Գրական-Մշակութային ՊՐՊՏՈՒՆ ՄՏՔԻ ԱՆԽՈՆՋ ՈԳԻՆ Գրեց՝ ՎԱԶԳԷՆ ՎԱՆԱՏՈՒՐ

Ա
Վաղուց չէինք հանդիպել….Յովսէփ Նալպանտեանի հետ մէկ տասնամեակ առաջ «Մաշտոց» գոլէճի «Մաշտոց» ամսագրի խմբագրատան հանդիպումներից, մնացել էր լոկ գեղեցիկ մի յուշ՝ փայլփլուն խեցու պէս, որ օրերի վազքում մէկ-մէկ շոյում էր հոգիս ու ներաշխարհիս յոգնաբեկ ծալքերը…: Հեռուից, շատ հեռուից ինձ էր հասնում նրա «Լոյս»ի առաջին հրատարակութիւնները, ուր նիւթերը զետեղուած էին հանրագիտական սեղմութեամբ, իրաւամբ հետաքրքիր – մատչելի բոլոր տարիքների համար: Գրքեր, որոնք կազմուած էին ամենայն խնամքով – մատենագիտական կանոնիկ օրինաչափութիւններին համապատասխան՝ դա վերաբերում է նիւթերի դասաւորութեանը, թէ հերթագայութեանը, թէ բովանդակային լրիւութեան՝ «լակոնիկ» տարածքի մէջ, – թէ բարեխղճօրէն ներկայացուած էր օգտագործուած աղբիւրների ցանկը:

Մէկ խօսքով՝ ընդհանրական ամբողջութիւն, որը – մատչելիօրէն հետաքրքիր, – հետաքրքրականօրէն մատչելի ու գրաւիչ էր դարձնում, իրար յաջորդող եւ մէկ-մէկու լրացնող «Լոյս» անուանակիր մատենաշարը…. ( 6 հատոր, 2062 էջ, մեծադիր – պատկերազարդ էջերով):

Այդ հիանալի գրքերի ամենաառաջին – ամենակարեւոր առանձնայատկութիւններից կ’ուզեմ անպայմանօրէն նշել երեքը, (չխաթարելու համար մեր ակնարկի հակիրճութեան պատրանքը՝ հեղինակի կատարած քննախոյզ աշխատանքի դիմաց գոնէ դոյզն ինչ շնորհապարտ լինելու պէս).

1-«Լոյս»ի բոլոր հատորներում՝ տողատակերի արծաթէ ժապաւէնը, որ իր վրայ է կրում բովանդակային ուլունքաշարը՝ հայրենասիրութիւնն է, – սեփական ցեղային պատկանելիութեամբ արբեցածի չափ՝ սքանչացումը:

2-Ազգապահպանութեան՝ գերխնդիրը, որ իւրաքանչիւր պարբերութեան մէջ մեկուսի իմացականութեամբ հետապնդում է հեղինակը՝ վասն վաղուայ Սփիւռքահայ սերնդի եւ վասն Հայրենիք-Սփիւռք կապի…:

3-Իւրաքանչիւր հատոր, ընթերցողը (անկախ մասնագիտութիւնից՝ բանուոր, գրող, մանկավարժ, փիլիսոփայ), բացում է ակնկալիքով, անցնում է ճաշակաւոր դասաւորուած, անցնում է «դժուար վարժութեամբ ու տքնութեամբ» ձեռքբերուած եւ դիւրութեամբ նուիրուող նալպանտեանական գանձաթաքոյց աշխարհի ճանապարհներով, եւ այնտեղից, դուրս գալիս հարստացած: Մի նոր բան իւրացրած եւ, ինչու չէ, մտապահած ու վեհացած, որ ինքն հայ է եւ ունի այնպիսի «անանուն-մեծանուններ» որոնք իր համար պեղում են քաղաքակրթութեան գաղտնիքները ու անվարձահատոյց սփռում որպէս անհրաժեշտ տեղեկութիւններ:

Ես իմ հեռուից դեռ ըմբոշխնում էի «Լոյս» մատենաշարի բերած հրճուանքն, եւ ինչպէս ասացի, քիչ թէ շատ ճանաչելով հեղինակին՝ եւ իմանալով, որ նա խաղաղ ու անգործ նստողներից չէ, սպասում էի մի նոր անծանօթ ԲԱՆ-ի, որը որպէս նոր սկիզբ, իւրովի ճաշակաւոր եւ նորովի կը մատուցի՝ Յովսէփ Նալպանտեան՝ «Անանուն ՄԵԾԱՆՈՒՆԸ»…ե հիացումս չուշացաւ….աւելի քան 13 անգամ, ու ամէն անգամ իւրովսան կենսաբոյր, իւրովի յայտնագործութեան պէս Յովսէփը երեւան հանեց իր բազմերես եւ բազմաբովանդակ գրքերը….

Եւ ես հրճուեցի նրա անխոնջ մտքով ու պրպտուն ոգով՝ ամէն անգամ երկիւղածելով գրիչ վերցնել եւ գրել նրա մասին….

Հրճուանքիս անվերապահօրէն եկաւ միացաւ հիացմունքս, երբ ձեռքս անցաւ 2013-ին հրատարակուած իր «Մեսրոպ Մաշտոց Մեծասքանչը» յիրաւի հսկայ հատորը, 687 էջ, 334 հեղինակների բանաստեղծութիւնների, արձակ գրութիւնների եւ խօսքերի հատընտիրը, նուիրուած մեծագոյն սրբազան Հայի Մեսրոպ Մաշտոցի ծննդեան 1650-ամեակին:

2015 թուականին լոյս տեսաւ նրա «Կեանքի շարունակուող շաւիղներ» յօդուածների ժողովածուն, ուր հեղինակը մեզ ներկայանում է իր գրականագէտի, լեզուաբանի, մշակութաբանի, պատմագէտ հրապարակախօսի (տարիներ ի վեր իր արեան հետ կողք-կողքի հոսող) մտահոգութիւնները՝ յօդուածների տեսքով:

Առաքինի, անկողմնակալ վերլուծելով պատմական փաստերը՝ գիտական ճշմարիտ եզրայանգումներով՝ նա սկզբնաւորում է նոր եւ աւելի թափանցիկ հրապարակագրութիւն, որի ոսկի միջուկը, «կենաց հունտը» դարձեալ մեր ազգային իղձին հասնելու ուխտն է ու ինչպէս վերեւում նշեցինք վաղուան վաղորդեան օրն, ու ցեղի լուսապայծառ գալիքը:
Նրա պրպտուն, ամէն ինչի մէջ յայտնաբերողի ժրաջան ջանքը ինձ յիշեցնում է մեր միջնադարեան գրչի «անանուն-մեծանուն» այն ոգիները, որ ոսկեղենիկ հայերէնով սերունդներին են թողել իրենց ժամանակների, եւ իրենց ժամանականերից դուրս այլ ժամանակների տեսլականը ու վկայութիւնները: Թողել են համբերութեամբ եւ նուիրուածութեամբ խորին:

Բ

Յովսէփ Նալպանտեանին հանդիպելուց յետոյ, մեր հին ու բարի օրերի վազքից 10-11 տարի յետոյ՝ արդէն որպէս համայնքում եւ հայրենիքում ճանաչուած մտաւորական, մշակութային գործիչ, եւ որպէս Գալիֆորնիայի Հայ գրողների միութեան նորընտիր փոխ-նախագահ….հանդիպումը ջերմ էր…: Հին ու բերկրանքով լի յոյզեր….յիշողութիւններ: Եւ որպէս միշտ Յովսէփի դէպքում, ինչպէս ասում են, դեռ չէի աչքս տպաւորութիւնից թարթել, սթափուել հին յուշերի երթեւեկ վտառից, երբ սեղանիս յայտնուեց՝ երկնագոյն կապոյտով շրջանակուած նոր գիրքը – 14-րդը. «Հայ գիրքը Ամերիկայի մէջ» 385 էջ, հրատարակուած Ապրիլ 2015-ին:

Զարմացայ….միշտ անդադրում, ամէն տեղ լինող, ամէն տեղ հասցնող այս խենթ հայ մտաւորականը, երբ է ժամանակ գտնում, գրասեղանի մօտ այսքան երկար նստելու եւ երկնելու այն էլ ոչ թէ սովորական գիրք, այլ հայ գէքի 160-ամեայ պատմութեան մատենագրութիւնը Ամերիկայի մէջ:

Ծանրախոհ, բարդագոյն, իր նախադէպը չունեցող մի աշխատութիւն, որը հրամայականի պէս պահանջում էր սովորականից այլ մօտեցում, մատենագիտական յստակ համակարգում, քննախոյզ արխիւագիտութիւն, եւ փաստը բազմաթիւ անգամներ ստուգման եզրագծերու դիտարկում, որոնք ի վերջոյ պիտի բերէին հսկայական մատենագիտական աշխատանքին բացառիկ յաջողութեան: Դիւրին չի եղել հեղինակի համար, այդ է վկայում գրքի հերթականութիւնը կազմող «գիրքերու եւ այլ հրատարակութիւններիու ցուցակը», «Անթուակիր հրատարակութիւնները», «Անձնանուններու ցանկը», «Հատորին մէջ նշուած հրատարակութիւններուն քանակը ըստ տարիներու», «Օգտագործուած աղբիւրներ» շարքերը, որոնցից իւրաքանչիւրում ամփոփուած փաստերի սոսկ մատենագրական թուարկումը, (ուր մնաց բանասիրական վերլուծումն ու համադրումը) տիտանական ջանքեր, արխիւային հսկայական գրականութիւն, գիտական զտում, եւ հրատարակչական ճիշդ տեղաբաշխում, ձեւի եւ բովանդակութեան միահիւս ներդաշնութիւն է պահանջում:

Իմ կարծիքով, մատենագիտութիւնը դէպի գանձաթաքոյց անձաւ տանող՝ կորուսեալ ժամանակների փուշ ու տատասկում, քար ու աւազում կորած այն ոսկէ ճանապարհն է՝ որը պեղում-գտնում ու ի տես է պարզւում գերմարդկային աշխատանքով, եւ սակայն նրա յառնումը գաղտնաթաքոյց անձաւի դռանը՝ լրիւ վարձատրւում է քրտնաթոր տքնանքին:

Յովսէփ Նալպանտեանը անցել է այդ տքնանքի 160-ամեայ արահետներով, սակաւ տեղեկատուութեան միջով, շատ յաճախ գրեթէ մոռացութեան գրկից հրաշքով փրկելով եզակի փաստագրութիւնը որպէս մի գրքի եղերական պատմութիւն, սոսկական կենսագրութիւն: Պեղել, յայտնագործել եւ մեզ ժամանակագրական կարգով, եւ ապա այբբենական կարգով է ներկայացնում 1127 հեղինակների 3046 գրքերի վերնագրերը, տպագրութեան վայրը, ինչպիսի գիրք լինելը, տպարանը, թուականը, էջերի քանակը, յաճախ նաեւ էջաչափերը:

Գրքեր, որոնց տպագրման վայրն է եղել Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, եւ բնաւ էլ զարմանալի չէ, որ գիր ու գրչութեան նկատմամբ «ազգ մը, ցեղ մը» հանրութիւն մը «մրրկաւ» հայրենիքէն զատուելէն ետքը, պիտի որ արեան զարկն ու իր էթնիկ գենի միջուկը կազմող «գրի ու բառի» նկատմամբ սէրը դրսեւորելու ելքեր փնտռէր այլ ափերում:

Փնտռէր ու գտնէր 3046 ծաղկեպսակ գրքերով՝ աւելի քան 160 տարիների ընթացքում: Պիտի տպագրուէր, պիտի խոնարհաբար ծառայէր նոյնալեզու համայնքին, դառնար իր ժամանակի վկայութիւնն ու հետզհետէ իր ստեղծողներից շատ շատերի պէս պիտի մնար պատմութեան մշուշապատ խեցում….օրեցօր տեսիլուող մոռացութեան աւազների շրջանակում: Մինչ….Մինչեւ, որ կը գար, այն եզակիներից եզակի, մատենագէտի տաղանդով ու քննախոյզ մտքով օժտուած երախտաւորը, այն «անանուն-մեծանուն-բիւրանուն» մշակը, երախտաւորը, իսկ այս դէպքում բանահաւաք, բանասէր, տեսաբան Յովսէփ Նալպանտեանը: Նա որ պիտի այլ ափերում, որտեղ ամէն օր մի կայսրութիւն, քաղաքակրթական հնամեայ ոլորտ է կուլ գնում, որը իր փոքրամասնութեան համար (համայնքային առումով ոչ մի արխիւ չունի եւ դեռ երկար ժամանակ չի ունենայ) օդից, կուց-կուց, կցկտուր արխիւային նիւթերից, գրչի մարդկանց հետ նամակագրական եւ միջանձնեայ հանդիպումներով պիտի պեղէր այդ նիւթերը, պեղէր բերկրանքով եւ փոխանցէր մեզ, որ չկորչի….որ չդառնայ զառանցանք, հայ ոգու թէկուզեւ ամենաչնչին դրսեւորումը՝ գրքի տեսքով: Հանրագիտակների, Մեսրոպ Մաշտոց Մեծասքանչից, յօդուածների ժողովածուից յետոյ, Յովսէփ Նալպանտեանի այս գիրքը «Հայ գիրքը Ամերիկայի մէջ» հրատարակչական անձնագիր է տալիս, ԱՄՆ-ում տպագրուած հայերէն գրքերի:

Նա խորազնին պեղել է աւելի քան 40,000 վաւերաթուղթ….Առաքելութիւն, որ ամէն մի գրագէտի ոչ հանրագիտական ճանաչողութեան սահմանում կարող է տեղաւորուել, ոչ էլ մարդկային հետաքրքրասիրութեան: Դրա համար պարզապէս պէտք ու անհրաժեշտ է պրպտուն ոգի ու անխոնջ միտք լինել, դրա համար պիտի մեծաւ պատասխանատուն լինել քո ժամանակի, եւ այլ ժամանակների, այսաշխարհի ու այլաշխարհի մէջ դառնալ կամուրջ, դառնալ նորօրեայ ժամապահը, կորուսեալ ժամանակների. Մի խօսքով….լինել Յովսէփ Նալպանտեան…:

Եւ այդ ամէնը խորին պարտքի գիտակցում է՝ բանասէրի խիղճ, մատենագէտի զմայլանք եւ հնէաբանի արթուն միտք, որի միագումարով Յովսէփ Նալպանտեանը դեռ շատ անակնկալ յայտնութիւններ կը մատուցի մեզ, վասն գալիքի, վասն ցեղային պատկանելիութեան հպարտութեան: Եղիցի Այդպէս: Վարձքդ կատար:

Լոս Անճելըս, Յունիս, 2015

http://www.azadkhosk.com/kragan5101.html

Ազատ Խօսք – Ելեկտրոնային Անկախ Պարբերաթերթ
կայք էջ : www.azadkhosk.com
Խմբագիր – Երան Գույումճեան
Թիւ (51) Հոկտեմբեր 2015