եպիսկոպոս ձեռնադրուած էր: 1764 մարտին Զմիւռնիոյ առաջնորդ ընտրուած էր: 1775 յունիսին դուրս ելած էր Զմիւռնիայէն եւ 1776-ի սկիզբը, տասներկու տարուան բացակայութենէ ետք հասած Էջմիածին:

Վախճանումէն երկու օր առաջ Սիմէոն կաթողիկոս իր մօտ կանչած էր բոլոր եպիսկոպոսները եւ յայտնած, որ ինք Ղուկասը պահած է իր մօտ, որ «յաջորդաբար նա լիցի հայրապետ եւ կառավարեսցէ զսուրբ Աթոռ յայսմ վտանգածին եւ վրդովեալ ժամանակիս»:

Էջմիածնի միաբանները, նկատի ունենալով ստեղծուած պայմանները, ստիպուած էին արտակարգ հապճեպութեամբ, առանց դուրսի հայերու գիտութեան ու համաձայնութեան կատարել նոր կաթողիկոսի ընտրութիւնը: Ղուկաս Ա. Կարնեցի կիրակի, 2 օգոստոս 1780-ին կաթողիկոս օծուած էր:

Ղուկաս Ա. Կարնեցի կաթողիկոս գործնական քայլերու ձեռնարկեց օտար տիրապետութիւններէ Հայաստանի ազատագրութեան ուղղութեամբ:

Կաթողիկոսը, ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի հետ խորհրդակցաբար կապեր հաստատեց իշխան Գրիգորի Փոթեմքինի եւ ռուս պետական ու եկեղեցական բարձրաստիճան դէմքերու հետ:

Ղուկաս Ա. Կարնեցի 1782-ին դիմեց ռուսական կառավարութեան` հայ ժողովուրդը պարսկական տիրապետութենէն ազատագրելու խնդրանքով:

Ռուսական կառավարութեան յանձնարարութեամբ 1782-ի աշնան Էջմիածին հասաւ տոքթոր Եաքուպ եւ Ղուկաս կաթողիկոսին յանձնեց իշխան Փոթեմքինի նամակը եւ ընծաներ: Եաքուպ խորհրդակցութիւն ունեցաւ կաթողիկոսին հետ եւ հաւանութիւն յայտնեց հայ ժողովուրդի ազատագրութեան ծրագիրին:

Նոյն օրերուն իշխան Գրիգորի Փոթեմքին հիւսիսային Կովկասի կառավարիչ եւ զօրքերու հրամանատար նշանակեց իր ազգական զօրավար Փաւէլ Փոթեմքինը եւ անոր յանձնարարեց սերտ յարաբերութիւններ մշակել Անդրկովկասի քրիստոնեաներուն հետ:

www.aztagdaily.com/archives/523995