02 ՓԵՏՐՈՒԱՐ 2019 – ԿԻԶԱԿԷՏ:
ՎԱՂԱՐՇԱԿ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Ամէնից առաջ պէտք է ճշդել. այդպիսի հիմնահարց իրոք գոյութիւն ունի՞, թէ ոչ: Այս հարցադրումն իսկ կարող է տարօրինակ թուալ. ամէն մի հայորդի գիտէ, որ այդ հիմնահարցը ծառացած է հայ ժողովրդի առաջ, եւ չնայած արեւմտահայութեան՝ իր գոյատեւման համար գործադրած տիտանական ջանքերին, ապագան շատ յոռետեսական է. ապացոյց կարող են լինել վերջին Հայաստան-Սփիւռք համաժողովում հնչած միայն երկու բառը՝ «Սփիւռքը կը մաշի՜», որոնք շատ աւելի խօսուն էին, քան մնացած բոլոր ելոյթները: Սակայն միւս կողմից բոլորս վկայ ենք, որ վերանկախացած Հայաստանը իր գոյութեան քառորդ դարի ընթացքում շատ քիչ է արել այդ հիմնահարցին իրական, արդիւնաւէտ լուծում տալու համար: Իրավիճակը յիրավի կարող է տարօրինակ թուալ. Խորհրդային Հայաստանը՝ լինելով խորհրդային կայսրութեան մի փոքրիկ մասնիկը, հնարաւորութիւն չունէր շատ բան անելու արեւմտահայութեան համար, բայց եւ այնպէս քիչ չի արել, իսկ ահա նորանկախ Հայաստանը, որ պէտք է տասնապատիկ աւելին անէր, չի անում: Այս բոլորի պատճառների բացատրութիւնը եւ հիմնահարցի լուծման ուղիների մատնանշումը սոյն գրութեան նպատակն է:
Նախ ամփոփ ներկայացնենք իրավիճակը. Մեծ Եղեռնի ժամանակ արեւմտահայութիւնը կորցրեց մէկուկէս միլիոն մարդ. յաջորդած հարիւրամեակին նոյնքան էլ զոհ գնաց սպիտակ ջարդին, իսկ մնացած մէկուկէս միլիոնն էլ կը վերանայ մէկ հարիւրամեակի ընթացքում: Մենք ազգովին այդպէս ենք մտածում (թուերի մասին որոշ տարակարծութիւնները էական չեն): Սակայն նման յուսահատական մտայնութիւնը չի կարող ընդունելի լինել ոչ միայն ամէն մի ազգասէր հայորդու, այլեւ ամէն մի ազնուամիտ անձի համար՝ մարդկային խղճի եւ արդարութեան՝ այսպէս ասած «նանսենեան» տեսակէտից: Այսինքն, ոչ միայն ամէն մի սրտացաւ հայորդի, այլեւ յետեղեռնեան չորրորդ թէ հինգերորդ սերնդի՝ արդէն «ծագումով հայ» դարձած արեւմտահայը իրաւունք չունի հաշտուելու այն մտքի հետ, որ արեւմտահայութիւնը դատապարտուած է վերանալու:
Այստեղ ճշդենք, թէ ինչ պէտք է հասկանալ արեւմտահայութիւնը փրկել ասելով: Բոլորովին իրատեսական չէ մտածելը, որ այսօր գոյութիւն ունեցող մէկուկէս միլիոն արեւմտահայութիւնը կարելի է ամբողջութեամբ փրկել: Ուստի պետք է որոշակի նշանակէտ սահմանել: Մենք այն վերցնում ենք որպէս կէս միլիոն արեւմտահայութիւն՝ հարիւր տարի յետոյ, որից կէսը հայախօս (տան մեջ հայերէն խօսող), իսկ մնացածը աւելի կամ պակաս չափով հայերէն իմացող, որ կարողանայ հայերէնով հաղորդակցել աշխարհասփիւռ հայրենակիցների հետ, մանաւանդ Հայաստան այցելելիս:
Բոլորին յայտնի է, որ այսպիսի արդիւնքի անհնարին է հասնել արեւմտահայութեան սեփական ջանքերով միայն, սակայն դա հնարաւոր է Հայաստանի օգնութեամբ, եթէ այն լինի անկեղծ, այլ ոչ թէ ձեւական, եւ տարուի ճիշդ ուղղութեամբ: Այդ պայմանների բացակայութեան պատճառով Հայաստանի անկախացումից անցած քառորդ դարում արեւմտահայութեան «մաշումը» բոլորովին էլ չի նուազել:
Որեւէ սփիւռք չի կարող գոյատեւել առանց երկու հիմնական պայմանների առկայութեան՝ լեզուի եւ հայրենիքի: Հայաստանը կարո՛ղ է եւ պէ՛տք է այդ երկուսն էլ տայ արեւմտահայ սփիւռքին: Մինչեւ հիմա դա չարուելու պատճառներից հիմնականը դրանց սխալ հասկացուելն է, ինչի մասին ասւում է ստորեւ:
Շուրջ երեք տարի առաջ «Մեսրոպեան ուխտ» լեզուապահպանական միութիւնը հանդէս եկաւ արեւմտահայերէնը փրկելու յստակ ծրագրով, որ պատկերաւոր կերպով անուանւում է արեւմտահայերէնի «բնակեցում» Հայաստանում: Դրա օգտին դրականօրէն արտայայտուել էր նաեւ Լեզուի ինստիտուտի տնօրէն Վ. Կատվալեանը: Որպէս այդ ուղղութեամբ առաջին քայլ՝ 2015թ. աշնանը «Մեսրոպեան ուխտը» կազմակերպեց եւ մեծ յաջողութեամբ Ստեփանակերտում անցկացրեց արեւմտահայերէնի մի մրցոյթ աւագ դպրոցների աշակերտների համար (որոշ մանրամասները տես ստորեւ), սակայն դա ոչ մի արձագանգ չգտաւ Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից, ոչ մի քայլ չարուեց արեւմտահայերէնի՝ Հայաստանում «բնակեցնելու» ուղղութեամբ: Դրա պատճառների բացայայտումը եւ դրանց վերացումը հսկայական կարեւորութիւն ունի քննարկուող հիմնախնդրի լուծման համար: Այստեղ մենք պիտի մատնանշենք դրանցից միայն ամենակարեւորը՝ արեւմտահայերէնը Հայաստանի դպրոցներում դասաւանդել չցանկանալը հայրենի իշխանութիւնների կողմից, որովհետեւ այդ դասաւանդումը դիտւում է որպէս դասական ուղղագրութիւնը Հայաստանին պարտադրելու առաջին քայլ:
Այստեղ մի ահաւոր թիւրիմացութիւն կայ, որի բացայայտումը կարող է փրկարար նշանակութիւն ունենալ: Ամբողջ թիւրիմացութեան աղբիւրը այն պարզ պատճառն է, որ մենք չենք զանազանում բանաւոր խօսքը գրաւորից: Այն հարցը, թէ ինչով պիտի օգնի հայրենաբնակ ժողովուրդը արեւմտահայութեանը լեզուի միջոցով, ունի հետեւեալ պատասխանը. նրա հետ արեւմտահայերէնով խօսելով, ինչի համար ինքը պէտք է սովորի այդ լեզուն: Բայց բանն այն է, որ բաւական է, որ դա լինի բանաւոր արեւմտահայերէնը: Այսօր ա-րեւմտահայ երիտասարդների ճնշող մեծամասնութիւնը՝ ներառեալ նոյնիսկ հայկական դպրոց յաճախածները, խուսափում են հայերէն գրելուց: Բերենք հետեւեալ վառ օրինակը: Եթէ մէկը ուզում է թեքսթ անել «բարեւ ձեզ», ապա կը նախընտրի գրել parev tsez, որովհետեւ հայատառ գրելու դէպքում կարող է մինչեւ հինգ տառասխալ թոյլ տալ՝ գրելով փարէվ ցէզ:
Ուրեմն, եթէ ուզում ենք, որ հայրենի աշակերտութիւնը արեւմտահայերէն սովորի, բաւական է, որ այն լինի բանաւոր լեզուն: Հայաստանը այսօր պատրաստ չէ սկսել արեւմտահայերէնի ուսուցումը դպրոցներում այնպէս, ինչպես դա հասկացւում է «բնականաբար», այսինքն՝ դասական ուղղագրութեան ուսուցումով, դասաժամեր յատկացնելով, ուսուցիչներ պատրաստելով, դասագրքեր հրատարակելով: Բարեբախտաբար, այդ բոլորի անհրաժեշտութիւնը չկա՛յ, եւ ահա թե ինչու: Խորհրդային ժամանակներից մենք ստացել ենք մի հիանալի ժառանգութիւն՝ մեծ թուով արեւմտահայ գրողների գործեր ներառուած են հայ գրականութեան դասագրքերում: Ուրեմն, արեւմտահայերէնի ուսուցումը հայաստանեան բոլոր դպրոցներում կարող է արուել պարզապէս այդ գործերը արեւմտահայերէնո՛վ կարդալով, մինչդեռ հիմա դա արւում է ահաւոր աղաւաղումով՝ արեւմտահայերէնը «մորթոտելով», ինչպէս դա արւում է նաեւ բեմերից եւ հեռուստատեսութեամբ:
Արեւմտահայ գրագէտ խաւի համար միանգամայն անհնարին է պատկերացնելն անգամ արեւմտահայերէնի ուսուցումը հայրենի դպրոցներում առանց դասական ուղղագրութեան: Ի պատասխան դրա մենք պիտի բերենք արեւմտահայերէնի հետեւեալ ասացուածքը. «Նպատակդ խաղող ուտե՞լն է, թէ՞ այգեպանը ծեծելը»: Մեր պարագային խաղող ուտելը արեւմտահայութիւնը փրկելն է, իսկ այգեպանը ծեծելը՝ դասական ուղղագրութիւնը Հայաստանին պարտադրելը:
Անցնենք գործնական առաջարկի: Քառորդ դար ուշացումից յետոյ պէտք չէ եւս մէկ տարի կորցնել. արեւմտահայերէնի ուսուցումը հայրենի դպրոցներում պէտք է սկսել հէնց գալիք ուսումնական տարում: Դրան նախապատրաստուելու համար պէտք է, որ կրթութեան եւ գիտութեան նախարարութիւնը՝ սփիւռքի նախարարութեանը փոխարինող իր բաժանմունքով, Լեզուի ինստիտուտի հետ համատեղ, մի գիտաժողով հրաւիրի, ուր «Մեսրոպեան ուխտը» կը ներկայացնի վերը նշուած մրցոյթի մանրամասները: Այստեղ միայն ասենք, որ մրցոյթը բաղկացած էր չորս կէտից՝ երկու բանաւոր եւ երկու գրաւոր, որոնցից միայն մէկն էր դասական ուղղագրութեան վերաբերեալ: Առանց այդ մէկի կ՛ունենանք ճիշդ այն, ինչը միանգամայն բաւարար է հայրենի աշակերտութեանը բանաւոր արեւմտահայերէն ուսուցանելու համար: Աւելացնենք նաեւ, որ ցանկացողների համար կարելի է ունենալ նաեւ արեւմտահայերէնի ֆակուլտատիվ (կամ ընտրական) դասեր՝ «նորմալ» ուսուցումով, այսինքն նաեւ գրաւոր լեզուն, որի ուղղագրութիւնը, ի հարկէ, կը լինի դասականը:
Այստեղ հարկ ենք համարում մէջբերել մրցոյթից առաջ աշակերտներին տրուած ուղերձը (որը յետոյ հնչեց նաեւ Ստեփանակերտի ռադիոյով). «Ժամանակին արեւմտահայերին փրկելու համար նրանց կողքին կռուող արեւելահայերին կարելի է ներկայացնել Նիկոլ Դումանի հաւաքական կերպարով: Ուրեմն, այսօր տալիս ենք հետեւեալ հռետորական հարցը. «Ո՞ւր են մերօրեայ նիկոլդումանները. չէ՞որ այսօր աւելի շատ արեւմտահայ է «կոտորւում», քան այն ժամանակ»: Եւ տալիս ենք հարցի պատկերաւոր պատասխանը. «Մերօրեայ նիկոլդումանները այսօր էլ պէտք է զէնքը առնեն ու կռուեն արեւմտահայերի կողքին: Այդ «զէնք»ի անունն է արեւմտահայերէն: Դա նշանակում է, որ արեւմտահային փրկելու համար արեւելահայերը (ներառեալ պարսկահայերը) պէտք է նրա նկատմամբ հոգատարութիւն ցուցաբերեն՝ «ընդամէնը» մի բան անելով՝ նրա հետ արեւմտահայերէ՛ն խօսելով: Ուստի պէտք է այդ «զէնքը» գործածել սովորել դպրոցում:
Արեւմտահայութեան փրկութեան միւս միջոցը բնականաբար դիտւում է հայրենադարձութիւնը: Սակայն այստեղ եւս մի մեծ թիւրիմացութիւն կայ: Նախ, այսօր կարելի է խօսել լաւագոյն դէպքում միայն մի քանի տասնեակ հազար արեւմտահայերի հայրենադարձման մասին, եւ երկրորդ, աւելի կարեւոր, յայտնելու ենք մի արտասովոր միտք. սովորական իմաստով հայրենադարձութիւնը չի կարող լուծել արեւմտահայութեան փրկութեան հարցը, այլ պէտք է ունենալ դրա մի այլ տեսակը, որ մենք անուանելու ենք արեւմտահայերի բնակեցում Հայաստանում (ի տարբերութիւն լեզուի «բնակեցման», այս մէկը չակերտած չէ):
Ասուածը անյապաղ բացատրութիւն է պահանջում, բայց նախ քննարկենք 1946-1948թթ. «մեծ հայրենադարձութիւնը»: Այն ժամանակ ներգաղթած շուրջ հարիւր հազար արեւմտահայերի հայապահպանման հարցը մէկից լուծուեց. դեռ աւելին, նրանց յաջորդ սերունդը այլեւս «ախպար» չէր: Սակայն ընդհանուր առմամբ արեւմտահայերի հայապահպանման հիմնախնդիրը թերեւս դրանից օգուտով դուրս չեկաւ: Այս հարցը պետք է համակողմանիօրէն քննարկուի, բայց անկախ դրա արդիւնքից, սովորական իմաստով հայրենադարձութեան փոխարէն պէտք է իրագործել արեւմտահայերի բնակեցում Հայաստանում: Գործնականօրէն սա նշանակում է հետեւեալը: Ստեղծւում է Երեւանի մի թաղամաս՝ «Փոքր Արեւմտահայաստան», որտեղ ամէն ինչ արեւմտահայերէն է՝ խանութների ցուցանակները, ծանուցումները, գովազդները, ինչպէս նաեւ փողոցներում, խանութներում, հիմնարկներում խօսակցական լեզուն եւ այլն: Այս բոլորը շատ անսովոր է եւ թւում է անընդունելի, բայց այդպէս պէտք չէ լինի. Հայաստանը յայտնի է ազգային փոքրամասնութիւնների նկատմամբ իր խիստ գովելի վերաբերմունքով, որի համար իրաւամբ կարող է հպարտանալ: Արեւմտահայութեան համար պէտք է բոլորովին նուաստացուցիչ չլինի, այլ ընդհակառակը, խիստ ցանկալի, եթէ դիտուի որպէս «ազգային փոքրամասնութիւն». «մէկ ազգ, մէկ լեզու» լոզունգը եւ դրա նմանները միայն զգացական արժէք ունեն: Իսկ «Փոքր Արեւմտահայաստանը»՝ լինելով Հայաստանի մի մասնիկը, լաւագոյնս կարող է ստեղծել հայրենիքի զգացողութիւնը աշխարհասփիւռ արեւմտահայութեան համար:
Վերջապէս նշենք նաեւ, որ բացի երկու կարեւորագոյն բանից՝ լեզուից ու հայրենիքից, Հայաստանը կարող է արեւմտահայութեանը տալ եւս մէկը. արեւմտահայ երիտասարդութեան համար Հայաստանը կարող է գրաւիչ լինել նաեւ միջազգային ճանաչում ունեցող եւ անհամեմատ պակաս ծախսալից բարձրագոյն ուսումով: Հայաստանը դա տուել է դեռեւս խորհրդային տարիներին (այն էլ արտոնեալ պայմաններով), հիմա էլ ունի սփիւռքահայ ուսանողներ՝ օտարերկրացիների թւում, սակայն հարցը նրանց արեւմտահայերէնով ուսուցանելն է (հիմնականի՝ անգլերէնի հետ զուգահեռ):
Վերջացնենք ամփոփիչ խօսքերով. անյապաղ պէտք է սկսել արեւմտահայութեան փրկութան գործը:
Որպէս վերջաբան՝ ո՞ւր է արեւմտահայոց Փաշինեանը:
Այս խորագիրը գալիս է ասելու, որ ինչպես Նիկոլ Փաշինեանը Հայաստանի մէջ թաւշեայ յեղափոխութիւն իրագործեց՝ «այլեւս կարելի չէ շարունակել այսպէս ապրել» կարգախօսով, արեւմտահայութիւնն էլ պէտք է նոյն ձեւով արթնանայ իր այսօրուայ թմբիրից, որն անխուսափելիօրէն տանում է դէպի իր վերացումը աշխարհի երեսից: Թւում է, թէ արեւմտահայութիւնը հաշտուել է վերջինիս անխուսափելիութեան գաղափարի հետ, ինչը ճիշդ չէ, ուստի մի Փաշինեան է պէտք, որ հանի նրան այդ վիճակից:
Արեւմտահայութեան գոյատեւման հնարաւոր լինելը երկու առարկայական հիմք ունի՝ արեւմտահայութեան նիւթական բարեկեցութիւնը եւ անկախ Հայաստանի գոյութիւնը: Սակայն, դժբախտաբար, ո՛չ մէկը եւ ոչ էլ միւսը մինչեւ օրս պատշաճ ձեւով չեն կիրառուել. այստեղ անհրաժեշտութիւնը կայ մտածելակերպի յեղափոխութեան: Եթէ արեւմտահայութեան ազգային պարտաւորութիւնն է նեցուկ կանգնել արդէն ոչ այնքան նորանկախ հայրենիքին, վերջինս էլ ոչ պակաս չափով պարտաւոր է ամէն ջանք գործադրելու արեւմտահայութեան փրկութեան համար, եւ այն պէտք է լինի անկեղծ եւ արդիւնաւէտ, ինչը չի եղել վերանկախացումին յաջորդած աւելի քան քառորդ դարում: Հայաստանեան «թաւշեայ» յեղափոխութիւնը յոյս է ներշնչում, որ դրութիւնը կարող է փոխուել, բայց ամէնից առաջ արեւմտահայութիւնը պէտք է յստակ պատկերացում ունենայ, թէ ինչ է իր ուզածը եւ իրատեսօրէն ինչպէս կարող է հասնել դրան:
Հայաստանը կարող է արեւմտահայութեանը տալ երկու հիմնական բան՝ հայրենիք ու լեզու՝ արեւմտահայերէն, նաեւ կարեւոր օգնութիւն բարձրագոյն ուսման եւ մշակոյթի ասպարէզում:
Այս ամէնի մասին հիմնական գաղափարները շարադրուած են վերը: Այստեղ շատ համառօտ ձեւով պիտի նշուեն երկու հիմնահարց՝ դրանց բազմակողմանի քննարկումը թողնելով յետագային:
Առաջինը, «դասական ուղղագրութիւնը վերականգնենք հայրենիքի մէջ» կարգախօսը պէտք է փոխարինուի հետեւեալով՝ «մէկ ազգ, երկու լեզուաճիւղ, երկու ուղղագրութիւն»:
Երկրորդը, Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնները պէտք է որդեգրեն չորս պաշտօնական լեզու՝ արեւելահայերէն, արեւմտահայերէն, ռուսերէն եւ անգլերէն, դառնալով Եւրոպայի երկրորդ երկիրը, որն ունի չորս պաշտօնական լեզու՝ Զուիցերիայից յետոյ:
Վաղարշակ Վարդանեան
«Մեսրոպեան ուխտ» լեզուապահպանական միութեան համահիմնադիր,
Հր. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտի Արեւմտահայերէնի բաժնի Սփիւռքի խմբի անդամ
asbarez.com/arm/336644/
