01 05 2019 – ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ:
«Մի բան հստակ է. երբ Թուրքիան վստահ եղավ իր ռազմական ու քաղաքական հաշվարկներով, որ կկարողանա մեզ հարված հասցնել ու մնալ անպատիժ, նա այդ հարվածը կհասցնի։ Առիթի դեպքում Էրդողանի վարչակազմը չի հապաղի դիմելու սահմանափակ գործողությունների։ Աստված չանի, եթե Թուրքիան ու Ադրբեջանը համատեղ ուժերով վրա տվեցին, քանի որ այդ դեպքում մեզ շատ ծանր օրեր կսպասվեն։ Սակայն դեռ հարց է՝ կպարտվե՞նք արդյոք՝ ինչպես շատերը սպասում են։ Դա իրոք մեծ հարց է, որովհետև բոլորս էլ գիտենք՝ եթե մեզ սեղմեցին երկու կողմից՝ կենաց ու մահու խնդիր է լինելու: Ես միշտ ասում եմ, որ մեր ղեկավարությունը պետք է պատրաստ լինի այն «սև օրվան», երբ Հայաստանը մենակ կլինի, և իրեն երկու կողմից կսեղմեն։ Ցանկացած ազգ պետք է իր անվտանգության երկրորդ, երրորդ, չորրորդ և այլ պահեստային տարբերակներ ունենա։ Այսինքն՝ չի կարելի բոլոր ձվերը դնել մի զամբյուղի մեջ և ասել՝ Ռուսաստան կա և վերջ»։
Այս շաբաթ՝ մայիսի 1-3-ը, Ադրբեջանում տեղի կունենան «Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք-2019» թուրք-ադրբեջանական մարտավարական զորավարժությունները, որոնք, շատ փորձագետների կարծիքով, զուտ ռազմական միջոցառում լինելուց բացի՝ նաև ունեն ռազմաքաղաքական որոշակի ենթատեքստ և արժանի են ուշադրության Հայաստանի կողմից։ Ընդհանրապես թուրք-ադրբեջանական ռազմական, քաղաքական և տնտեսական սերտաճումը Հայաստանին բավական վտանգավոր սպառնալիք ներկայացնելու լուրջ ներուժ ունի՝ այս երկու երկրներում հակաժողովրդավարական, բռնապետական միտումների ուժգնացմանը զուգահեռ և անձնապես ու քաղաքականապես իրար շատ հոգեհարազատ Էրդողանի ու Ալիևի վարչակարգերի ագրեսիվ, անկանխատեսելի ու անպատասխանատու արտաքին քաղաքական վարքագծի խորապատկերին։
Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ռազմաքաղաքական վերլուծաբան Մհեր Հակոբյանը։
– Պարոն Հակոբյան, կայանալիք թուրք-ադրբեջանական զորավարժություններն ի՞նչ սցենար ունեն և ի՞նչ նշանակություն ունեն մեր երկրի անվտանգության տեսանկյունից։
– Թուրք-ադրբեջանական ցանկացած ռազմաքաղաքական ու հատկապես ռազմական համագործակցությունը հիմնականում ուղղված է մեր դեմ։ Սա հիմնական թեզիսն է։ Այս զորավարժությունները թե՛ մարտավարական և թե՛ ռազմավարական առումներով վկայում են Հայաստանին ուղղված որոշակի սպառնալիքների մասին։ Մարտավարական մակարդակում մեր դեմ են ուղղված, քանի որ միտված են բարձրացնելու ադրբեջանական զինված ուժերի մարտունակությունը։ Ու նաև ռազմավարական մակարդակում կա խնդիր, քանի որ այս երկու ռազմական մեքենաները սովորում են համատեղ գործել, ու բնականաբար, առաջնային թիրախը կրկին մենք ենք։
