Սողոմոն Թեհլիրեան (1896-1960). Հայկական վրիժառութեան սրբալոյս դէմքը

Սողոմոն Թեհլիրեան

02 ԱՊՐԻԼ 2019 – ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ:

Ն. Պ.

Ապրիլ 2-ը ծննդեան տարեդարձն է հայկական վրիժառութեան սրբալոյս դէմքին` Սողոմոն Թեհլիրեանի:

Հայեւթուրք յարաբերութեանց արիւնալի պատմութեան մէջ մեծատառ գրուած անուն է Սողոմոն Թեհլիրեան, որ հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ կողմէ պետականօրէն գործադրուած ցեղասպանական ծանրագոյն ոճիրն գլխաւոր պատասխանատուին` Թալէաթ փաշայի արդարահատոյց ահաբեկման իրագործողը եղաւ եւ, իբրեւ այդպիսին, անմահացաւ մեր ազգային յիշողութեան մէջ:

Արհաւիրքի եւ արդար հատուցման ամբողջ պատմութիւն մը խտացնող ու խորհրդանշող Վրիժառու Հայը հազիւ 25 տարեկան էր 15 մարտ 1921-ին, երբ Պերլինի Չարլոթընպըրկ թաղին մէջ, օր ցերեկով, ահաբեկեց Մեհմեթ Թալէաթ փաշան` Օսմանեան կայսրութեան իթթիհատական վարչապետը, որ յոխորտացած էր, թէ արմատէն պիտի չորցնէ հայկական ածուն…

Ժամանակաշրջանի միջազգային քաղաքականութեան տխրահռչակ դէմքերէն էր Թալէաթ, որ իբրեւ թրքական պետութիւնը կառավարող իթթիհատական եռապետութեան գլխաւոր ներկայացուցիչը` ոչ միայն Օսմանեան կայսրութիւնը մխրճած էր անհեռանկար ու կործանարար աշխարհամարտին մէջ, այլեւ աշխարհասասան պատերազմի թոհուբոհէն «օգտուելով»` հրահանգած էր գործադրութիւնը հայ ժողովուրդի բնաջնջման ցեղասպանական ահաւոր ծրագրին:

Ինչպէս իթթիհատական ղեկավարութեան բոլոր անդամները, նոյնպէս եւ Թալէաթ Պոլսէն փախուստ տուած էր, որպէսզի իր կարգին կարենար խուսափիլ, Ա. Աշխարհամարտի աւարտին չարաչար պարտութիւն կրած թրքական պետութեան յանցագործութիւններուն համար անձնապէս հաշուետուութեան կանչուելու, դատուելու եւ պատժուելու անխուսափելի դատաստանէն:

Թալէաթ հաստատուած էր Պերլինի Չարլոթընպըրկ թաղը, ծպտուած էր ու` ինքնաթուղթ փոխած, որպէսզի ոչ ոք գտնէ իր թաքստոցը, եւ որպէսզի կարենայ այդպէ՛ս` օրէնքէ եւ արդարադատութենէ խոյս տուած, «վայելել» իր յանցագործ կեանքին մեղաւոր «պտուղներ»-ը:

Թալէաթ թերեւս կարենար խուսափիլ Դաշնակիցներու եւ մինչեւ իսկ իր իշխանութեան պատճառով ծանր կորուստ կրած թուրքերու հետապնդումներէն կամ «արդարադատութենէն»: Բայց Թալէաթի ձեռքերուն վրայ մէկուկէս միլիոն անմեղ հայերու ցեղասպանութեան արիւն կար, եւ դեռ չէր չորցած բիւրաւոր հայ նահատակներու` հայ մայրերու եւ երեխաներու, հայ կոյսերու եւ ալեհերներու արիւնը:

Եւ յանուն հայ ժողովուրդին ու մէկուկէս միլիոն մեր նահատակներուն` Դաշնակցութիւնը գտաւ Թալէաթը եւ Սողոմոն Թեհլիրեան հասաւ Պերլին ու հրէշի բնակարանին առջեւ գետին փռեց հայ ժողովուրդի թիւ 1 ցեղասպանը:

Թալէաթի «երգը շատոնց երգուած էր»… 1919-ի աշնան արդէն, Երեւանի մէջ գումարուած ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովին տրուած էր որոշումը Ցեղասպանութեան պատասխանատուներու մահապատիժին: Արմէն Գարոյի եւ Շահան Նաթալիի գլխաւորութեամբ կազմուած էր յատուկ մարմին` ծրագրելու, կազմակերպելու եւ գործադրելու համար Դաշնակցութեան որոշումը: Այդպէ՛ս կեանք առաւ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուները ահաբեկելու «Նեմեսիս» (յունական դիցաբանութեան վրէժի չաստուածին անուան հետեւողութեամբ) գործողութիւնը:

Եւ ճակատագրի դասաւորումով մինչ այդ ե՛ւ աշխարհին, ե՛ւ նոյնիսկ հայ ժողովուրդին ոչ յայտնի երիտասարդ հայորդիի մը` դաշնակցական Սողոմոն Թեհլիրեանի վստահուեցաւ իրագործումը Հայկական Արդարահատուցման:

Եւ հայ ժողովուրդի արդարադատ, վրիժառու բազուկը խորհրդանշող անունը դարձաւ Սողոմոն Թեհլիրեան:

Եւ թրքական պետութեան գործադրած Հայոց ցեղասպանութեան թիւ 1 պատասխանատուն` եղեռնագործ Թալէաթը կրեց իր արդար պատիժը:

Ազգային հերոսի դափնեպսակին արժանաւորապէս տիրացած Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած էր 2 ապրիլ 1896-ին, Արեւմտեան Հայաստանի Դարանաղեաց (Կամախ) գաւառի Վարի Բագառիճ գիւղը, Երզնկայի մերձակայքը: Թրքական իշխանութեանց կողմէ երկրէն աքսորուած եւ Սերպիա հաստատուած Խաչատուր Թեհլիրեանը տարիներով պանդխտութեամբ հոգաց ապրուստը Երզնկա մնացած իր կնոջ եւ հինգ զաւակներուն, որոնց կրտսերն էր Սողոմոն:

Թեհլիրեան իր ուսումը ստացաւ Երզնկայի նախ Բողոքականաց, ապա` Եզնիկեան վարժարաններուն մէջ, իսկ 1912-ին աւարտեց տեղւոյն Կեդրոնական վարժարանը, ուր իր առաջին ծանօթութիւնը ունեցաւ դաշնակցական գործիչներու հետ եւ փարեցաւ Դաշնակցութեան:

1913-ին Սողոմոն եւս մեկնեցաւ Սերպիա` հօր ու անոր միացած ընտանիքին մօտ, որպէսզի տարի մը ետք անցնէր Գերմանիա` բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար:

Բայց 1914-ին պայթած Ա. Աշխարհամարտը լրիւ փոխեց նաեւ 18-ամեայ Սողոմոնի կեանքի ուղին: 1914-ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, ան անցաւ Սոֆիա (Պուլկարիա), ուր կը հաւաքագրուէին Կովկաս կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիի պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները: Սկիզբը ընթացք չտրուեցաւ Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան յաջողեցաւ, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողին գրաւոր թոյլտուութիւնը` ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն:

Այդպէ՛ս, հոկտեմբեր 1914-ին Սողոմոն հասաւ Թիֆլիս եւ միացաւ Սեպուհի վաշտին, որ մաս կը կազմէր Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ գործող կամաւորական Ա. գունդին: Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս թրծեց Սողոմոն Թեհլիրեան դաշնակցական մարտիկի կերպարը:

Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը ունեցաւ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս ցնցեցին զինք այնքան ծանրօրէն, որ իր կենսագիրներէն Կարօ Գէորգեանի վկայութեամբ, «ուշաթափ կ’իյնայ գետին: Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները` մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները սպաննուած էին 1915-ին: Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական հանրակացարան»:

Սեփական ընտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ Արեւմտահայաստանի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ համակեցին Սողոմոն Թեհլիրեանի ողջ էութիւնը: Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք ծառայեց, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտպան Քըրթ Նայմէյըրի (Քոլոնեը համալսարանի իրաւագիտութեան դասախօս) կառուցած պաշտպանողականին:

1917-ին, Կովկասեան ճակատի փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք, Թեհլիրեան անցաւ Կովկաս: Շրջեցաւ Հիւսիսային Կովկասի եւ Խրիմի քաղաքներուն մէջ` նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին: Այդ պայմաններուն մէջ, ժամանակի թաւալումին հետ փոխանակ սպիանալու, Թեհլիրեանի սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով բորբոքեցան: Թեհլիրեան ուղարկուեցաւ Պոլիս, ուր ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէի որոշումով 1920-ի ապրիլին կատարեց ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը` մահապատիժի ենթարկելով Պէշիկթաշի տխրահռչակ թաղապետ ու մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 ապրիլ 1915-ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան:

