03 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2019 – ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ – ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏ:
Յովսէփ Պարազեան
Ժամանակի արժէքներուն մէջ տոկալու դիտաւորութեամբ, պատմա-եկեղեցա-հնագիտական նիւթերը, ընդհանրապէս հրապարակագրական բնորոշումներու պատշաճելով ու բնականոն շարունակականութեան ձեւաւորումով, անհրաժեշտաբար պատմագիտական յայտնաբերման պէտք է արժանանան:
Տուեալ պարագային, այս գրութիւնը կը զուգադիպի 2018ի Մայիսին՝ Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծման 100ամեակին եւ Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան հիմնադրութեան 90ամեակին առիթներով՝ ստորագրեալիս կողմէ դէպի Պատմական Հայաստան կազմակերպուած ուխտագնացութիւն-շրջապտոյտի մը ականատեսի հեղինակութեան, նախ իբրեւ յաջորդական շարքի յօդուածաշարքով, ապա նաեւ իբրեւ հրատարակուած գիրքի՝ «Պատմական Հայաստանի աւանդներու հետքերով» խորագրեալ վկայակոչումներու եւ նիւթերու այնպիսի վերանդրադարձի մը, որ զանց առնուած են առաջին տպագրութենէն, կամ յաւելեալ բովանդակութեամբ կը ստեղծեն պատմական հետազօտուած վկայութիւններով նոր տուեալներ, անոնց նիւթերուն վերանդրադառնալու անհրաժեշտութեամբ, վստահաբար ուսումնասիրական պակաս մը լրացնելու առաջադրանքով:
Յստակացնենք սակայն. այս գրութիւնը նախորդ գիրքին շարունակութեան մաս չի կազմեր, ոչ ալ անուղղակիօրէն նպատակ ունի հրատարակուածին յաւելեալ բաժին մը համարուելու: Գիրքը կարդացողները իսկոյն պիտի անդրադառնան անոր թիրախային նպատակին ու քաղաքական հետախուզութեան ըմբռնումին:
Նպատակը՝ նիւթը տեւաբար կենդանի պահելն է, այնքան ատեն, որ մեր տիրապետուած տարածքներուն վրայ՝ հայ մշակութային ժառանգութեան վկաները կը քանդուին ու միտումնաւոր անհետացումի կ’ենթարկուին թուրքին կողմէ:
Հոն՝ վկաները վկաներ կը փնտռեն: Ուզենք թէ չուզենք՝ մեր անցեալը մեր ճակատագիրը կը կազմէ:
Գիտենք, որ դժուար է մահը յաղթահարել, բայց մարդ արարածը կը պայքարի կեանքը յաղթահարելու համար:
Պատմական փորձառութիւնը կը թելադրէ՝ սորվիլ ժամանակին մէջ դիմանալու լռակեաց գաղտնիքը…
Աղթամար. ժամանակի անխօս վկան
Աղթամարի «Ս. Խաչ» եկեղեցւոյ արտօնուած պատարագի ընդհատումէն 3 տարի վերջ, ահա՛, այս տարուան 9 Սեպտեմբերին մատուցուած երկժամեայ պատարագի արարողութիւնը՝ Թուրքիոյ ազգայնամոլ ու ծայրայեղ շրջանակներու կողմէ բնորոշուեցաւ որպէս Հայաստանի ու «կարծեցեալ Ղարաբաղի» դրօշակներով ողողուած հայ մոլեռանդ խմբակներու քաղաքական բնոյթ կրող ցոյցի, քանի ըստ աւանդութեան, հայերը իրենց ապստամբական շարժումները սկսած են միշտ եկեղեցիներու մէջ հաւաքուելով: Այսօրուայ տուեալներով ու պայմաններով, եթէ դարեր ալ անցնին, հայերու նպատակներէն ու գաղափարներէն ոչինչ փոխուած է:
Թուրք ազգայնամոլ շրջանակներ խստօրէն պախարակած են՝ պատարագի արտօնութիւն ընձեռած այն հայերու շառաւիղներուն, որոնք 1915ին եւ 1918ին Վանի մէջ քար-քարի վրայ չթողուցին, մահմետական կիները բռնաբարեցին, թուրքերուն ինչքերը կողոպտեցին, ինչքեր սեփականացուցին, եւայլն, եւայլն…:
2011 թուականին տեղի ունեցած պատարագին՝ Թուրքիայէն ու աշխարհի չորս կողմերէն մասնակցեցան 7000 հայեր, իսկ 2018ին 2-3000, նուազ թիւով մը:
Խաչվերացի տօնին առիթով, համանուն եկեղեցւոյ մէջ տարին միայն մէկ անգամ արարողութիւն կ’արտօնուի: Եկեղեցին 2010ին վերականգնուած է իշխանութիւններու գանձատրմամբ եւ կը գործէ թանգարանի թոյլտուութեան տակ: Իրականութեան մէջ, եկեղեցին 1915էն ետք, ինչպէս հարիւրաւոր այլ եկեղեցիներ լքուած ու որբացած ըլլալով, մնացած են առանց խաչի ու աղօթքի:
Թուրքիոյ իշխանութիւնները անշուշտ որ ականատես ու միաժամանակ անտարբեր են եկեղեցւոյ գերեզմանոցին, շիրմաքարերուն ու քանդակներուն պղծումի հասած դիտաւորեալ վնասներուն, բայց միւս կողմէ մեծ գումարներ կը շահին տարին 100-150.000 այցելու զբօսաշրջիկներէն, մեծաւ մասամբ հայերէ:
Աղթամար կղզին եղած է Արծրունեաց հարստութեան փառքը: Այսօր՝ այդ փառքի անխօս վկան է: Կառուցուած է Մանուէլ ճարտարապետին կողմէ 918-921 տարիներուն:
Պատմութեան անխօս վկաները ժամանակին մէջ ճամբորդել կը սորվեցնեն՝ թիրախ ունենալով պատմութեան մէջէն վերապրումի բարձրաձայնող գաղտնիքը…
«Ո՛վ չէ տեսած Անին, չէ տեսած աշխարհը»
Անին հայկական հնագոյն մայրաքաղաքներէն է, որ դարերու ընթացքին անուանուած է նաեւ «քաղաքակրթութեան օրրան», իսկ Պի.Պի.Սի.՝ յատուկ անդրադարձող յօդուածով մը՝ «Մոռցուած կայսրութեան մայրաքաղաք» բնորոշած է զայն:
Նախապէս Պոլսոյ «Տէփօ» սրահին, յաջորդաբար ալ Երեւանի մէջ, Անիի աւերակներու նուիրուած ցուցահանդէս մը, պատմական շրջանի լուսանկարչական անդրադարձ մը կատարուած է զայն անուանելով՝ «Քարերու բանաստեղծութիւնը. Անիի մշակոյթներու խաչմերուկին վրայ ճարտարապետական գանձ մը»:
Այս ցուցահանդէսի իրագործման համար իր անուրանալի ներդրումը ունեցած է, 2 տարիէ աւելի Թուրքիոյ բռնատիրական վարչակարգի բանտերուն մէջ առանց փաստուած ու լուրջ ամբաստանութեան Սիվրիի մէջ արգելափակուած հայասէր Օսման Գավալան, որու մասին գրած եմ գիրքիս մէջ՝ Եղիշէ Չարենցի ծննդավայրի տան վերաբերեալ բաժնին մէջ:
Հռչակաւոր Անիի մասին հետաքրքրական լրատուութիւն մը հրատարակուած է թրքական «Daily Sabah» անգլիալեզու թերթին մէջ, ուր Անին «Հազար ու մէկ եկեղեցիներու քաղաք» անուանուելէ ետք, զայն կը պանծացնէ որպէս Կովկասի ճարտարապետութեան զարդ, նշելով՝ «Ո՛վ չէ տեսած Անին, չէ տեսած աշխարհը»:
Անցեալի մնացորդը հանդիսացող այս մեծ մայրաքաղաքի ներկայի աւերակները կը գտնուին Կարս քաղաքի Արփաչայ շրջանին մէջ, ուր 961-1045 թուականներուն եղած է հայոց Բագրատունի թագաւորական տոհմի մայրաքաղաքը:
Անիի աւերակները UNESCOի համաշխարհային մշակութային ժառանգութեան ցանկին ու գուրգուրանքին տակ առնուած է: Այցելութեանս օրը կառուցողական աշխատանքներ կը կատարուէին UNESCOԻ հիմնադրամի հոգատարութեամբ 2018ի Յունիսին, ուր հայ քանդակագործ շինարար մըն ալ իր մասնագիտական ներդրումը կը բերէր իրեն յատկացուած աշխատանքի շրջագիծէն ներս:
Անիի նշանաւոր մայր տաճարը կառուցուած է Գագիկ թագաւորի օրով: Այդ սքանչելի եկեղեցւոյ ճարտարապետը եղած է Տրդատ, որ ինչպէս ծանօթ է վերականգնած է Կ. Պոլսոյ Այիա Սոֆիայի քանդուած գմբէթը, որ նորոգումէն վերջ կանգուն կը մնայ մինչեւ օրերս:
Անին 1920էն ասդին ներառնուեցաւ Թուրքիոյ սահմաններէն ներս, աշխարհագրական նոր տարազաւորում մը ստանալով, բայց երբեք չկրցաւ բնորոշել իր մրցակցական յստակ դերը պատմութեան մէջ:
Երկու տէրերու ծառայող սպասաւորը, երկուքն ալ դժգոհ կը ձգէ…
Վանի մէջ մինչեւ այսօր հայերու ոսկորներ կը յայտնաբերուին
Դար մը առաջ Վանի մէջ ապրած են ջախջախիչ մեծամասնութեամբ հայ բնակչութիւն, այլեւ ասորիներ, եզիտիներ, քիւրտեր, հրեաներ:
Վերջերս, Վանի անցեալի հայաշատ Արտամէտ (Էտրէմիթ, յոյները կը կոչեն Ատրամի՛թիօ), շրջանի հայկական գերեզմանատունը պղծուած է, նոյն վայրին մէջ հասարակական լողափի ու ճեմիշներու (զուգարան) եւ հանդերձարաններու ու ցնցուղապահ սենեակներու կառուցումով: Շինարարական աշխատանքներու ընթացքին մարդկային աճիւններ յայտնաբերուած են, հոս-հոն թաղուած ու տարածուած շրջակայքի տարածքին:
Տուեալ շրջանի Աւետարանական եկեղեցւոյ առաջնորդը փորձած է այցելել հոնտեղի գերեզմանատան տարածքը՝ յայտնաբերուած ոսկորներուն շուրջ ուսումնասիրութիւն մը կատարելու համար, սակայն քաղաքապետարանի աշխատակիցները կոշտօրէն արգիլած են անոր մուտքը: Պատուելի Վահիտ Եըլտըզ նկարած է գերեզմանատան կողքին գտնուող Տիլքայա անուամբ պատմական ծանօթ բլուրէն բեռնատար կառքի մը մէջ հողաշերտերու հետ կուտակուող աճիւններ:
Հայազգի երեսփոխան Կարօ Փայլանն ալ արագօրէն այցելած է շրջանի հայկական գերեզմանատունը ու անձամբ հաւաքած ու հողին յանձնած է այստեղ-այնտեղ լքուած մարդկային ոսկորներ:
Վանի մէջ հարիւրաւոր եկեղեցիներ, մատուռներ, սրբավայրեր ու գերեզմաններ գոյութիւն ունին:
Անոնք մաս կազմած են հայ ժողովուրդի մշակութային ժառանգութեան մնացորդին, որոնք անգութօրէն ոչնչացուած են. աւելին՝ բրտութեամբ զոհ գացած են գանձագողներու ագահամոլ, մինչեւ օրս շարունակուող հետախուզող արշաւանքներուն:
1984ին, Թուրքիոյ Եգէականի համալսարանը, Վանի թանգարանի համագործակցութեամբ տուեալ տարածաշրջաններուն մէջ պատմահնաբանական հետազօտական պեղումներ կատարած է պատմական վաղեմութիւն ունեցող իրեր, առարկաներ եւ հնադարեան յիշատակարաններ բացայայտելու ակնկալութեամբ:
Ի՜նչ ըսել սակայն, երբ գերեզմանատուններ միտումնաւորօրէն կ’ոչնչացուին, Վանի ծովափնեայ շրջաններուն մէջ հնավայրներ կը քանդուին զանոնք զուգարաններով փոխարինելու համար: Այդ վայրերուն մէջ, դեռ Ք.ա. 3րդ հազարամեակին հայկական բնավայրներ գոյութիւն ունեցած են, իրենց խօսուն հետքերը ակօսելով մինչեւ 1915 թուական: Նոյնիսկ գիտական հետախուզութիւններ կը վկայեն, թէ այդ շրջանին մէջ երեւան բերուած են գանկատուփեր, որոնց գանկին վրայ «պատուհաններ» բացուած են մարդոց գանկին մէջ, իր ատենին համար չափազանց յառաջացած համարուող բժշկական վիրահատութիւններ կատարելու համար:
Շրջանին մէջ ուրարտական ժամանակաշրջանէն անվնաս վիճակի մէջ պահպանուած բրածոներ կան. այդ վայրն ալ թելապատուած է ապահովութեան պատճառով:
Ուրարտական ժամանակներէն է նաեւ Վանի բերդը, ուր կը գտնուին Արգիշտիի, Մենուայի եւ Ռուսայի դամբարանները:
Եկէք յստակացնենք. թուրքերը շինծու ազգ մըն են. իրական պատմութիւնը իրենց համար մշտական բարդ հարց մը եղած է:
***
Վանի Խորխոմ գիւղը յայտնի է այն պատճառով, որ հոն ծնած է աշխարհահռչակ հայ գեղանկարիչ Արշիլ Կորքին (Ոստանիկ Ատոյեան, ծնած 1902ին կամ 1904ին: Ջարդի տարին՝ Կորքի իր գիւղէն կը փախչի ու կ’անցնի Պոլիս, ապա Աթէնք եւ Աթէնքէն վերջնականապէս Պոսթըն 1920ին, ուր կը հաստատուի Ուոթըրթաուն հայահոծ շրջանին մէջ:
Տարիներ առաջ, ի պատիւ գեղանկարիչին յուշաղբիւր մը կառուցուած էր, սակայն տեղական իշխանութիւններու կողմէ հանել տուած են յուշաղբիւրին վրայ զետեղուած յուշատախտակը, հայու ամէն հետք ոչնչացնելու միտումով:
Այս մէկը թրքական ծանօթ քաղաքականութիւն մը եղած է պատմութեան ընթացքին, ցոյց տալու համար՝ թէ այդ վայրերուն մէջ երբեք հայեր ապրած չեն:
Էնվէրներու եւ Թալէաթներու նմանատիպ շառաւիղը, որ կը մարմնաւորուի էրտողանական նորօրեայ ուրուականային յաջորդներուն մօտ՝ կուգայ անգամ մը եւս փաստելու անցեալին գործադրուած նենգամիտ քաղաքականութեան ստուերամած շնականութիւնը:
Պատմութիւնը ինչո՞ւ չի յաջողիր նենգամիտ քաղաքականութեան ու արդարութեան միջեւ հեռաւորութիւնները նուազեցնելու, կամ ամբողջապէս չէզոքացնել:
Պատմութիւնը ինչո՞ւ չի յաջողիր քաղաքականութիւնը տարրականօրէն բարոյականացնելու:
Նոր թուրքը հինէն աւելի գէշ է: Մենք այսօր ինչի՞ վկաներն ենք…
«Վանի կուսական գեղեցկուհին»՝ Կտուց կղզին
Վանէն չհեռանանք առանց արագ անդրադարձ մը կատարելու շրջանի նշանաւոր Կտուց կղզիի մասին (Վանայ լիճի 4 կղզիներէն մէկը՝ Լիմ, Կտուց, Առտէր եւ Աղթամար), որ թուրքերը այլեւս Չարփանաք անունով մկրտած են:
Անցեալին՝ այս կղզին բոլորովին հայաբնակ էր. ան կը գտնուի Վանի Տուշփա շրջանի տարածքին, այսինքն Վանայ լիճի հիւսիս-արեւելեան հատուածին մէջ:
Թէեւ ընդունուած է, որ Վանի թիւ մէկ ու գլխաւոր խորհրդանիշն է Աղթամարը, այնուամենայնիւ «Անատոլու» թրքական գործակալութեան բնորոշումով՝ «Վանի կուսական գեղեցկուհին» Կտուց կղզին եւս ամէն տարի կը հիւրընկալէ տեղացի եւ օտարերկրացի զբօսաշրջիկներ, որոնք զբօսանաւերով կը շրջին կղզիին շուրջ:
Ծանօթ է, որ մինչեւ 20րդ դարու սկիզբը Կտուց կղզիի լճափին վրայ գործած են գեղեցիկ պանդոկներ եւ զբօսաշրջական օթեւաններ, որոնք ծանօթ դարձած էին, որպէս «դրսի տունք» անուն-բնորոշումով:
Կտուց կղզին բոլորովին ու վերջնականապէս ամայացաւ 1915ի հայոց ցեղասպանութեան տարին: Այժմ անբնակ վիճակ մը կը պարզէ:
Թուրքերը կը հաւատան հետեւեալ ասացուածքին. քո՛ւ մահդ, ի՛մ կեանքս է…
Վանքեր անհետանալու վտանգի սեմին
Վանի Արճէշ գաւառի Սալամանաղա թաղամասին մէջ գտնուող 1300ամեայ Արծուաբերդ հայկական վանքը՝ վերջնականապէս անհետանալու վտանգին ենթակայ է: Ամբողջովին քանդուած են վանքին պարիսպներն ու խաչքարերը եւ կատարեալ աղբավայրի վերածուած է:
Գանձեր յայտնաբերելու ակնկալիքով վանքին մէջ բազմաթիւ յաջորդական փոսեր փորուած են:
Արծուաբերդը կառուցուած է 7րդ դարու առաջին կիսուն, իշխան Մժեժ Գնունիի (637ին) կողմէ եւ եղած է շրջանի ամէնէն նշանաւոր վանքերէն մէկը:
1393ին եկեղեցւոյ վանական դպրոցը ունեցած է 60 աշակերտներ, իսկ 1409-1414 թուականներուն Կարապետ վանահայրը վերականգնած է զայն: 19րդ դարուն վանքի գմբէթը մասամբ փլած է, սակայն վերստին վերականգնուած է: 1896-1915 թուականներուն վանքը բուռն յարձակման ենթարկուած է թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէ:
Արծուաբերդին նման, միեւնոյն վտանգին ենթակայ է նաեւ Վանի Արտամէտ գիւղի «Ս. Գէորգ» եկեղեցին եւ «Ս. Աստուածածին» վանքը, իսկ «Ս. Գէորգ»էն ընդամէնը միայն կիսաւեր պատ մը մնացած է ներկայի տխուր տուեալներով:
Հայը իր չամբողջացած երազներուն զոհ գացած է պատմութեան ընթացքին: Բայց ինչպէ՞ս ստորագնահատել թէ թերագնահատել այդ երազները:
Պատճառ ունինք ամէն ինչ յիշելու:
Պատճառ ունինք ամէն ինչ վերապրելու: Որովհետեւ աննախատեսելի ժողովուրդ մըն ենք, որ տարիք չունի. այնքան մօտ ու այնքան հեռու մեր տարիքէն…
Եկեղեցին՝ որ մզկիթի վերածուած է
Թուրքիոյ Կիւմիւշհանէ (յոյները կ’անուանեն Արղիրո՛ւփոլիս) նահանգի «Ս. Աստուածածին» եկեղեցւոյ տարածքին մէջ պեղումներ կատարուած են, որոնց ընթացքին յայտնաբերուած են կիսաքանդ սիւներ, խաթարուած զարդաքանդակներ, ինչպէս նաեւ հայերէն եւ օտար ընթեռնելի կամ ոչ արձանագրութիւններ:
Հետաքրքրական է, որ սիւներէն մէկուն վրայ երկու կարեւոր մանրամասնութիւններ կը յայտնաբերուին, ինչ որ կը մատնեն թէ հին ժամանակներուն եկեղեցին օսմանցիներուն կողմէ վերածուած է մզկիթի: Այս վկայութեան հաստատումը կը կատարեն եկեղեցւոյ ներքնամասին յայտնուած 3 կիսալուսին դրօշներ եւ սուլթանական զարդանշան մը, հաւանաբար 19րդ դարու վերջաւորութեան, կամ 20րդ դարու սկիզբը:
Երկրորդ մանրամասնութիւնը այն է, որ սիւնի մը վրայ տեղակայուած է կապոյտ ներկուած մուքարնաս մը, որ փաստօրէն իսլամական ճարտարապետութեան նկարագիրը յատկանշող միստիքական խորհրդանշան մըն է փեթականման ձեւի քանդակով, որ սովորաբար կ’օգտագործուի մզկիթներու գագաթին վրայ, կամ ստորին եզերքներու մասի երկայնքին:
Կիւմիւշհանէն մինչեւ 1915 ունեցած է 15.000 հայ բնակիչ:
«Ս. Աստուածածին»ը Սիւլէյմանիէ շրջանի հայկական միակ եկեղեցին եղած է: Վանի վանական համալիրէն 3 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ կը գտնուի Վանք եկեղեցական կառոյցը, որ Արեւելեան Անատոլուէն մինչեւ Սեւ Ծով երկարող ամբողջ տարածաշրջանի հայերու մշտական ուխտատեղին ու սրբավայրը հաւատքի անսպառ աղբիւր եղած է:
Սրբավայրները մեր քաղաքական քաղաքակրթութեան մաս կազմած են դաստիարակելով մեր ներկան ու անցեալը:
Չէ՞ որ մեր եկեղեցին քաղաքականացաւ մեր ազգային հարցերուն պատճառով:
***
Վանի շրջանին վերաբերող այս գլուխը փակելէ առաջ աւելցնենք, թէ քաղաքի Մուրատիյէ գաւառի 400 տարուան գոյութիւն հաշուող հայկական պատմական «Ս. Ստեփանոս» եկեղեցին որոշ չափով միայն կանգուն մնացած ըլլալով, փրկուած մասն ալ վերջնական փլուզման եզրին կը գտնուի:
Ժամանակներու ամբողջական քանդումին նպաստած են նաեւ գանձախոյզները, որոնք իրենց սեւեռակէտին տակ առած են այս եկեղեցին, անոր ներքնամասին մէջ քանի մը մեթր խորութեամբ հողեր փորելով, այն ակնկալութեամբ որ հոն թաղուած գանձեր կրնան յայտնաբերել:
Գանձագողները նոյնպէս պղծած են եկեղեցւոյ յարակցութեամբ տեղակայուած գերեզմանատունը, գերեզմանաքարերը եւ տապանաքարերը:
«Ս. Ստեփանոս»ը միջնադարեան քանդակազարդ ճարտարապետութեան արտակարգ նմուշ-օրինակ կազմող եկեղեցիներէն մէկն է եւ մինչեւ 1915, որպէս շրջանի ամէնէն կարեւոր ուխտախեղի-աղօթավայրերնէն մէկը եղած է:
Եկեղեցւոյ ճամբորդութիւնը մենակեաց ճանապարհ մըն է…
Գանձերու տիրանալու ձեւերը հեռատեսիլէն ալ կ’ուսուցուին
Թրքական «ՀապէրԹիւրք» հեռատեսիլի կայանը յայտագիր մը սփռած է Թուրքիոյ մէջ բացատրելով թէ ինչպէ՛ս գանձ պէտք է փնտռել ու յայտնաբերել: Յայտագրին հրաւիրուած էր գանձագողութեան մասնագէտ մըն ալ, որ լայն բացատրութիւններ տուած է ելեկտրոնական սարքերու կատարելագործուած միջոցներու բարձրորակ ու արդիւնաւէտ կարելիութիւններու մասին: Խելքը գլուխը որոշ շրջանակներ ու մարդիկ, լրջագոյն մտահոգութիւն յայտնելով, քննադատած են սփռուած նմանատեսակ յայտագիրները՝ դիտել տալով, թէ Թուրքիոյ մէջ անսանձօրէն տարածուած գանձագողութեան պատճառով՝ պատմամշակութային յուշարձաններու եւ սրբավայրներու թալանն ու աւազակութիւնը պիտի աւելնան ու անհակակշռելի միջավայր մը պիտի ստեղծեն, որուն վնասները անվերականգնելի պիտի ըլլան անցեալ ժամանակներու վկայութիւնը կազմող պատմական անժամանցելի արժէք ներկայացնող կոթողներուն համար:
Այս մէկը դրական քայլ մը կարելի է համարել դէպի տարբեր ապագայ մը…
Մոռցուած օրօրոցներ
Հայու մշակութային ժառանգութեան երեւոյթ մըն ալ կը կազմեն Թուրքիոյ մէջ անցեալին երգուած ու ներկայ ժամանակներուն մոռացութեան մատնուած շուրջ 30 հին օրօրոցային երգեր ու պատմութիւններ, որոնց ընդմէջէն կ’արտացոլան տուեալ ժողովուրդներու վիշտն ու թախիծը, տառապանքը, ողբը, յոյզերը, ընտանեկան պատմութիւններն ու անցեալ ժամանակներու ողբերգական իրադարձութիւնները:
Սեւ Ծովու շուրջ ապրող ժողովուրդները խոստովանած են, թէ իրենք օրօրոցային այդ ողբերգները սորված ու որդեգրած են Թուրքիոյ արեւելեան նահանգներու քրիստոնեայ ժողովուրդներու՝ այլեւս աւանդութեան կարգ անցած հին թէ նոր, երեւցող ու չերեւցող պատմութիւններէն:
Ժողովուրդին սիրտը օրօրոցէն կը սկսի: Ինչ որ տուաւ օրօրոցին՝ օրօրոցը ժողովուրդին կը վերադարձնէ:
Օրօրոցը բոլոր տարիքներու արտայայտութիւնն է:
Կիլիկիոյ մէջ՝ Վագըֆլըն գրանցուած է
Քաղաքական աննպաստ պայմաններու բերումով՝ այժմ Թուրքիոյ տարածքին գտնուող Հաթայ նահանգի (Ալեքսանտրէթ կամ Սանճաք) հայաբնակ մնացած Վագըֆ գիղը, որ Մուսա Լերան պատմական գիւղերէն մէկն է, յառաջիկայ տարի հոն պիտի հիմնադրուի գիւղի մշակութային պատմութեան նուիրուած թանգարան մը. Կիլիկիոյ հայութեան պատմութեան անդրադարձող ու տեղական բարբառի առանձնայատկութիւններով, երգերով, պարերով, խոհանոցով:
Վագըֆ կամ Վագըֆլըն պատմական Կիլիկիոյ տարածքին Մուսա Լերան լանջերուն գտնուող հայկական վերջին գիւղն է: Ունի գործող եկեղեցի եւ Թուրքիոյ տարածքին գտնուղ հայկական միակ գիւղն է, որ պաշտօնապէս գրանցուած է Թուրքիոյ մէջ, որպէս քրիստոնէական հայկական համայնք, մինչդեռ մահմետականացուած կամ ծպտեալ քրիստոնեայ հայերու պատկանող այլ գիւղեր նման գրանցումէ զրկուած են:
«Լռութեան ձայնը» կը բարձրաձայնէ…
Պոլսոյ «Հրանդ Տինք» հիմնարկը՝ «լռութեան ձայնը» անուան տակ, թրքերէն լեզուով կարգ մը գիրքեր կը հրատարակէ, որոնցմէ մէկը — իր շարքի 5րդը — կը խորագրուի «Կեսարացի հայերը կը խօսին» («Kayserili Ermeniler konusuyor»): Գիրքին մէջ կ‘ընդգրկուին հարցազրոյցներ տեղացի հայերու հետ, տեղ տալով անոնց պատումներուն:
Հրատարակչական հիմնարկը այլ առիթով նոյնանման գիրքեր հրատարակած է, ինչպէս՝ «Իզմիթցի հայեր կը խօսին»:
2017ին, այս գիրքին համար, հիմնարկը հայերէն եւ թրքերէն շարք մը հարցազրոյցներ կատարած է, որոնցմէ տասն միայն լոյս տեսած են տուեալ գիրքին մէջ (ապահովութեան պատճառով՝ հարցազրոյցին մասնակցող ենթականերուն անունները հրատարակուած չեն):
Պատմական տուեալներու համաձայն, Կեսարիոյ մէջ հայերը ապրած են 3րդ դարէն սկսեալ: Կեսարիան հայերու քրիստոնէութիւնը ընդունելու՝ շրջանի ամէնէն կարեւոր կեդրոններէն մէկը եղած է: Պատմութեան ընթացքին, Կեսարիան պարբերաբար տարբեր կայսրութիւններու եւ պետութիւններու գրաւման կամ պաշտպանութեան տակ առնուած է:
Մինչեւ 1915, Կեսարիոյ նահանգներու 31 գաւառներու եւ գիւղերու մէջ 52.000 հայեր ապրած են: Հայ բնակչութեան մէկ երրորդը քաղաքի կեդրոնի 114 թաղամասերէն 25ին մէջ կեդրոնացած էին ընդհանրապէս, գլխաւորաբար Էվէրէք-Ֆէնէսէյի շրջանը, որ այսօր կը կոչուի Տէվէլի. հոս կ‘ապրէին 15,000 հայեր, իսկ Թալասի մէջ 4,700 հայեր:
Թուրքիոյ մէջ, հանրապետութեան անուանումէն ետք, 1927ին տեղի ունեցած քեմալական առաջին մարդահամարին համաձայն, հոն՝ 1978 հայեր կ‘ապրէին: Այս թիւը 1932ին նուազեցաւ 1600ի, իսկ 1960ին՝ 800ի:
Այսօր թիւը իջած է գրեթէ 0ի…
Գիրքի հիւանդութեան նոր տեսակ մը
Կեսարիոյ տեղահանութիւնն ու տարագրութիւնը սկսած են 1915ին: Բան մը կը յիշեցնէ՞ այս կարմիր թուականը:
Կեսարիոյ «Էրճիյէս» համալսարանէն շրջանաւարտ գրականասէր թուրք երիտասարդ մը՝ Պաթվհան Եուքսէլ, անցնող 14 տարիներու ընթացքին յաջողած է կեդրոնացնել 2000է աւելի հազուագիւտ գիրքեր ու «Քիթապիստան» (Գրքաստան) անուամբ գրախանութ մը հաստատել: Հոն ցուցադրուող գիրքերու յատկանշական իւրայատկութիւնն այն է, որ անոնք գիրքի տպագիր առաջին օրինակները կը հանդիսանան:
Հազուագիւտ արժէք ներկայացնող գիրքերուն մէջ կը գտնուին օսմանեան ժամանակաշրջանի թանկարժէք գիրքեր, օսմաներէն-թրքերէն բացատրական բառարան մը եւ անգտանելի տարբեր լեզուներով հատորներ:
Ահա՛, գրավաճառ դարձած համալսարանաւարտ մը, որ փոքր տարիքէն, հրատարակուած բանագիր գիրքեր հաւաքելով կը զբաղի եւ աւելի ընդարձակ գրախանութ մը կը փնտռէ՝ հոն տեղափոխելու համար իր հաւաքածոները, յաճախորդներուն աւելի յարմարաւէտ պայմաններ ստեղծելու ազնիւ տրամադրութեամբ:
«Ասիկա, ինծի համար, հիւանդութեան պէս բան մէն է»,- կ’ըսէ ան:
Իրապէ՛ս, ինչպէ՞ս կը կոչուի այս հիւանդութիւնը: Այս պատասխանը ե՛ւ դիւրին է ե՛ւ դժուար:
Խօսքի մշակումը ցոյց կուտայ խօսքի մակարդակի որակը. որակը՝ քաղաքակրթութեան նուէրն է, երբ բաց դուռներու եւ պատուհաններու քաղաքակրթութեան կը ծառայէ եւ իր ապրած միջավայրին մէջ իր դերը կը ճշդէ եւ խարխափումներու չ‘առաջնորդեր:
Ո՞րն է գիրքին վերջին ամրոցը:
Թո՛ղ գրական միտքը պատասխանէ, առանց կարգախօսի:
Փոքրիկ գիրքեր գրուած են մեծ հեղինակներու կողմէ եւ մեծ գիրքեր ալ գրուած են փոքր հեղինակներու կողմէ…
Հայ եկեղեցւոյ բանալին մահմետական կնոջ մը ձեռքին մէջ
Թուրքիոյ Մարտինի Տէրիք շրջանի հայկական միակ եկեղեցին՝ «Ս. Գէորգ»ը յանձնուած է մահմետական քիւրտ կնոջ մը գուրգուրանքին: Կնոջ տունը կը գտնուի եկեղեցւոյ հարեւանութեամբ:
Ս. Գէորգը կառուցուած է 1650ին: Տէրիքի հայութեան մնացորդն ալ շրջանը լքած է 1980ական թուականներուն:
Հաթուն Չաչուր իր մօտ ամրօրէն կը պահէ եկեղեցւոյ բանալին եւ կամովին կը հոգայ սրբավայրի ներքին եւ արտաքին մասերու մաքրութիւնը: Աւելին՝ կը ջրէ եկեղեցւոյ շուրջ 1500 ք.մ. մակերեսով այգին ու ծառերը:
Հաւատքը կրօնքի լաւագոյն արտայայտիչը կը դառնայ՝ երբ հոգիի մաքրութիւնը կը գերազանցէ նեղմիտ ու սնոտիապաշտ մոլեռանդութիւնը:
Եկէ՛ք, կրօնքի առասպելը ձախէն աջ չկարդանք միայն. երբեմն ալ կարդանք աջէն դէպի ձախ: Օր մը, դարերը պիտի օգնեն, որ հասկնանք այս տարբերութիւնները, երբ բառերու պարզ սահմանէն անցնինք դէպի խիղճի պատասխանատուութիւն ու գոյապաշտական մեր տագնապներու՝ գետին դիմացի ափէն անդին:
Մարդիկ կրօնքին մէջ նոր արտայայտութիւն կը փնտռեն: Այս մէկը ամէնէն առաջ պէտք է հասկնան կրօնականները, որ աւելի շատ ժամանակ տրամադրեն ապրող բաներու եւ ոչ թէ մեռածներու:
Երբ արժէքները փոխուին, մարդու միտքն ու հոգին պիտի ընդարձակուի, պիտի հասուննայ:
Մինչ այդ, անցեալի վտանգները հետզհետէ աւելի վտանգաւոր կը դառնան…
«Արաս» հրատարակչատունը կը յիշեցնէ պատմութիւնը
Ո՞վ կրնայ կասկածիլ, որ ներկայիս ժամանակները փոխուած են ու կը փոխուին: Անցնող հարիւրամեակին, Թուրքիոյ Հանրապետութիւն անուան տակ գործած են իրարու յաջորդող բռնատիրական վարչակարգներ, որոնք նախանձախնդիր նոյն թափով կ‘ուրանան Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ անոր հետ կապուած պատմական բոլոր իրադարձութիւններն ու իրողութիւնները:
Եւ ո՛չ միայն, ինչպէս վերջերս, Թուրքիոյ խորհրդարանը կտրականօրէն մերժեց դասաւանդման համար նախատեսուած խօսուն լեզուներու ցանկին վրայ ասորերէնը աւելցնելու առաջարկը, զոր խորհրդարանին յղած էր քրտամէտ կուսակցութիւնը, հակառակ որ Լօզանի դաշնագրով (1923) կրօնական բոլոր փոքրամասնութիւնները իրաւունք ունին իրենց մայրենի լեզուն սորվելու եւ խօսելու:
Խորհրդարանին կատարուած դիմումը գրուած էր ասորերէն լեզուով, ինչ որ Թուրքիոյ պատմութեան մէջ իր տեսակի առաջինը կը հանդիսանար:
Թուրքիոյ մէջ ներկայիս կ‘ապրին մօտ 25.000 ասորիներ: Թուրքիոյ մէջ ասորիներու դպրոցները փակուած էին Լօզանի դաշնագրի ստորագրումէն 5 տարի յետոյ, 1928ին:
Բայց վերադառնանք մեր սիրելի ու ստեղծարար «Արաս»ին:
Բարեբախտութիւն է, որ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ գործող այս հրատարակչատունը, անտեսելով բռնատիրական յաջորդական վարչակարգներու երեւցող ու անյայտ բազմակողմանի վտանգներն ու ճնշումները, քաջօրէն, հաւատարմօրէն եւ իր առաքելութեան բարձրագոյն գիտակցութեամբ, մէկը միւսին յաջորդող հետեւողականութեամբ հրատարակութեան կուտայ պատմութիւն բուրող ու բուրմունքը տարածող հայավարի նիւթերով գիրքեր, որոնցմէ վերջիններէն մէկը յատկանշականօրէն կը նշենք՝ 20րդ դարու ռուս անուանի գրող Օսիպ Մանտէլշթայմի «Ուղեւորութիւն դէպի գոյներու երկիր» հատորը, ուր հեղինակը իր տպաւորութիւնները կը պատմէ իր կողակցին հետ 1930ին դէպի Հայաստան կատարած ճամբորդութենէն:
Մանտէլշթայմի մէկ գիրքը հրատարակուեցաւ օտար լեզուով Պէյրութի մէջ 1970ական թուականներուն, յաջորդաբար ալ Աթէնքի մէջ Հ.Յ.Դ. Յունաստանի Հայ Դատի Յանձնախումբի կողմէ ու տարածուեցաւ յոյն քաղաքական դէմքերու եւ լրագրողներու:
Սոյն հրատարակչատան այլ հրատարակութիւններէն է նաեւ՝ «Անգարայի դէպքերը — ժխտական տպաւորութիւններ» խորագրեալ հատորը, ուր կը պատմուի 1915ին կաթողիկէ հայերու տառապալից տեղահանութեան ողբերգական ալիքին մասին՝ դէպի Թարսուս, հոնկէ ալ Տէր Զօրի անապատը:
Այդ անապատէն աւելի անդին չկայ արդէն: Ցեղասպանութեան թուականի մը սկիզբը, եւ Ցեղասպանութեան թուականի մը վերջն էր:
Այս անցեալն է, որ կը վախցնէ հայուն:
«Հայաթափուած» կրօնափոխներ
Քրիստոնեայ իսլամացած հայերու, կամ այսպէս ըսուած թաքնուած հայերու պատմութիւնը անսպառ նիւթ մը կը կազմէ հայ ժամանակակից մեր իրականութեան համար, իր քարտիսագրուած ու չքարտիսագրուած արեան ու անապատային քարտէսներու սահմաններով ու սահմանումներով:
Շատ գրուած է ու շատ պիտի գրուի տակաւին այս նիւթին մասին: Այս գրութեան մէջ, կը բաւականանամ միայն վկայակոչելու հեղինակաւոր «Նիւ Եորք Թայմզ»ի վերջին մէկ հրատարակութիւնը, ուր իրապաշտ ոճով կը խօսուի Հայաստան-Թուրքիոյ ներկայ սահմանի երկայնքին վրայ ապրող ու գոյատեւող այս «հայաթափուած» հայերուն մասին, որոնց պարտադրուած կրօնափոխութեան եւ ուրացման քաղաքականութիւնը կը միտէր այդ մարդոց ազգային ինքնութիւնն ու կրօնքը փոխել, բայց որոնց դէմ գործադրուած ցեղասպանութիւնը առիթ տուաւ արաբ եւ մաս մը քիւրտ ընտանիքներու՝ ապաստան տալու եւ փրկելու իրենց կեթոյացած կեանքը: Ինչպէ՞ս հայը դարձեալ հայ պիտի ընէինք, երբ չկրցանք ընել: Անոնցմէ ոմանք անորոշութեան մէջ ապրեցան արաբական տաք արեւին տակ, ուրիշներ ալ քրտական մութ լուսնին ետին:
Հայ մարդը շատ կարեւոր բան մըն է, որպէսզի անցած ու մոռցուած պարզ բան մը համարուի…
Օսման Գավալան կը խորհրդանշէ մեր դաւանած արդարութիւնը
Թուրքիոյ «Անատոլու Քիւլթիւր» մշակութային միութեան սեփականատէր Օսման Գավալան մէկ տարիէ ի վեր բանտարկուած կը մնայ թրքական բանտի մը մէջ, ահաբեկչական կազմակերպութիւններու հետ կապեր սերմանելու յանցագործութեան կեղծապատիր ամբաստանութեամբ:
Հակառակ այն իրողութեան, որ թուրքիոյ դատական իշխանութիւններու կողմէ՝ խնդրոյ առարկայ անձնաւորութեան դէմ անկողմնակալ ամբաստանագիր մը դեռ հրապարակուած չէ, մարդ բացարձակապէս չի հաւատար թուրք իշխանութիւններու երեւակայածին ու մոլեռանդ ամբաստանութիւններուն:
Բանտին մէջ Օսման Գավալա, իբրեւ մշակոյթի ու խորունկ խորհրդածող մարդու՝ իր երկար ու անվերջանալի ժամերը կ‘անցընէ երկարաժամ ընթերցումներով, քանի մէկ տող իսկ գրելու իրաւունք չի տրուիր, նոյնիսկ իրեն արտօնուած չէ թուղթ ու մատիտ գործածելու՝ վախնալով, որ ժամանակին հետ կապեր կ‘ունենայ:
Կը թուի, թէ կը վախնան, որ թուղթով ու մատիտով ալ անսպասելի ահաբեկչութիւն մը կրնայ յաջողցնել բանտի ճաղերու ետեւէն…:
Բոլորս, մանաւանդ զինք ճանչցողներն ու չճանչցողները՝ յանդուգն նախատեսումներով յոյսով կը սպասենք, որ Օսման Գավալան անմիջապէս ազատ արձակուի բանտէն եւ մեր զարգացած բարոյական պատուաստումներու հասկցած արդարութիւնը յաղթահարէ:
Երբ մարդու իտէալը զեղչես, մարդու գոյութեան իմաստը կը չքանայ: Թուրքիոյ իշխանութիւնները պէտք է լաւ հասկնան, որ արդարութեան դիմակը կրնան գործածել Բարեկենդանին, անկէ դուրս գայթակղութիւն կը համարուի:
Օսման Գավալա բարձր խորհրդանիշով մարդ մըն է:
Ո՞վ որ կ’ըսէ, թէ այս մէկը չի հասկնար՝ սուտ կը խօսի…:
azator.gr/?p=11849