Կոնցեպտուալ առումով մտահոգիչ հանգամանքն այն է, որ ադրբեջանական բանակը սկսում է ՆԱՏՕ-ի չափանիշների հետ առնչվել, այսինքն՝ ՆԱՏՕ-ական չափանիշներով գործող բանակի հետ է շփվում։ Իսկ լավն այն է, որ իրենց մոտ այդ փոփոխությունները համակարգային չեն, և արդյունքում՝ կոնցեպտուալ մակարդակով ադրբեջանցիներն ունեն սովետա-ՆԱՏՕ-ասիական ինչ-որ խառնուրդ։
Ես այստեղ վտանգավոր եմ համարում երկու հանգամանք։ Առաջինը հատուկ ստորաբաժանումների մասնակցությունն է, որի գործողությունները մենք տեսանք 2016 թվականի ապրիլին։ Խնդիրն այն է, որ և՛ սրանց պատրաստությունն է ավելի պարզ, և՛ կարելի ավելի արագ արդյունք ստանալ, այսինքն՝ թուրքական ռազմական տեսաբանները կրթում են Ադրբեջանի հատուկ ստորաբաժանումներին։
Երկրորդ խնդիրը մի քիչ թաքնված է, և նույնիսկ ընդունված չէ դրա մասին խոսել, բայց ես այստեղ խնդիր եմ տեսնում՝ կապված Նախիջևանի հետ, որովհետև եթե ապագայում ռազմական գործողություններ սկսվեն՝ ՀՀ զինված ուժերի առաջնային խնդիրը, իմ կարծիքով, կլինի Նախիջևանի հարցը լուծելը, սակայն այս դեպքում մենք խնդիր կունենանք, որովհետև բացառված չէ, որ նույնիսկ եթե Թուրքիան պաշտոնապես չմասնակցի էլ ռազմական գործողություններին՝ վախենալով բացահայտ ընդհարման մեջ մտնել ՀԱՊԿ անդամ երկրի հետ, այնուհանդերձ, բացառված չէ այն, որ իր զինված ուժերի դրոշն ու համազգեստը փոխելով ադրբեջանական դրոշով ու համազգեստով՝ փաստացի մարտնչի մեր դեմ։ Պատերազմի դաշտում մենք չենք կարողանա հասկանալ՝ այդ պահին մեր դեմ թուրքակա՞ն գումարտակ է կռվում, թե՞ ադրբեջանական։ Ըստ իս՝ այս զորավարժությունների թաքնված իմաստն այն է, որ այս երկու երկրների զինվորականները շփվեն իրար հետ հոգեբանական, մարտավարական մակարդակներում ու փորձեն համագործակցել՝ հատկապես կապված Նախիջևանի հետ։ Սա է հիմնական խնդիրը, բայց մանրամասները դժվար է ասել այս պահին, քանի որ ինֆորմացիան փակ է, ինչ էլ որ գալիս է, գալիս է դոզավորված և իրենց ուզած ինֆորմացիան, որի շուրջ շատ խոսելը ևս հնարավոր չէ։
– Հենց Նախիջևանի հարցն է այս համատեքստում շատ կարևոր։ Կարո՞ղ ենք ասել, որ Թուրքիան ամրապնդում է իր ռազմական և քաղաքական ներկայությունը այս շրջանում։
– Միանշանակ, Նախիջևանի խնդիրը կա։ Այն շատ ընդգծված ռազմավարական նշանակություն ունի Թուրքիայի համար, ընդ որում՝ ոչ այնքան Ադրբեջանի, որքան նեոօսմանական քաղաքականությունը կյանքի կոչելու տեսանկյունից, որն Էրդողանն այսօր համառորեն առաջ է մղում։ Այս առումով խնդիրը նաև մեկ այլ թաքնված կողմ ունի, որովհետև, ճիշտ է, Ալիևը և Ադրբեջանը համարում են Թուրքիային իրենց դաշնակիցը Հայաստանի դեմ, բայց միաժամանակ խանդով են վերաբերվում Նախիջևանում Թուրքիայի դիրքերի՝ չափից դուրս ուժեղացմանը։ Նախիջևանը, ինչպես գիտեք, անկլավ է, չունի ցամաքային կապ Ադրբեջանի հետ, և չի բացառվում, որ կրիտիկական իրավիճակներում կարող է կորցնել նաև օդային և այլ տեսակի կապերը «մայր Ադրբեջանի» հետ, իսկ եթե