Ահաբեկումէն ետք ան պարտաւորուեցաւ անցնիլ Փարիզ, ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն սորվեցաւ: Բայց քանի մը ամիս ետք կանչուեցաւ Ուաշինկթըն, Մ. Նահանգներ, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Արմէն Գարոյի կողմէ, որ կը ղեկավարէր «Նեմեսիս» գործողութիւնը:

Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»-ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ, այդպէս էր, որ Սողոմոն Թեհլիրեանին «բախտը ժպտաց», ինչպէս որ կ՛ըսէ ծանօթ երգը, եւ իրեն վստահուեցաւ Թալէաթի ահաբեկումին գործադրութիւնը:

Արմէն Գարոյի յանձնարարականով Թեհլիրեան 1920-ի դեկտեմբերին ուղեւորուեցաւ Ժընեւ, ուրկէ անցաւ Պերլին (Գերմանիա)` ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման մանրամասնօրէն մշակուած ու կազմակերպուած ծրագիրը:

Ջարդարար պարագլուխը Ալի Սալեհ Պէյ անունով անցագիր հանած ու ծպտուած` կ’ապրէր Պերլինի Հայտենպէրկ փողոցի վրայ: Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը վարձեց Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ առաւ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը` իրենց յետին մանրամասնութեամբ: Եւ 15 մարտ 1921-ի առաւօտեան ժամը 10-ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով` կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կտրեց, դէմ առ դէմ եկաւ ջարդարարին հետ եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին փռեց հայասպան հրէշը:

Անցորդները յարձակեցան Թեհլիրեանի վրայ, խոշտանգեցին զայն` առանց գիտնալու, թէ ինչո՛ւ օր ցերեկով բարեհամբոյր տեսքով այդ երիտասարդը ահաբեկած եւ անշունչ գետին փռուած էր անծանօթ անցորդ մը…

Շահան Նաթալի կը վկայէ, որ Սողոմոն Թեհլիրեանին յանձնարարած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ գերմանական իշխանութեանց, որպէսզի աշխարհով մէկ դատուէր եւ իրեն հետ դատավարութեան ենթարկէր Թուրքիոյ ցեղասպանական ոճիրը:

Թեհլիրեան ձերբակալուեցաւ եւ աղմկալից դատավարութեան արժանացաւ: Գերմանական դատարանը հաստատեց, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»` Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ դահիճ էր ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը:

Փաստօրէն Սողոմոն Թեհլիրեան կրկնակիօրէն պատմութիւն խտացնող խորհրդանիշ դարձաւ 15 մարտ 1921-ի իր Արդարահատոյց հարուածով եւ ցեղասպան թուրքը մարմնաւորող Թալէաթի ահաբեկումով. Թեհլիրեան խորհրդանշեց նախ` հայոց Արդար Դատաստանին արձակած մահավճռի պատիժը գործադրող բազուկը, ապա` միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ գործադրած ցեղասպանութեան:

Այսօր արդէն հանրայայտ եւ հանրագիտական ճշմարտութիւն է, որ նոյնինքն ցեղասպանութիւն բառը իր ժամանակակից իմաստով գործածութեան յանձնած Ռաֆայէլ Լեմքինը ներշնչուեցաւ Թեհլիրեանի դատավարութենէն եւ հիմնուեցաւ այն մեծ հարցականին վրայ, թէ ինչո՛ւ մէկ մարդու ահաբեկման համար կը դատուէր Սողոմոն Թեհլիրեան անունով հայ երիտասարդը, մինչ անդին` դատ ու դատաստանի չէր ենթարկուած մէկուկէս միլիոն անմեղ հայերու ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու Թալէաթը…

Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք Թեհլիրեան հաստատուեցաւ Պելկրատ եւ աշխուժ գործունէութիւն ծաւալեց ՀՅԴ Պալքանեան Կ. կոմիտէութեան կազմէն ներս: Այնուհետեւ տեղափոխուեցաւ Մ. Նահանգներ, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը շարունակեց Արեւմտեան շրջանին մէջ: Վախճանեցաւ Սան Ֆրանսիսքօ եւ թաղուեցաւ Ֆրեզնօ:

aztagdaily.com/archives/433076

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmail