21 ՅՈՒՆԻՍ 2019 – ՄՇԱԿՈՅԹ:
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Արտասանական յայտագիրին վերջին կատարումն է: Երեւանի «Նարեկացի» արուեստի միութեան բեմին վրայ մեր սփիւռքահայ աշակերտները ձեռք ձեռքի բռնած՝ կը հնչեցնեն Եղիշէ Չարենցի ամենայայտնի բանաստեղծութիւնը: Առաւել յուզիչ են վերջին տողերը. «Իմ կարօտած սրտի համար ո՛չ մի ուրիշ հեքիաթ ՉԿԱՅ»: 23 հայատրոփ սիրտեր առաւել ոգեւորուած են: Միթէ՞ հայրենի հողն է պատճառը. «Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ ՉԿԱՅ»: Ըսեմ նաեւ, թէ հայաստանեան պտոյտին վերջընթեր օրն է եւ պատանիները խորապէս յուզուած են, քանզի սա հրաժեշտի խօսք է. «Աշխա՛րհ անցի՛ր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ ՉԿԱՅ»:
Յարգելի ընթերցող, դուք ալ նկատեցի՞ք. ազգային սրբութիւններու մասին երբ խօսի Չարենց, կը գործածէ բացասական բառ. «չկայ»: Յայտագիրին սկիզբը, ժամ մը առաջ, աւելցնեմ, թէ մեր աշակերտներէն Սեւանը արտասանած էր «չկայ»-ներով յայտնի մէկ այլ գործ՝ Վահան Տէրեանի «Երկու Ուրուական»ը. «Չկան օրերն ահարկու… Չկայ ժամ ու ժամանակ… Ես էլ դու եմ, ես՝ չկամ»:
Երեխաներուն համար այժմ աւելի մեծ ուրախութիւն չկայ… Ծափահարութիւններ, միութեան տնօրէնին կողմէ շնորհակալական ջերմ խօսքեր, բեմի վրայ խմբանկար, ապա վարագոյր: Իսկ հիմա, մեր քայլերը կ՛ուղղենք դէպի շքեղ սրճարան մը.
– Կը ներէք, տեղ չկայ:
– Հասկնալի է, նախապէս չենք հեռաձայնած եւ տեղ չենք պատուիրած:
Յաջորդը բացօթեայ թէյարան մըն է: Կը նստինք սօսիներու շուքը վայելող սեղաններու վրայ: Դադարի այս միջոցին բառ մը, այսօր բազմաթիւ անգամներ հնչած ձայն մը կը զբաղեցնէ միտքս, քանզի, կը նկատենք, թէ անիկա կ՛իշխէ քաղաքին վրայ. «Չկայ»:
– Պարոն, կը մօտենան Աւագը եւ Վէմը-, ըսին, որ հոս պէտքարան չկայ:
– Տղա՛ք, համբերեցէք քիչ մը, զովացուցիչ մը խմեցէք, յետոյ կը վերադառնանք պանդոկ:
«Չկայ». այս բառով են կարծես ողողուած քաղաքի տուները, սրճարանները, մայթերը, զրոյցները, բանավէճերը, ինչպէս նաեւ՝ օրաթերթերու խորագիրները: Տեսնելու համար, թէ որքան համատարած է անիկա ու անհրաժեշտ է, որպէսզի հայը կարենայ մտածել կամ արտայայտուիլ՝ ձեզ նախ կը հրաւիրեմ հին ու նոր թերթերու քանի մը վերնագիրներ կարդալու. «Հայաստանի Մէջ Այլեւս Չկայ Մենաշնորհ», «Արցախի Մէջ Լարուածութիւն Չկայ», «Հալէպի Մէջ Սով Չկայ», «Վարդավառ Է, Ջուր Չկայ»: Իսկ օր մը քաղաքի բնակիչները արթնցան, 30ական թուականներն էին, աջ նայեցան, ձախ նայեցան, բայց «չկայ» բառին մէկ քառորդը, վերջին տառը, դասական «յ»ն՝ չկայ: Բառը այդպէս ալ մնաց կաղ՝ «չկա»: Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, մի՛ զարմանաք, եթէ մայրաքաղաքի որեւէ մէկ անկիւնը ձեր որեւէ հարցումին փոխարէն ստանաք լակոնական այսպիսի պատասխան. «խնդիր չկայ», «գործ չկայ», «հարց չկայ», ինչպէս նաեւ՝ օգուտ, ելք, կապ, կարիք, կասկած, ճանապարհ, մեռնելու ժամանակ, ուրիշ տարբերակ եւ այդպիսի բան… չկայ: Ի՞նչ է պատճառը: Արդեօք մեր ազգային հոգեբանութի՞ւնն է խօսիլ ժխտականով, նոյնիսկ մեր ունեցածին մասին: Չենք գիտեր: Պատասխան չկայ: Բայց, կ՛ուզենք, գիտնալ թէ մայրենին ուրկէ՞ առաւ այս գաղափարը: Հարցնենք ստուգաբանութեան. գրաբբար հայերէնի «կամ» բայն է մեր բոլոր «չկայ»ներուն արմատը: Բուն իմաստն է՝ կանգնիլ, կայնիլ, գոյութիւն ունենալ, մնալ, ըլլալ, երեւալ: Անոր սահմանական եղանակ, ներկայ ժամանակ, եզակի երրորդ դէմքի ժխտականը, «չկայ»ն, նախնապէս կը նշանակէր «ո՛չ հաստատուն, անկայուն, անցաւոր»: Հնագոյն գործածութի՞ւնը անոր… Եղիշէ Պատմիչի խրատներէն մէկուն մէջ կը գտնենք. «Չկայ ինչ քո եւ արդարոյդ այդորիկ»: Կորիւնն ալ ունի գործածութիւն մը. «Քանզի եւ չկայ ինչ ի վերայ յայտնեօք եւ ծածկականօք զաստուածականն»:
Յարգելի ընթերցող, ուշ միջնադարուն, աշուղներն ու տաղասացները սկսան հառաչելու՝ «չկայ», ու շատ հեշտալուր էր անիկա, քանզի անիկա կ՛ակնարկէր հողեղէն գեղեցկուհիին. «Չկայ քիզի նման չափով, Նազա՛նի»: Սայաթ Նովան էր այդպէս երգած՝ սազը ձեռին: Գուսան Հաւասին մեզի տուաւ ընտիր տողիկներ. «Եար, քեզանից հզօր չկայ, քեզ նման հողածին չկայ», «Հավասին եմ, տանջող դարդիս ճար չկայ»: Իսկ Գուսան Թիֆիլին անոր տուաւ իմաստասիրական խորք. «Ուր ժողովուրդ չկայ, սազը ո՞ւմ է պէտք»: Ապա, եկան իմաստասէր բանաստեղծներ ու բառին տուին ազգային եւ քաղաքական կեցուածք. «Տէր կամ ստրուկ պիտի լինես, ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ: Լուծ կամ լծկան պիտի լինես, ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ»: Աւետիք Իսահակեանի աշխարհահայեացքն էր սա: Մինչ Համօ Սահեան ըսաւ. «Եթէ սիրտդ սիրտ է, սիրոյ ճամբի վրայ խելագարուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ… Լոյսը փռուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ: Երգը գրուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ»: Բանաստեղծը խօսք ուղղեց նաեւ հայրենի մասրենիին. «Պտուղդ քաղող չկայ, պատիւդ պահող չկայ, մասրենի, բարի մասրենի… Երեսիդ նայող չկայ»: Ապա, եկան սիրահար քնարերգակներ ու բառին չորս ուսերուն վրայ զետեղեցին նուրբ զգացումներ: Աւետիք Իսահակեան գանգատեցաւ. «Ցաւս խորն է, ճար չկայ, ճար անող չկայ… Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է, սրտացաւ ընկեր չկայ»: Վահան Տէրեան թախծոտ միտքերու մէջ շշնջաց. «Իմ հոգու համար չկայ արշալոյս», «Չկայ ոչինչ, որ այնքան թովիչ լինի, որպէս քո տխրութիւնը կուսական»:
Չարենց եկաւ հայրենասիրական շունչով: 1915 թուականն էր: 18 տարեկան բանաստեղծը եկած էր Վան, քաղաքը պաշտպանելու համար: Ռազմաճակատին վրայ, գիշերուան անծայր մութին մէջ, տղան տեսաւ պատերազմի եւ մեր կորուստներուն զարհուրանքը.
«Շուրջս ո՛չ մի ձայն ու շշուկ չկար-
Խօսքեր չկային, ու արեւ չկար»:
Ան շարունակեց սարսափիլ. «Չկայ փրկութեան մի երկիր, չկայ փրկութեան ճանապարհ», «Ո՛չ մի լոյս չկայ վառուած», «Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա», «Թէ մութ, թէ լոյս՝ երկո՜ւսն էլ չկան»: Առաւօտուն յայտնուեցաւ ահաւոր, աւելի մեծ ճշմարտութիւնը, Չարենցի երկու բառով՝ «Նաիրին չկայ»: Իսկ օր մը, արցախեան ազատագրական պայքարի օրերն էին, լռեցին քամանչաներն ու սազերը, խոնարհեցան աշուղներն ու տաղասացները, իսկոյն գլխարկները հանուեցան, տիրեց պահ մը լռութիւն խոր ակնածանքով, որովհետեւ, Խաչիկ Մանուկեանի խօսքով՝ «Բարձունքը մերն է, տղերքը՝ չկան»:
Մինչ, այս մայրաքաղաքին մէջ կեանքը իր բնական ընթացքին մէջ է: «Չկայ»ն կը շարունակէ ժողովուրդի առօրեային անբաժանելի մասը կազմել, հնչել ամէն օր՝ իբրեւ դարձուածք եւ խօսքի անուշ ձեւ: «Կաս, չկաս՝ մէկ է», «Կար ու չկար», «Թանկից էժանը չկայ», «Այսօր կայ, վաղը չկայ», ապա, յանկարծ բարեկամ մը կը յայտնուի եւ կը համոզուիք, թէ առանց «չկայ»ի նոյնիսկ զրոյց սկսելու հնարաւորութիւն չկայ.
– Պարոն դասատու, բարի էք եկել:
– Օ՜, Կարէ՜ն, բարեւ, նստէ, բան մը խմենք:
– Շնորհակալութիւն: Ո՞նց էք, ի՞նչ կայ-չկայ:
Կը կանչենք մատուցողը.
– Կը ներէք, մեզի երկու հատ լեմոնատ կրնայի՞ք բերել:
– Չկայ:
asbarez.com/arm/348867/ԲԱՌԵՐՈՒ-ԽՈՐՀՐԴԱՒՈՐ-ԱՇԽԱՐՀԸ-Չկայ/