ճգնաժամը շատ խորանա այնտեղ՝ Թուրքիան կարող է իրենով անել Նախիջևանը։ Այս առումով Ալիևը և՛ կողմ է Թուրքիայի դիրքերի ուժեղացմանը, և՛ զգուշանում է դրանից։ Ալիևը դոզավորված է թուրքերին Նախիջևանում ուժեղացնում՝ այն դեպքում, երբ Էրդողանը ձգտում է հնարավորինս շատ ուժեղանալ։ Ահա այսպիսի բարդ խաղ կա մեր հակառակորդների ճամբարում, ինչը մենք առիթի դեպքում և՛ պիտի հաշվի առնենք, և՛ փորձենք օգտագործել։
– Իսկ Ռուսաստանի թվացյալ անտարբերությունը Թուրքիայի այս ակտիվության և հատկապես Նախիջևանում նրա դիրքերի ամրապնդման հանդեպ ինչո՞վ է բացատրվում։
– Հաշվի առնելով նախորդ շաբաթ տարածված այն տեղեկությունը, որ Ռուսաստանը առաջիկայում վերազինելու է «Էրեբունիում» տեղակայված իր ավիաբազան 18 միավոր Սու-30ՍՄ ժամանակակից բազմաֆունկցիոնալ կործանիչներով, ես չէի ասի, թե Ռուսաստանը անտարբեր է։ Հնարավոր է, որ Ռուսաստանի այս քայլը այդ թվում նաև այդ մարտահրավերի դեմ է ուղղված։ Այսինքն՝ ռուսական ռազմաքաղաքական վերլուծաբանները ակնհայտորեն հասկանում են, որ հնարավոր է՝ իրենք այս պահին մարտավարական գործընկերներ են Թուրքիայի հետ, բայց աշխարհաքաղաքական մակարդակում իրենք ունեն խոր հակասություններ, և բացառված չէ, որ ապագայում ևս Ռուսաստանը և Թուրքիան մտնեն հակասությունների մեջ։ Այս առումով ես կարծում եմ, որ այդ թվում և Նախիջևանի հարցի հեռահար սրացումները հաշվի առնելով են «Էրեբունի» օդանավակայանում տեղակայված ռուսական ավիապարկը ուժեղացնում։ Ուղղակի Նախիջևանի խնդիրն այս պահին որոշակիորեն սառեցված է, և քաղաքական խաղացողներն այսօր տարածաշրջանում ավելի այժմեական խնդիրներով են զբաղված՝ չբացառելով հետագա զարգացումներն այս ուղղությամբ և չմոռանալով անել որոշակի կանխարգելիչ քայլեր։ Հիմա և՛ Թուրքիայի ուժեղացումը Նախիջևանում կարող է այդ կանխարգելիչ քայլերից լինել, և՛ ռուսական բազայի ուժեղացումը, և՛ Ադրբեջանի ուժեղացումը։ Այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ հիմնական խաղացողները զբաղված են հիմնական խաղատախտակի վրա ընթացող խաղով, երկրորդական խաղատախտակի վրա, կարծես, մեկ ուրիշ խաղ է ընթանում՝ չբացառելով, որ մի օր այս հիմնականը կվերջացնեն, կանցնեն երկրորդականին, որն այդ պահին արդեն հիմնական դարձած կլինի։
– Ադրբեջանի ՊՆ-ի հաղորդագրության մեջ նշվում է, որ զորավարժությունների նպատակներից մեկը Ադրբեջանի և Թուրքիայի ռազմական ստորաբաժանումների փոխգործակցության համակարգումն է։ Այս դասընթացները նրանք անցկացնում են՝ նկատի ունենալով, որ, տեսականորեն, այդ գործողությունները կարող են իրականացնել որևէ հակառակորդի դե՞մ։
– Որպես կանոն, զորավարժություններում հակառակորդը չի կոնկրետացվում։ Թեև վերջին տարիներին և՛ Ադրբեջանն է նշում, որ իր հակառակորդը Հայաստանն է, և՛ հայկական կողմերն են հստակորեն նշում, որ իրենց հակառակորդը Ադրբեջանն է։ Բայց դա երկրորդական մի խնդիր է։ Բոլորս էլ հասկանում ենք, թե այս երկու երկրների հիմնական հակառակորդներն ովքեր են։ Բոլորս էլ հասկանում ենք, որ եթե, օրինակ, ադրբեջանական բանակը զորավարժություններում խաղարկում է լեռնային պայմաններում հաջող հարձակողական գործողություն, այդ լեռները չեն լինելու Դաղստանի լեռները, այլ լինելու են, ենթադրենք, Մռավի լեռները։ Այսինքն՝ երկրորդական է՝ զորավարժությունների սցենարում հակառակորդիդ անունը ինչ կդնես։ Բացարձակ նշանակություն չունի։ Դա նույնիսկ քաղաքական նշանակություն չունի, որովհետև այս պահին մեր երկու երկրների միջև հարաբերություններն այնքան լարված են, որ եթե, ենթադրենք, Ադրբեջանի Հանրապետությունը զորավարժություն անի՝ որոշելով, որ ըստ զորավարժության պլանի՝ իրենք ջախջախում են «Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժեր» անունը կրող միավորը, ոչ ոք չի կարող նրանց մեղադրել։ Կասեն՝ «մեր տարածքներն օկուպացված են, մենք էլ պատրաստվում ենք դրանք հետ բերել»։
– Այսինքն՝ քաղաքական վերահսկողությունից, կոպիտ ասած, դուրս է, ու չենք կարող դիվանագիտական խողովակներով մեր դժգոհությունը հայտնել։
– Իհարկե, դուրս է։ Գիտեք, ռազմական ոլորտն այնպիսի ոլորտ է, որտեղ ընդհանրապես քաղաքական վերահսկողության մեխանիզմները շատ սահմանափակ են։ Օրինակ, մոտ մեկուկես ամիս առաջ ադրբեջանական կողմը լայնածավալ զորավարժություններ անցկացրեց։ Ըստ առկա միջազգային համաձայնության՝ եթե զորավարժություններում «X» քանակից ավելի է լինում տեխնիկան և մարդկային ներուժը, ապա պետք է մյուս կողմին տեղեկացնել։ Բայց ադրբեջանական կողմը չտեղեկացրեց մեզ։ Ե՞վ։ Մենք էլ աղմկեցինք մամուլով, բանակը, բնականաբար, եկավ մարտական պատրաստության, հետախուզությունը սկսեց գործել։ Բայց ի՞նչ բացասական բան եղավ դրանից Ադրբեջանի համար. ոչինչ էլ չեղավ։ Հասկանո՞ւմ եք, երկու կողմերի հարաբերություններն այնքան կոպիտ են… Սրանք երկու բարեկամական երկրների հարաբերություններ չեն, երկու խաղաղ երկրների հարաբերություններ չեն, որ նման բանը մենք համարենք «նոնսենս» և աղմուկ բարձրացնենք։ Իրականում դա էական չէ։ Պարզապես մենք պետք է մեր վառոդը չոր պահենք, միշտ հաշվի առնենք, որ ցանկացած սրացման դեպքում, եթե ռազմաքաղաքական իրավիճակը թույլ տվեց, Թուրքիան մեզ թիկունքից հարվածելու է արևմտյան ճակատից։ Մենք պետք է երբեք սա չմոռանանք։ Եվ այն վայ-վերլուծաբանները, որոնք հակառուսական էքստազի մեջ ռուսական ռազմաբազայի դեմ են խոսում… Թող ոչ ոք ինձնից ավելի հայրենասեր և Հայաստանի անկախությունը սիրող չլինի։ Բայց ես լավ հասկանում եմ, որ այս պահին հենց ռուսական գործոնն է մեծապես զսպում Թուրքիային արևմտյան ճակատում և թույլ է տալիս մեր գլխավոր շտաբին իր ուժերի հիմնական մասը արևելյան ճակատում պահել։
– Իսկ հայ-ռուսական, այսպես կոչված, միացյալ զորախումբը այս հարցում ի՞նչ դերակատարում կարող է ունենալ տեսականորեն և գործնականում։ Վերջերս, կարծեմ, այս զորամիավորումը զորավարժություններ իրականացրեց։
– Շատ հետաքրքիր հարց տվեցիք, և ես հնարավոր է՝ մի քիչ անսովոր պատասխան տամ այդ հարցին։ Հայ-ռուսական համատեղ զորախումբը, հաշվի առնելով իր քանակական և տեխնիկական հագեցվածությունը, առայժմ, մեծ հաշվով, նախատեսված է միայն սահմանապահ ծառայության և ոչ մեծ մակարդակի ընդհարումների համար։ Եթե մենք ապրիորի վերցնենք այն սցենարը, որ Թուրքիայի Հանրապետությունն իր ռազմական մեքենայի հիմնական մասով կորոշի Արաքսի ափով հարված հասցնել մեզ, ապա հայ-ռուսական զորախմբի մի քանի հազար հոգին լուրջ ռազմական նշանակություն չեն կարող ունենալ։ Բայց այստեղ շատ մեծ մի «բայց» կա, ու հենց այդ «բայց»-ի համար են իրենք այս պահին գտնվում Հայաստանի Հանրապետությունում։ Խնդիրն այն է, որ, այնուահանդերձ, իրենք որոշակիորեն կզսպեն հակառակորդին, և հնարավոր է, որ մարտերի մեջ մտնելով՝ կորուստներ կրեն, այսինքն՝ կզոհվեն ռուսաստանցի զինվորականներ,- իսկ մենք շատ լավ գիտենք, թե պուտինյան վարչակազմն ինչքան ծանր է տանում այդ խնդիրը,- և դա կստիպի Ռուսաստանին՝ ավելի ակտիվ գործել այս սահմանում՝ մոտավորապես այն տեսքով, ինչ 2008 թվականին, երբ Հարավային Օսիայում զոհվեցին ռուս խաղաղապահներ, ու նաև դա էր պատճառը, որ Ռուսաստանը սկսեց, այսպես կոչված, խաղաղության պարտադրման գործողությունը Վրաստանի դեմ։
Այսպիսով, ընդհանրացնելով խոսքս՝ հայ-ռուսական զորախմբի ուժերը սահմանապահ ծառայության, սահմանափակ պատերազմական գործողությունների համար հերիք են, իսկ լայնամասշտաբ գործողությունների համար, երբ 100 կամ 200 հազարանոց ուժեր կբախվեն Արաքսի ափերին, բնական է՝ այդ 3-4 հազար հոգին էական նշանակություն չեն կարող ունենալ։
– Այս թեման շոշափելիս՝ շատ դժվար է խուսափել պատմաքաղաքական հարցերին անդրադառնալուց։ Իհարկե, հայտնի փաստ է այն, որ թե՛ սովետական քարոզչամեքենան և թե՛ ներկայիս ռուս կայսերապաշտներն ու Կրեմլին հարող որոշ հայկական շրջանակներ շատ են շահարկել ու շահարկում թուրքական հնարավոր ներխուժման վտանգի հարցը, թեև մյուս կողմից էլ ակնհայտ է, որ թուրքական սպառնալիքը չի կարելի ամբողջությամբ անտեսել։ Կա վարկած այն մասին, որ 92-93 թթ. Թուրքիան ծրագրել է միջամտել հայ-ադրբեջանական հակամարտությանը և ներխուժել Հայաստան Նախիջևանի կողմից։ Դա որքանո՞վ է համապատասխանում իրականությանը։
– Քանի որ նույնիսկ 25 տարի անց այդ փակ փաստաթղթերը իմ ձեռքի տակ չկան, ինչ էլ այս պահին մտածենք, պիտի հիմնվենք 92-93 թթ. մամուլի հրապարակումների վրա։ Ամեն դեպքում որոշ տվյալներ կան։ Օրինակ՝ մենք տվյալներ ունեինք, որ արցախյան ազատամարտի թեժ օրերին թուրքական 3-րդ դաշտային բանակը Արաքսի սահմանին բերվեց մարտական վիճակի։ Թուրքական գլխավոր շտաբը ունե՞ր իրականում մեզ հարված հասցնելու նպատակ, թե՞ դա ուղղակի ինչ-որ ժեստ էր. այդ հարցը մեզ համար բաց է մնում։ Մենք նաև չգիտենք՝ դիվանագիտական խողովակներով ի՞նչ է այդ ժամանակ խոսվել Հայաստանի, Թուրքիայի և Ռուսաստանի նախագահների միջև, խոսվե՞լ է, թե՞ չի խոսվել։ Սրանք բաց հարցեր են, և մենք դրանց պատասխանները կունենանք այն ժամանակ, երբ տարիներն անցնեն, և կողմերի արխիվները բացվեն։ Բայց հաշվի առնելով քաղաքական և աշխարհաքաղաքական զարգացումները՝ մի բան հստակ է՝ երբ Թուրքիայի Հանրապետությունը վստահ եղավ իր ռազմական ու քաղաքական հաշվարկներով, որ կկարողանա մեզ հարված հասցնել ու մնալ անպատիժ, նա այդ հարվածը կհասցնի, նույնիսկ եթե նպատակ չունենա վերջնականապես ոչնչացնել Հայաստանի Հանրապետությունը, այլ ցանկանա մեզ թեկուզ միայն ծանր կորուստներ պատճառել, ենթադրենք՝ ավերել Երևանը, ոտնատակ տալ Արմավիրը, Գյումրին և այլն։ Առիթի դեպքում Էրդողանի այս պահի վարչակազմը չի հապաղի դիմելու նման սահմանափակ գործողությունների։ Հեռու չգնանք. նայեք՝ ինչ է կատարվում Սիրիայում։ Էրդողանի վարչակազմը ինքնիշխան մի պետության ամբողջ հյուսիսային հատվածի մի զգալի շերտ հայտարարել է իր հետաքրքրությունների գոտի և, օգտվելով այն հանգամանքից, որ Սիրիայի կառավարությունը չունի բավարար ռազմական ռեսուրսներ այդ տարածքներում իր ինքնիշխան անվտանգությունը ապահովելու համար, Թուրքիայի Հանրապետությունը փաստացի գործողություններ է իրականացնում և ռազմական ներկայություն ունի Սիրիայի հյուսիսում։
Հիմա, երբ ռուսատյացները այդպես խոսում են ռուսական ռազմաբազայի դեմ, չգիտես ինչու՝ մենք ընդունում ենք այն կանխավարկածը, որ Արաքսի ափերին Թուրքիան միշտ խաղաղ կլինի։ Բայց արդյոք խաղաղ կլինի՞, եթե ռուսական ռազմաբազան սահմանին կանգնած չլինի, արդյոք կրակոցներ չի՞ կազմակերպի մի ափից մյուս ափ ու չի ասի, թե «Ես հակաահաբեկչական գործողություն պետք է իրականացնեմ Արմավիրի մարզում»։
Ժամանակակից պետություններում, հատկապես ասիական պետությունների համար միջազգային զսպման մեխանիզմները շատ թույլ են գործում։ Պետք է փաստացի ուժեղ լինես նման վտանգները չեզոքացնելու համար։ 2000 թվականին Թուրքիան, բնականաբար, չէր համարձակվի խախտել Բաշար Ասադի Սիրիայի սահմանները, բայց 2018-19 թթ., երբ նույն Բաշար Ասադը դժվարությամբ է պահում իր իշխանությունը Սիրիայի հիմնական մասում, հյուսիսային սահմաններում Թուրքիան իրեն զգում է՝ ինչպես ձուկը ջրում։ Եվ այս տեսանկյունից, Աստված մի արասցե, եթե մենք թուլանանք՝ կարող է նույն իրավիճակը լինել։
Դրա համար ես նորից եմ ասում՝ Սու-30 կործանիչները ճկունություն են տալիս մեր բանակին այն, պատկերավոր ասած, «սև օրվա» համար, երբ մենք ստիպված կլինենք երկու ճակատով պատերազմել, որովհետև մինչև մեր ռազմաքաղաքական հրամանատարությունը բանակային ուժերը արևելքից բերի արևմուտք, կարող է ուշ լինել։ Իսկ Սու-30 տիպի ինքնաթիռի համար մի քանի րոպեի հարց է Հայաստանը արևելքից արևմուտք կտրելը և թե՛ այս, թե՛ այն կողմում ռազմական գործողություններին մասնակցելը։ Նորից եմ ասում՝ Աստված չանի, եթե Թուրքիան ու Ադրբեջանը համատեղ ուժերով վրա տվեցին, քանի որ այդ դեպքում մեզ շատ ծանր օրեր կսպասվեն։ Սակայն այս առումով դեռ նույնիսկ հարց է՝ արդյոք մենք կպարտվե՞նք՝ ինչպես շատերը սպասում են։ Դա իրոք մեծ հարց է, որովհետև բոլորս էլ գիտենք՝ եթե մեզ սեղմեցին երկու կողմից՝ կենաց ու մահու խնդիր է լինելու։ Իսկ եթե կենաց ու մահու խնդիր եղավ՝ բոլորս զենք ենք վերցնելու։ Սա ինքնին լուրջ գործոն է:
Իր հերթին, Թուրքիայի բանակի հզորությունը ևս ամենևին էլ պետք չէ գերագնահատել։ Իրենք էլ խնդիրներ ունեն։ Մենք միշտ սովոր ենք ասել՝ մեկ միլիոնանոց թուրքական բանակ։ Նախ, մեկ միլիոնանոց չի, 700-800 հազարանոց է, հետո՝ այդ բանակի զգալի մասը երկրի արևմտյան մասում է (այնտեղ Հունաստանի հետ խնդիրներ կան), Սիրիայում է, Իրաքում է, քրդաբնակ շրջաններում է, ու այդ 700-800 հազարի կեսից ավելին այդ պարագայում, այնուհանդերձ, կազմված կլինի աշխարհազորայիններից՝ քաղաքացիական կյանքից կտրված ու զենք վերցրած մարդկանցից։ Այսինքն՝ մեր դեմ Թուրքիան ուժերի գերլարման դեպքում կարող է մոտ 400-500 հազարանոց բանակ կիրառել։ Այդ պարագայում մենք կարող ենք արցախյան լեռներում շատ սահմանափակ ուժերով անցնել ամուր պաշտպանության՝ ինչպես 92 թվականին էր, և հիմնական ու ռեզերվային ուժերը բերել արևմտյան սահման։ Իհարկե, հնարավոր է, որ թուրքական բանակը որոշ առաջխաղացում ունենա, բայց դա շատ ծանր կարող է նստել իր վրա։ Համենայնդեպս, մի քանի օրվա խնդիր չի լինի։
Թուրքիայի հարձակման պարագայում մենք, անկասկած, ազգովի զենք կվերցնենք, երբ խոսք լինի առնվազն 200-250 հազար հայ ռազմիկի մասին, և այս պարագայում ընդամենը միայն կրկնակի գերակշռություն ունեցող թուրքական կողմի համար, հատկապես նման մեծ թվերի պարագայում, ամենևին էլ հեշտ չի լինի: Իսկ եթե մենք 10-20 օր, մեկ ամիս դիմացանք՝ համաշխարհային ռեզոնանս կլինի, միջազգային մեծ աղմուկ կբարձրանա, հայկական սփյուռքը կարձագանքի, Միացյալ Նահանգները, Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, Հունաստանը և մյուս ազդեցիկ խաղացողները կարձագանքեն, կմիջամտեն։ Ռուսներն ասում են՝ «береженого Бог бережет»: Մենք կանցնենք ամուր պաշտպանության ու, թող ներվեն նման խոսքերը, կխմենք թուրքական բանակի արյունը, կխմենք՝ հիմնավորապես։ Սրանում թող ոչ ոք չկասկածի, իսկ այդ պարագայում դեռ հարց է՝ որն ինչպես կլինի:
Այսինքն՝ այնպես չէ, որ Թուրքիան մի թեթև ուժերը, մկանները ցուցադրեց ու մեզ կհաղթի։ Բայց մենք, իհարկե, պիտի զերծ մնանք այդ օրից, մինչև որ ծայրահեղ ուժեղանանք և արդյունքում լինենք Իսրայել, որի վրա Եգիպտոսի նման պետությունը, օրինակ, զգուշանում է հարձակվել։ Եվ եթե հիմա մենք ունենայինք 50-60 կործանիչ, և Թուրքիայի պես պետությունը նույնիսկ Ադրբեջանի հետ միաժամանակ հարձակվի՝ խնդիրներ կունենա։ Չեմ ասում՝ մենք կհաղթենք, կամ Թուրքիան ու Ադրբեջանը, բայց մենք ամեն դեպքում լուրջ խնդիրներ կստեղծենք, որովհետև 50-60 կործանիչներին հաղթելն ու հետո առաջ գալը այս պայմաններում խնդիր է։
Ես միշտ ասում եմ, որ մեր ղեկավարությունը պետք է պատրաստ լինի այն «սև օրվան», երբ Հայաստանը մենակ կլինի, և նրան երկու կողմից կսեղմեն։ Դա ամենաանցանկալի սցենարն է, որ կարող է ընդհանրապես լինել՝ ամենասև օրը, բայց մենք պետք է դրան պատրաստ լինենք, որովհետև ոչինչ չես կարող բացառել։ 1905 թվին ոչ ոք չգիտեր, որ 1918 թվին Նիկոլայ Երկրորդին կգնդակահարեն, ու Ռուսաստանը կփլուզվի քաղաքացիական պատերազմի քաոսում։ Պուտինը մի քանի տարուց կլինի 70 տարեկան։ Մենք ի՞նչ գիտենք՝ եթե Պուտինը, ենթադրենք, 10 տարի անց մահացավ, Ռուսաստանում ի՞նչ կլինի։ Մենք պիտի պատրաստ լինենք մենակ դիմադրելուն։ Սա է միտքս։
– Դուք արդեն, կարելի է ասել, պատասխանեցիք այն հարցին, որն ուզում էի տալ։ Ձեր խոսքում Դուք ակնարկեցիք, որ ինչպես պատմության դասերն են ցույց տալիս՝ ուշ թե շուտ, ինչ-որ մի պահի Ռուսաստանը կարող է հեռանալ այս տարածաշրջանից, և մենք կմնանք մեն-մենակ թուրքական վտանգի դեմ։
– Այս միտքս հետևյալ կերպ եմ ուզում վերջացնել՝ ցանկացած ազգ պետք է իր անվտանգության երկրորդ, երրորդ, չորրորդ և այլ պահեստային տարբերակներն ունենա։ Այսինքն՝ չի կարելի բոլոր ձվերը դնել մի զամբյուղի մեջ և ասել՝ Ռուսաստան կա, և վերջ։
Մեր ազգն այս պահին այնպիսի պայթյունավտանգ իրավիճակում է ապրում, որ նոր 1915 թվականը կարող է կործանարար լինել հինգհազարամյա հայ ժողովրդի համար։ Կարող ես այնպիսի մահացու հարված ստանալ, որից զուտ ֆիզիկապես այլևս ուշքի չես գա։ Դրա համար, ինչպես Իսրայել Պետությունն է անում, մենք պետք է երկրորդ, երրորդ, չորրորդ և այլ պաշտպանական գոտիներ ստեղծենք՝ ոչ թե ֆիզիկապես, այլ ծրագրային մակարդակում։ Այսինքն՝ Իսրայելն ի՞նչ է ասում. ասում է՝ Ամերիկան կա, ինձ չեն թողնի՝ նեղացնեն։ Բայց եթե Ամերիկան չեղավ՝ ես ունեմ հզոր օդուժ, հզոր զրահատանկային զորքեր։ Եթե դրանց էլ հաղթեցին՝ ես ունեմ ատոմային զենք, կպայթեցնեմ ամբողջ Մերձավոր Արևելքը։
Իսրայելը առնվազն երեք պաշտպանական գոտի ունի։ Ընդ որում՝ երրորդին նույնիսկ տեսականորեն չես կարող հաղթել։ Իհարկե, Սաուդյան Արաբիան ու Եգիպտոսը հարուստ պետություններ են, կարող են մի օր Իսրայելին գերազանցող օդուժ ունենալ։
Տեսականորեն հնարավոր է։ Բայց ի՞նչ կարող են անել ատոմային զենքի դեմ։ Դրանից զգուշանալով՝ իրենք կխուսափեն Իսրայելի հետ բախումից։ Էլ չեմ ասում, որ դեռ հարց է՝ առաջին ու երկրորդ գոտիները կհաղթահարե՞ն, թե՞ ոչ։
1in.am/2551721.html?
