Հայոց Ցեղասպանությեան եւ Հայկական Հարցի թեմաներով 2008-18-ին թուրքիացի մտաւորականների ուսումնասիրութիւնները

2019/09/26 — ԳՐՔԵՐ – ԳՐԱԽՕՍԱԿԱՆ, ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ, ՅՈԴՈՒԱԾՆԵՐ, ՆՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ:

Մե­լի­նէ Ա­նում­եան

Թրքագէտ, պատմական գիտութիւններու թեկնածու

2016 Յու­լի­սին ­Թուր­քիայում կա­տար­ուած ռազ­մա­կան յե­ղաշրջ­ման փոր­ձը եւ դ­րան յա­ջոր­դած ար­տա­կարգ դրութ­եան ռե­ժի­մը նախորդող տաս­նամեա­կում, այդ երկ­րում սկսել էին ա­ռաւել մեծ թուով գրքեր հրա­տա­րակ­ուել նախ­կի­նում թապու ե­ղած այն­պի­սի թե­մա­նե­րով, ինչ­պի­սիք են ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնը,­ Հայ­կա­կան Հար­ցը, իսլամաց(ու)ած հայերը եւ լքեալ գոյքերը: Իսկ ի՞նչն էր պատ­ճա­ռը, որ եթէ 1990ա­կան­նե­րի վեր­ջ-2000ա­կան­նե­րի սկզբնե­րին նման թե­մա­նե­րի մա­սին ի­րա­կա­նութ­իւնը ներ­կա­յաց­նող շատ գրքեր ար­գել­ւում եւ­ ոչն­չաց­ւում էին ­Թուր­քիայում[1], ինչ­պէս, օ­րի­նակ, գեր­մա­նաբ­նակ թուրք մտաւո­րա­կան ­Քե­մալ ­Եալ­չը­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­իւն­նե­րը, Ռակըփ Զարաքոլուի հրատարակութիւնները, ա­պա այդ տասնամեակում ­Թուր­քիայում հրա­տա­րակ­ուե­ցին ան­գամ ո­րոշ հայ գիտ­նա­կան­նե­րի աշ­խա­տութ­իւն­ներ: ­Դա հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­ւոր­ուած էր Թուր­քիա­յի` Եւ­րա­միութ­եանն ան­դա­մակ­ցե­լու գոր­ծըն­թա­ցով, ինչ­պէս նաեւ այլ գոր­ծօն­նե­րով: 2008ին մեկ­նար­կած հայ-թուր­քա­կան «ֆուտ­բո­լա­յին դի­ւա­նա­գի­տութ­եան» եւ 2009 Հոկ­տեմ­բե­րին Ց­իւ­րի­խում ստո­րագ­րուած ար­ձա­նագ­րութ­իւն­նե­րից յե­տոյ­ Թուր­քիայում սկսուեց «Հայ­կա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­իւնը» (Ermeni Açılımı), ո­րի շրջա­նակ­նե­րում յե­տա­գայ միքա­նի տա­րում հայ­կա­կան թե­մա­տի­կան հա­մե­մա­տա­բար ա­ւե­լի ար­դիա­կան դար­ձաւ այս­տեղ: ­Նախ­քան բուն նիւ­թին անդ­րա­դառ­նա­լը`հարկ է նշել, որ յօդ­ուա­ծի վեր­նագ­րում «թուրք մտաւո­րա­կան» բնո­րո­շու­մը կի­րա­ռել ենք պայ­մա­նա­կան կեր­պով, քա­նի որ ներ­կա­յացուած ո­րոշ հե­ղի­նակ­ներ ու­նեն նաեւ քրդա­կան, հայ­կա­կան կամ այլ ծա­գում:

­

Հա­կա­հայ­կա­կան գրքեր

Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, հարկէ ար­ձա­նագ­րել, որ նշեալ տաս­նամեա­կում Թուր­քիայում միա­ժա­մա­նակ շա­րու­նակ­ուել է այս հան­րա­պե­տութ­եան հա­մար աւան­դա­կան դար­ձած` պատ­մութ­եան խե­ղաթիւ­րու­մը: Անդ­րա­դառ­նա­լով այդ տա­րի­նե­րին թուր­քա­կան պաշ­տօ­նա­կան պատ­մագ­րութ­եան կող­մից ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան խե­ղաթիւր­ման փոր­ձե­րին` հայ ցե­ղաս­պա­նա­գէտ ­Մա­րի Յով­հան­նիս­եանն ի­րաւամբ նկա­տում է. «­Թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­եան մե­թոդ­նե­րը թէեւ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում են­թարկ­ուել են ո­րո­շա­կի փո­փո­խութ­իւն­նե­րի, սա­կայն, թե­զե­րը հիմ­նա­կան բո­վան­դա­կութեամբ պահ­պանուել են։ Դ­րանք ար­տա­ցոլ­ուել են թէ՛գի­տութ­եան, թէ՛ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան հռե­տո­րա­բա­նութ­եան եւ թէ՛մշա­կոյ­թի մէջ»[2]:

Նշեալ տաս­նամ­եա­կում թուր­քա­կան պաշ­տօ­նա­կան պատ­մագ­րութ­իւնը ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ժխտման թե­մա­նե­րով «գի­տա­կան» աշ­խա­տութ­իւն­նե­րի պատ­րաս­տումն ու հրա­տա­րա­կու­մը յատկա­պէս աշխուժաց­րել էր­ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան 100ամ­եայ տա­րե­լի­ցի նա­խօ­րէին: Յի­շեց­նենք, որ 2009-2014՝ ­Թուր­քիա­յի արտ­գործ­նա­խա­րա­ր Ահ­մէթ Դա­ւու­թօղ­լուն շրջա­նա­ռութ­եան մէջ էր դրել «Ար­դար Յի­շո­ղութ­եան» (“Adil Hafıza”) մա­սին դրոյ­թը, որն ի­րա­կա­նում նպա­տակ ու­նէր­ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան մեծ ող­բեր­գութ­իւնը հաւա­սա­րեց­նել Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րին զոհուած թուրքերի ցա­ւի հետ:

Մեծ Եղեռ­նի 100ամեայ տա­րե­լի­ցին ըն­դա­ռաջ` թուր­քա­կան կողմն աշխույժ քայ­լեր ձեռ­նար­կեց նաեւ գի­տա­կան ոլորտում: Ինչ­պէս եւ­կան­խա­տե­սե­լի էր, գի­տա­կան աս­պա­րէ­զում այս հար­ցում պար­տա­ւո­րութ­իւն­նե­րի հիմ­նա­կան բեռն ստանձ­նեց թուր­քա­կան պաշ­տօ­նա­կան պատ­մագ­րութ­եան եւ­ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ժխտման մշտա­կան խօ­սա­փող Թուր­քա­կան Պատ­մա­գի­տա­կան Ըն­կե­րութ­իւնը (ԹՊԸ, Türk Tarih Kurumu): Այդ աշ­խա­տանք­նե­րի շրջա­նակ­նե­րում, 2011 Նո­յեմ­բե­րին թուր­քա­կան «­Դե­ղի­շիմ» հրա­տա­րակ­չութ­իւնը լոյս ըն­ծա­յեց հայ-թուր­քա­կան յա­րա­բե­րութ­իւն­նե­րին նուիր­ուած 24 հա­տո­րա­նոց հան­րա­գի­տա­րան՝­ Սա­քա­րիա­յի Հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս եւ ­ԹՊԸի­ Հայ­կա­կան Բաժ­նի պա­տաս­խա­նա­տու, դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Է­նիս ­Շա­հի­նի խմբագ­րութ­եամբ, ո­րում ընդգրկուեցին նաեւ հայ, ադր­բե­ջան­ցի, ֆրան­սիա­ցի, անգ­լիա­ցի, ռուս եւ­ ա­մե­րի­կա­ցի հե­ղի­նակ­նե­րի 361 «գի­տա­կան» ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­ներ։ ­Թուր­քա­կան­ Սա­պահ օ­րա­թեր­թի փո­խանց­մամբ` 17,000 է­ջիցեւ 80,000 փաս­տաթղ­թից բաղ­կա­ցած սոյն հան­րա­գի­տա­րա­նը պատ­րաստ­ուել է հինգ տա­րում[3]։

Ինչ­պէս միշտ, նշեալ տաս­նամեա­կում եւս ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնը ժխտե­լու գոր­ծում ներգ­րաւուած են ե­ղել Թուրքիայի ոչ միայն պատ­մա­բան­ներ, այլեւ քաղաքական գործիչներ ու լրագ­րող­ներ, ով­քեր չեն բա­ւա­րար­ուել հրապարակախօսական յօդ­ուած­նե­րով, այլ այդ թե­մա­յով հե­ղի­նա­կել են նաեւ «գիտական» ուսումնասիրութիւններ: Այս­պէս, օ­րի­նակ, դարձ­եալ 2011ին­ Թուր­քիայում լոյս է ըն­ծայ­ուել թուրք քաղաքական գործիչ Ու­լուչ Գ­իւր­քա­նի Ermeni Sorununu Anlamak (Հաս­կա­նալ Հայ­կա­կան Հար­ցը) գիր­քը, ո­րում հե­ղի­նա­կը, ժխտե­լով ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան փաս­տը, կրկնում է թուր­քա­կան պաշ­տօ­նա­կան պատ­մագ­րութ­եան այն հիմ­նա­կան թե­զը, թէ կա­տար­ուել է «միայն տե­ղա­հա­նութ­իւն»: Գ­իւր­քա­նը նաեւ հիմնուե­լով ­Դա­ւու­թօղ­լո­ւի յօրի­նած վե­րո­յիշ­եալ դրոյ­թի վրայ` պնդում է, թէ «բո­լորն են ցաւ ապ­րել այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում»[4]: Հեղինակը անդրադարձել է նաեւ երիտթուրքերի 1919-1921ի դատավարութիւններին նուիրուած թեմայի՝ 2015 Մարտին Ստամբուլում հրատարակուած Ermeni Katilamı Suçlaması. Yargılama ve Karar. Malta (1919-1921) (Հայկական կոտորածի մեղադրանքը. Դատավարութիւն եւ դատավճիռ: Մալթա 1919-1921)[5] գրքով: Հարկ է նշել, որ սոյն գրքի հեղինակը, որպէս Անկարայից ընտրուած պատգամաւոր, 1991-2002՝ պաշտօնավարել է նաեւ Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովում (ԹԱՄԺ), որոշ ժամանակ եղել ԹԱՄԺի փոխնախագահը: Լինելով քաղաքական գործիչ եւ լրագրող, այլ ոչ թէ պատմաբան` Գիւրքանը յիշեալ գիրքը գրել է` առաւելապէս ելնելով քաղաքական շահերից եւ դրդապատճառներից: Դրանով է պայմանաւորուած նաեւ այն հանգամանքը, որ այս գիրքը գիտական առումով, յամենայնդէպս` երիտթուրքերի դատավարութիւնների խնդրի տեսանկիւնից, որեւէ նորոյթ չի պարունակում, այլ միայն կրկնում է թուրքական պաշտօնական պատմագրութեան հիմնական թեզերը հայերի տեղահանութեան եւ կոտորածների դատական գործերի վերաբերեալ:

Հա­կա­հայ­կա­կան թե­մա­ներով գրքե­րի հրա­տա­րա­կու­մը ­Թուր­քիայում, ինչ­պէսեւ կան­խա­տես­ւում էր, աշխուժա­ցաւ յատկա­պէս­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան 100ամեայ տա­րե­լի­ցի նա­խօր­եա­կին: 2014ին «­Նոր ­Թուր­քիա» ռազ­մա­վա­րա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­նե­րի կենտ­րո­նը (Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi) հրա­տա­րա­կեց Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան փաս­տի ժխտմանն ուղղ­ուած եւ 4000 է­ջից ու հինգ հա­տո­րից բաղ­կա­ցած ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­նե­րի շարք, որ կրում էր «Ermeni Meselesi Özel Sayısı» (­Հայ­կա­կան հար­ցին նուիրուած յատուկ համար) վեր­նա­գի­րը[6]:

2015ին­ Թուր­քիայում 15 հո­գու հա­մա­հե­ղի­նա­կութ­եամբ լոյս տե­սաւ Yüzüncü Yılında Ermeni Meselesi “İddialar-Yalanlar-Gerçekler” (Հայ­կա­կան Հար­ցը 100րդ­ տա­րե­լի­ցին. պնդում­ներ, ստեր, ճշմար­տութ­իւն­ներ) վեր­նագ­րով յօդ­ուած­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն, ո­րը շա­րու­նա­կե­լով թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կա­նութ­եան հիմ­նա­կան թե­զե­րը` ­Հայ­կա­կան Հար­ցին եւ­ հայ-թուր­քա­կան յա­րա­բե­րութ­իւն­նե­րին էր անդ­րա­դառ­նում պատ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան եւ ընկերաբանական դիտանկ­իւն­նե­րից[7]:

Պատ­մա­կեղ­ծա­րա­րութ­իւնն այս երկ­րում շա­րու­նակ­ուեց նաեւ յե­տա­գայ տա­րի­նե­րին: 2017ին թուր­քա­կան «­Փա­լէթ» Հրա­տա­րակ­չութ­իւնը ­Ֆե­րու­դուն Ա­թա­յի խմբագ­րութ­եամբ տպագ­րեց մի քա­նի թուրք ”պատ­մա­բան­նե­րի” գրչին պատ­կա­նող յօդ­ուած­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու: 1915’e Hapsedilen Tarih: Ermeni Meselesi (1915ով կաշ­կանդ­ուած պատ­մութ­իւնը. Հայկական Հարցը)[8] վեր­նա­գի­րը կրող սոյն գրքի ա­ռա­ջա­բա­նում խմբա­գիր Ա­թան գրում է. «Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի ժա­մա­նակ, երբ Օս­ման­եան պե­տութ­իւնը կե­նաց-մա­հու պայ­քար էր մղում, հա­յե­րի մի մա­սը, պե­տութ­եան թշնա­մի­նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով, ան­դառ­նա­լի գոր­ծո­ղութ­իւն­ներ է ձեռ­նար­կել  եւ­կո­տո­րած­ներ ի­րա­կա­նաց­րել ան­պաշտ­պան մարդ­կանց դէմ: Սոյն գրքում խիստ ար­ժէքաւոր յօդ­ուած­նե­րի հե­ղի­նակ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը, սկզբնա­կան շրջա­նից մինչ օրս թուրք-հայ­կա­կան յա­րա­բե­րութ­իւն­նե­րին անդ­րա­դառ­նա­լով, նպա­տա­կադր­ուել են ի­րենց նպաստն ու­նե­նալ այս ո­լոր­տում ար­ուած ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­նե­րի մէջ»[9]:

Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­եան եւ ­Հայ­կա­կան հար­ցի թե­մա­նե­րով ի­րա­կան փաս­տե­րը ներ­կա­յաց­նող գրքեր տպագ­րած թուր­քա­կան հրա­տա­րակ­չութ­իւն­ներ

Չ­նա­յած նշեալ տաս­նամ­եա­կում ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ու ­Հայ­կա­կան Հար­ցի վերաբերեալ­ Թուր­քիա­յում շա­րու­նակուող պատ­մա­կեղ­ծա­րա­րութ­եանը` ո­րոշ հրա­տա­րակ­չութ­իւն­նե­րի կող­մից տպագր­ուել են նաեւ պատ­մա­կան փաս­տե­րը չա­ղա­ւա­ղած գրքեր: Այս ա­ռու­մով յի­շա­տակ­ման են ար­ժա­նի յատկա­պէս «­Բել­գէ», «­Փեն­ջե­րէ», «Ի­լե­թի­շիմ» հրա­տա­րակ­չութ­իւն­նե­րը:

Հա­յութ­եանը յատկա­պէս յայտ­նի են «­Բել­գէ» Հրա­տա­րակ­չութ­իւնն ու վեր­ջի­նիս տնօ­րէն ­Ռա­գըփ ­Զա­րա­քօ­լուն, քան­զի սոյն հրա­տա­րակ­չութ­իւնն ա­ռա­ջին­նե­րից էր Թուր­քիայում, որ առաջին անգամ 1993 թ․ հա­մար­ձակ­ուեց այ­դօ­րի­նակ գրքեր լոյս ըն­ծա­յել: 2013 Փետրուա­րին հեր­թա­կան ան­գամ ­Հա­յաս­տան այ­ցե­լած ­Զա­րա­քօ­լուն, ինձ հետ զրոյ­ցում ներ­կա­յաց­նե­լով վեր­ջին շրջա­նում իր հրա­տա­րակ­չա­տան կա­տա­րած աշ­խա­տանք­նե­րը եւ, յատկա­պէս, ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ու ­Հայ­կա­կան Հար­ցին առնչ­ուող խնդիր­նե­րի վե­րա­բեր­եալ հրա­տա­րա­կած գրքե­րը, մաս­նաւո­րա­պէս նշեց. «Ա­մե­նա­վեր­ջին գիր­քը, որ հրա­տա­րա­կել ենք հայ­կա­կան թե­մա­տի­կա­յով, ­Թե­սա­ Հոֆ­մա­նի կող­մից կազմ­ուած` 1912-22ի Ա­նա­տո­լիա­յի հա­յե­րի, յոյ­նե­րի եւ­ ա­սո­րի­նե­րի զտման մա­սին հա­մա­պար­փակ աշ­խա­տութ­իւնն է: ­Թե­սա ­Հոֆ­մա­նը ժո­ղո­վել  էԲեռ­լի­նում կա­յա­ցած մի գի­տա­ժո­ղո­վի զե­կու­ցում­նե­րը: Այս գիր­քը շատ ու­շագ­րաւ է, քան­զի ներ­կա­յաց­նում է եր­եւոյ­թի ա­ռա­ւել ընդգր­կուն կող­մե­րը: Սոյն աշ­խա­տութ­իւնը հրա­տա­րա­կել ենք Ս­իւ­զան­ Զեն­գի­նի յի­շա­տա­կին, ո­րով­հետեւ վեր­ջինս, ինձ նման` ա­նար­դար կեր­պով բան­տարկ­ուել է եւ­ ա­զատուե­լուց յե­տոյ մահացել` ա­ռող­ջա­կան խնդիր­նե­րի հետ­եւան­քով»[10]:

Ինչ­պէս եր­եւում է նաեւ հար­ցազ­րոյ­ցից, ­Զա­րա­քօ­լո­ւի ղե­կա­վա­րութ­եամբ գոր­ծող «Բել­գէ» Հրա­տա­րակ­չութ­իւնն այս տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում լոյս է ըն­ծա­յել ոչ միայն թուրք, այլ նաեւ հայ եւ­ այ­լազ­գի գիտ­նա­կան­նե­րի գրքե­րը` դրանք թարգ­մա­նա­բար ներ­կա­յաց­նե­լով թուրք ըն­թեր­ցող­նե­րի լայն զանգուած­նե­րին: Այս­պէս, նոյն` 2013ին «Բել­գէ»ն տ­պագ­րել է նաեւ ՀՀ ԳԱԱ Հնա­գի­տութ­եան Եւ­ Ազ­գագ­րութ­եան Ինս­տի­տու­տի գի­տաշ­խա­տող, բա­նա­սի­րա­կան գի­տութ­իւն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր ­Վեր­ժի­նէ Ս­վազլ­եանի ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւն. Ա­կա­նա­տես Վե­րապ­րող­նե­րի Վկա­յութ­իւն­ներ ստուա­րա­ծաւալ եւ­խիստ ար­ժէքա­ւոր աշ­խա­տութ­եան թուր­քե­րէն թարգ­մա­նութ­իւնը[11]:

Սա­կայն 2016 Յու­լի­սին ­Թուր­քիայում կա­տար­ուած ռազ­մա­կան յե­ղաշրջ­ման փոր­ձից եւ­ յայ­տա­րար­ուած ար­տա­կարգ դրութ­իւնից յե­տոյ երկ­րում սաստ­կա­ցած ճնշում­նե­րից չկա­րո­ղա­ցաւ խոյս տալ նաեւ այս հրա­տա­րակ­չա­տու­նը.­ այդ տարուայ Օ­գոս­տո­սին ­Զա­րա­քօ­լո­ւի տու­նը խու­զար­կութ­եան են­թարկ­ուեց, իսկ 2017 Մա­յի­սին ոս­տի­կա­նութ­իւնը ներ­խու­ժեց «Բել­գէ» Հրա­տա­րակ­չութ­իւն եւ­ շուրջ 2000 գիրք առգ­րաւեց[12]:

Նոյն տաս­նամեա­կում ­Թուր­քիա­յում ­Մեծ Եղեռ­նի եւ­ Հայ­կա­կան Հար­ցի վե­րա­բերեալ «Փեն­ջե­րէ» Հրա­տա­րակ­չութ­եան կող­մից լոյս ըն­ծայ­ուած գրքե­րի շար­քում յի­շա­տակ­ման է ար­ժա­նի յատկա­պէս Ար­շա­լոյս (Աւ­րո­րա) Մար­տի­կան­եանի «­Յօ­շոտուած ­Հա­յաս­տան» փաս­տագ­րա­կան յու­շագ­րութ­եան հրա­տա­րա­կու­մը, որ թուր­քե­րէն է թարգ­մա­նել հա­յաս­տա­նաբ­նակ պոլ­սա­հայ մտա­ւո­րա­կան Տի­րան Լոք­մագ­էօզ­եանը[13], իսկ «Ի­լե­թի­շիմ» Հրա­տա­րակ­չա­տունն ա­ռաւե­լա­պէս տպագ­րել է ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան մա­սին բազ­մա­թիւ ար­ժէ­քա­ւոր ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­ներ կա­տա­րած թուրք պատ­մա­բան ­Թա­նէր Աք­չա­մի մի քա­նի գրքե­րը[14]:

Տասնամեակում այս առումով կարեւոր աշխատանք է կատարել նաեւ Ստամբուլում գործող «Արաս» հայկական հրատարակչատունը[15]:

Հ­րանտ ­Տին­քի ան­ՈՒան մի­ջազ­գա­յին հիմ­նադ­րա­մի գի­տա­կան ու հրա­տա­րակ­չա­կան գոր­ծու­նէութ­իւնը

2007 Յուն­ուա­րի 19ինԱ­կօս շա­բա­թա­թեր­թի խմբագ­րա­տան առջեւ սպան­ուած պոլ­սա­հայ մտաւո­րա­կան, Ա­կօսի գլխաւոր խմբա­գիր Հ­րանտ Դին­քի ա­նու­նը կրող մի­ջազ­գա­յին հիմ­նադ­րա­մը ստեղծ­ուել է նոյն տար­ուայ Յու­նի­սին, ­Դինք ըն­տա­նի­քի ջան­քե­րով: Այս հիմ­նադ­րա­մում աշ­խա­տում են ոչ միայն հա­յեր, այլեւ այ­լազ­գի­ներ, այդ թւում` թուր­քեր: Հիմ­նադ­րա­մը, այլ ձեռ­նարկ­նե­րի հետ մէկ­տեղ, հան­դէս է գա­լիս նաեւ գի­տա­կան ու հրա­տա­րակ­չա­կան գոր­ծու­նէութ­եամբ: Այս­պէս՝ 2011ին Հ­րանտ ­Դին­ք Հիմ­նադ­րա­մը ձեռ­նար­կել է «Լռութ­եան Ձայ­նը» կամ «Ա­նա­տո­լիա­յի Հա­յե­րի Բա­նա­ւոր Պատ­մութ­եան» նա­խա­գի­ծը, ո­րի շրջա­նակ­նե­րում հրա­տա­րա­կում է Թուր­քիա­յի հա­յե­րի վե­րա­բերեալ բա­նաւոր պատ­մութ­եան մի­ջո­ցով կա­տար­ուած ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­ներ: 2011ին տպագր­ուել է Sessizliğin Sesi 1 – Türk­iye Ermenileri Konuşuy­or Derleyen (Լ­ռութ­եանՁայ­նը-I. Խօ­սում են ­Թուր­քիա­յի հա­յե­րը) ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը[16]: 2012ին հիմ­նադ­րա­մը լոյս է ըն­ծա­յել Sessizliğin Sesi 2 – Diyarbakırlı Ermeniler Konuşuyor, Derleyen (Լ­ռութ­եան ձայ­նը-II. Խօ­սում են դիար­բե­քիր­ցի հա­յե­րը) գիր­քը[17], ո­րում ներ­կա­յաց­ւում են ­Դիար­բե­քի­րում ապ­րող 8 կին եւ­նոյն­քան տղա­մարդ հա­յե­րի պատ­մութ­իւն­նե­րը: Ի­րա­կա­նում գիրքը կազ­մող­նե­րը հան­դի­պել են 81 դիար­բե­քիր­ցի հա­յե­րի հետ, ո­րոն­ցից 22ն­ ապ­րում են Ստամ­բու­լում, 16ը` ­Դիար­բե­քի­րում, 9ը` ­Լի­բա­նա­նում, 9ը` Ն­իւ­Եոր­քում, 4ը` ­Լոս Ան­ճել­ը­սում, 7ը` ­Մոն­րէա­լում, 4ը` ­Տո­րոն­տոյում, 4ը` Եր­եւա­նում եւ 3ը` Ն­իւ­Ճըր­զիում: Bianet.org լրատուա­կան կայ­քի փո­խանց­մամբ` այս գրքե­րի շնոր­հան­դէ­սի ժա­մա­նակ ու­սում­նա­սի­րութ­եան մաս­նա­կից Է­մի­նէ­ Քո­լի­վա­րն իր ելոյթում յայտ­նել է, որ գրքի ա­ռա­ջին հա­տո­րում ներ­կա­յացուած են ե­ղել ­Թուր­քիայում ապ­րող հա­յե­րը, իսկ սոյն հա­տո­րում` միայն Դիար­բե­քի­րի հա­յե­րի պատ­մութ­իւն­նե­րը: ­Նա նաեւ յա­ւե­լել է, որ այս գիրքը Դիար­բե­քի­րի հա­յե­րին նուի­րե­լու գա­ղա­փա­րը ծնուել էր ­Սուրբ ­Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցու բաց­մա­նը Դիարբեքիրի հա­յե­րի հոծ մաս­նակ­ցութ­եան շնոր­հիւ: Շ­նոր­հան­դէ­սին ե­լոյթ է ու­նե­ցել նաեւ գիրքը կազ­մող ­Ֆեր­դա ­Բա­լան­ջա­րը, ով նշել է, թէ այն ան­ձինք, ո­րոնց պատ­մութ­իւն­ներն ընդգրկ­ուել են գրքում՝ Դիար­բե­քի­րի եւ ­մեր­ձա­կայ շրջան­նե­րի իս­լա­մա­ցած հայ ըն­տա­նիք­նե­րի զա­ւակ­ներն են, ո­վքեր մե­ծա­ցել են որ­պէս մահ­մե­դա­կան եւ­ միայն յե­տա­գա­յում են տե­ղե­կա­ցել ի­րենց հայ­կա­կան ծագ­ման մա­սին[18]:

2013ին հիմ­նադ­րա­մը թուր­քե­րէն թարգ­մա­նեց ու հրա­տա­րա­կեց նաեւ Kılıç Artıkları. Türkiye’nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri (Ս­րից փրկուած­նե­րը. ­Թուր­քիա­յի ծպտեալ եւ­ իս­լա­մաց­ուած հա­յե­րը) գիր­քը, որ պատ­րաս­տել էին լրագ­րող ու ընկերաբան­ Լո­րենս ­Ռի­թէ­րը եւ­ լու­սան­կա­րիչ ­Մաքս Սվաս­լի­եանը[19]: Գր­քի հե­ղի­նակ­նե­րը ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ժա­մա­նակ կո­տո­րա­ծից մի կերպ փրկուած հա­յե­րի սե­րունդ­նե­րին ու­սում­նա­սի­րե­լու նպա­տա­կով բազ­մա­թիւ հան­դի­պում­ներ էին ու­նե­ցել Արեւմտ­եան­ Հա­յաս­տա­նում, Ս­տամ­բու­լում եւ Եւ­րո­պա­յի ո­րոշ երկր­նե­րում: Նոյն տա­րում ­Դին­քի ա­նու­նը կրող հիմ­նադ­րա­մը տպագ­րեց նաեւ Diy­ar­ba­kır Tebliğleri: Diyarbakır ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı (­«Դիար­բե­քիր­եան ծա­նու­ցում­ներ․ Դիարբեքիրի և շրջակայքի հասարակական և տնտեսական պատմությանը նվիրված գիտաժողովի նյութերը»[20] եւ Mardin Tebliğleri, Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı (­Մար­դին­եան ծա­նու­ցում­ներ․  Մարդինի և շրջակայքի հասարակական և տնտեսական պատմությանը նվիրված գիտաժողովի նյութերը»[21] վեր­նագ­րե­րով յօդ­ուած­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը, ո­րոնք բազ­մա­կող­մա­նի կեր­պով ներ­կա­յաց­նում են տուեալ բնա­կա­վայ­րե­րը: Եր­կու ժո­ղո­վա­ծու­նե­րում էլ ընդգրկ­ուել էին այդ թե­մա­նե­րով նոյն հիմ­նադ­րա­մի կող­մից կազ­մա­կերպուած գի­տա­ժո­ղով­նե­րին մաս­նա­կից թուրք եւ­ ար­տա­սահ­ման­ցի հե­տա­զօ­տող­նե­րի զե­կու­ցում­նե­րը:

2014ին հիմ­նադ­րա­մը, շա­րու­նա­կե­լով «Ա­նա­տո­լիա­յի Հա­յե­րի Բա­նա­ւոր Պատ­մութ­իւն» նա­խա­գի­ծը, հրա­տա­րա­կեց Sessizlğin sesi-III. Ankaralı Ermeniler Konuşuyor (Լ­ռութ­եան ձայ­նը-III.­ Խօ­սում են ան­կա­րա­ցի հա­յե­րը)[22]գիր­քը, ո­րի հե­ղի­նակ­նե­րը հար­ցազ­րոյց­ներ էին ունեցել­ Թուր­քիա­յի մայ­րա­քա­ղա­քում ապ­րող 10 հա­յե­րի հետ: 2015ին նոյն նա­խագ­ծի շրջա­նակ­նե­րում տպագր­ուեց նաեւ Sessizlğin sesi-IV. İzmitli Ermeniler Konuşuyor (Լ­ռութ­եան ձայ­նը-IV: ­Խօ­սում են իզ­միթ­ցի հա­յե­րը) ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը[23], ո­րը ներ­կա­յաց­նում է 1915ին Օս­ման­եան Կայս­րութ­եան կազ­մում գտնուած Իզ­միթ (Նի­կո­մի­դիա) սան­ջա­կի (մար­զի) Իզ­միթ, Պահ­չե­ճիկ (­Պար­տի­զակ), Ա­տա­փա­զա­րը, ­Քա­րամ­իւր­սէլ, ­Կէյ­վէ բնա­կա­վայ­րե­րում ապ­րած հա­յե­րի սե­րունդ­նե­րին: Գր­քում ընդգրկ­ուած են ­Բա­լան­ջա­րի ի­նը հար­ցազ­րոյց­նե­րը, ֆրան­սա­հայ պատ­մա­բան­ Ռեմոն Գէորգ­եանի «­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնը» գրքի «Իզ­մի­թի Սան­ջա­կում Կա­տար­ուած Տե­ղա­հա­նութ­իւնը» բա­ժի­նը, ինչ­պէս նաեւ Ա­րաս Էրկիւնէ­շի հե­ղի­նա­կած վեր­ջա­բա­նը: Այս ու­սում­նա­սի­րութ­եան շրջա­նակ­նե­րում ար­ուել է 30 հար­ցազ­րոյց­: ­Հար­ցազ­րոյց տուած ան­ձան­ցից 5 հո­գու ըն­տա­նիք­նե­րը ծա­գու­մով­ Պար­տի­զա­կից են, իսկ միւս 4 հո­գու­նը՝­ Քա­րամ­իւր­սէ­լից, Ար­մա­շից, Ա­դա­փա­զա­րից եւ Իզ­մի­թից: 2015ին հիմ­նադ­րա­մը լոյս ըն­ծա­յեց նաեւ դեռեւս 2013ին Ս­տամ­բու­լում իր կող­մից կազ­մա­կերպ­ուած՝ իս­լա­մաց­ուած հայութ­եան թե­մա­յով գի­տա­ժո­ղո­վի զե­կուց­ման նիւ­թե­րը[24]:

Հիմ­նադ­րամն ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­ներ է կա­տա­րում նաեւ բռնագ­րաւուած հայ­կա­կան գոյ­քի թե­մա­յով, ո­րի շրջա­նակ­նե­րում 2016ին հրա­տա­րակուեց ­Կայ­սե­րիում (­Կե­սա­րիա) հայ­կա­կան ու յու­նա­կան լքեալ գոյ­քին նուիր­ուած մի գիրք: Այն կրում էր Ermeni ve Rum Kültür Varlıklarıyla Kayseri (­Հայ­կա­կան եւ ­յու­նա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­եամբ­ Կայ­սե­րին)[25] վեր­նա­գի­րը: ­Շա­րու­նա­կե­լով ­Կե­սա­րիայում հայ­կա­կա­նութ­եան թե­ման` 2018ին դարձեալ «Լ­ռութ­եան Ձայ­նը» կամ «Ա­նա­տո­լիա­յի Հա­յե­րի Բա­նաւոր Պատ­մութ­իւն» նա­խագ­ծի շրջա­նակ­նե­րում Հ­րանտ ­Տինք Հիմ­նադ­րա­մը տպագ­րեց Sessizliğin Sesi-V. Kayserili Ermeniler Konuşuyor (Լ­ռութ­եան ձայ­նը-V.­Խօ­սում են կե­սա­րա­ցի հա­յե­րը) ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը[26]: Հիմ­նադ­րա­մի կայ­քէ­ջում հրա­պա­րակ­ուած տե­ղե­կութ­եան հա­մա­ձայն` գրքում ներ­կա­յաց­ուած են 28 հո­գու հետ կա­տարուած հար­ցազ­րոյց­նե­ր: Բացի այդ` գրքում տեղ են գտել նաեւ Հ­րանտ Տինք Հիմ­նադ­րա­մի պատ­մութ­եան ծրագ­րին մասնակցած պատ­մա­բան ­Մեհ­մէդ­ Փո­լա­թէ­լի ա­ռա­ջա­բա­նը եւ­գիր­քը կազ­մո­ղի` դոկ­տոր Իճ­լալ Այ­շէ Ք­իւչ­իւք­քըր­ջա­յի վեր­ջա­բա­նը: Ըստ գրքի` ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնից յե­տոյ եւս­ Կե­սա­րիա­յում դեռ շա­րու­նա­կել են հա­յեր ապ­րել: Այս­պէս՝ 1927ի  մար­դա­հա­մա­րի տուեալ­նե­րով` այս­տեղ պաշ­տօ­նա­պէս գրանց­ուած են ե­ղել 1978 հա­յեր: Այդ թի­ւը 1932ին ի­ջել է 1600ի, 1960ին` 800ի, իսկ ներ­կա­յում այստեղ գրեթէ այլեւս չկան հայեր: ­Յատկա­պէս 1950ա­կան­նե­րին Ստամ­բուլ ար­տա­գաղ­թած կե­սա­րա­ցի հա­յե­րի մեծ մասը հաս­տատ­ուել է­ Կ.Պոլսի Սա­մաթիա թա­ղա­մա­սում[27]:

Իս­լա­մացուած հա­յութ­եան նիւթը` թուրք ու­սում­նա­սի­րող­նե­րի ու­շադ­րութ­եան կենտ­րո­նում

Ինչ­պէս նկա­տե­լի է նաեւ Հ­րանտ ­Դին­ք Հիմ­նադ­րա­մի գի­տա­կան գոր­ծու­նէութ­իւնից, տաս­նամեա­կում թուրք ու­սում­նա­սի­րող­նե­րի ու­շադ­րութ­եան կենտ­րո­նում շա­րու­նա­կել են գտնուել իս­լա­մաց­ուած եւ ծպտեալ հա­յե­րին առնչ­ուող հար­ցեր: ­Յի­շեց­նենք, որ նախ­կի­նում թա­պու ե­ղած այս թե­ման սկսեց ա­ւե­լի աշխուժօրէն քննարկուել յատկա­պէս ­Դին­քի մա­հից յետոյ, երբ նրա թաղ­ման ա­րա­րո­ղութ­եան օ­րը հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ դուրս ե­կան Ս­տամ­բու­լի փո­ղոց­ներ եւ­ յայ­տա­րա­րե­ցին ի­րենց ծագ­ման մա­սին: Ին­քը՝­ Դին­քը եւս­ էա­կան դեր էր խա­ղա­ցել այս տա­բուն կոտ­րե­լու հար­ցում` Ա­կօսի է­ջե­րում հրա­տա­րա­կե­լով նման հա­յե­րի պատ­մութ­իւն­ներ: Այդ հա­յե­րի շար­քում ա­ռանձ­նայա­տուկ տեղ են գրա­ւում իս­լա­մաց­ուած հայ կա­նայք, ո­րոնք հար­կադր­ուած են ե­ղել ա­մուս­նա­նալ թուր­քե­րի կամ քրդե­րի հետ:

2012ին­Թուր­քիա­յում ­Հա­միթ ­Փե­քէ­րի հե­ղի­նա­կութ­եամբ տպագր­ուեց նման հայ կա­նան­ցից մէ­կին նուիր­ուած մի գե­ղար­ուես­տա­կան վէպ, ո­րը կրում էր Ermeni Kızı Kürt Anası (­Հայու աղ­ջիկ, քրդի մայր) վեր­նա­գի­րը[28]: Ն­մա­նա­տիպ թե­մայով է գրուած Բին­նազ Օ­նէ­րի՝ 2012ին լոյս տե­սած Geride Kalanlar (­Հետ­եւում մնա­ցորդ­նե­րը) վէ­պը[29], ո­րում ներկ­այաց­ուած է Ուր­ֆա­յի­ Քա­յա­լըք գիւ­ղի հայութ­իւնը: Այս­տե­ղի հա­յե­րին թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­իւն­նե­րը մահ­ուան եր­թի են հա­նում 1915 Օ­գոս­տո­սին: ­Հայ ո­րոշ ըն­տա­նիք­ներ ստիպ­ուած թող­նում են ի­րենց 16 աղ­ջիկ­նե­րին: ­Յե­տա­գայում այդ ման­կա­հա­սակ աղ­ջիկ­նե­րին ստի­պում են ա­մուս­նա­նալ ի­րեն­ցից տա­րի­քով շատ մեծ տղա­մարդ­կանց հետ եւբռ­նի իսլամաց­նում նրանց:

Տաս­նամեա­կում այդ թե­մա­նե­րով ­Թուր­քիայում տպագր­ուել են նաեւ այն­պի­սի հե­ղի­նակ­նե­րի գոր­ծեր, ով­քեր ներ­կա­յաց­րել են ի­րենց իսկ մայ­րե­րի կամ մեծ մայ­րե­րի պատ­մութ­իւն­նե­րը: Այդ հե­ղի­նակ­նե­րից մէկն էր ­Թուր­քիա­յում ­Ժա­մա­նա­կա­կից Լրագ­րող­նե­րի Միութ­եան նախ­կին նա­խա­գահ Ահ­մէթ Ա­բա­քա­յը, ում հե­ղի­նա­կութ­եամբ Hoşana’nın Son Sözü (Հո­շա­նա­յի վեր­ջին խօս­քը)[30] վեր­նագ­րով 2013ին լոյս տե­սած գրքում ար­տա­ցոլ­ուած են 82 տա­րե­կան հա­սա­կում մահացած իր հայ մօր ապ­րում­նե­րը, ով մահ­ուա­նից միայն րո­պէ­ներ ա­ռաջ է հա­մար­ձակ­ուել ըն­տա­նի­քի ա­ռաջ բա­ցել իր ծագ­ման գաղտ­նի­քը: Ի դէպ՝ այս գրքի հրա­տա­րա­կու­մից յետոյ Ա­բա­քա­յը են­թարկուել է ազ­գա­կան­նե­րի խիստ քննա­դա­տութ­եանը, ով­քեր նրան նա­խա­տել են նման գիրք լոյս ըն­ծա­յե­լու հա­մար[31]:

Ո­րոշ թուրք գրող­ներ անդ­րա­դար­ձել են նաեւ իս­լա­մաց­ուած հայ մա­նուկ­նե­րի ճա­կա­տագ­րին: Այս­պէս՝ 2014ին­ Թուր­քիայում հրա­տա­րակ­ուել է ծա­գու­մով սա­սուն­ցի Ադ­նան Արս­լա­նի Ceviz Ağacı (Ըն­կու­զե­նին)[32] վեր­նագ­րով վէպը, ո­րում ներ­կա­յացւում է արեւմ­տա­հա­յութ­եան, յատկա­պէս հայ կա­նանց ու ե­րե­խա­նե­րի ապ­րած դրա­ման: Թուր­քա­կան լրատ­ուա­մի­ջոց­նե­րի հետ զրոյ­ցում իր վէպի մա­սին ման­րա­մաս­ներ ներ­կա­յաց­րած հե­ղի­նա­կը յայտ­նելէ, թէ ի­րեն ո­գեշն­չել էր 96 տա­րե­կան հայ Ս­ու­լէյ­մա­նը, որն իր հետ բնակ­ուել էր նոյն հայ­կա­կան գիւ­ղում: ­Պաթ­մա­նի ­Սա­սուն գա­ւա­ռին են­թա­կայ­ Թե­քեւ­լէր գիւ­ղում ծնուած Արս­լա­նը նաեւ նշել էր, որ սոյն գրքի մի­ջո­ցով ցան­կա­նում էր ա­պա­գայ սե­րունդ­նե­րին փո­խան­ցել հա­յե­րի բնա­կա­վայ­րե­րի, նրանց կեն­ցաղի եւ­ ապ­րած մեծ դրա­մա­յի մա­սին տե­ղե­կութ­իւն­ներ: ­Հե­ղի­նա­կը նաեւ ընդգ­ծել էր, թէ վէ­պը գրելէր` հիմն­ուե­լով ի­րա­կան փաս­տե­րի եւ ի­րա­դար­ձութ­իւն­նե­րի վրայ[33]:

Նոյն` 2014ին­Թուր­քիայում հրա­տա­րակ­ուել են նաեւ թուրք հե­ղի­նակ Ա­լի ­Բայ­րա­մի Arsine.­ T­ehcirde Bir Ermeni Kızı (Ար­սի­նէ: Աք­սո­րի մէջ մի հայ աղ­ջիկ)[34] վէ­պը, ո­րում եւս ­ներ­կա­յաց­ուած է հար­կադրեալ կեր­պով կրօնա­փոխ ե­ղած մի հայ կնոջ պատ­մութ­իւնը: ­Կարճ ժա­մա­նակ անց սոյն վէ­պը յայտն­ուեց ա­մե­նաըն­թերց­ուած գրքե­րի հո­րի­զո­նա­կա­նում եւ­ ան­գամ ­Նո­բէլ­եան Մրցա­նա­կի ներ­կա­յաց­ուեց: Գր­քում դէպ­քե­րը զար­գա­նում են 1915ին­ Սամ­սու­նի­ Քաւաք գա­ւա­ռում, որ­տեղ­ Ռա­ֆա­յէլ­ Թէ­յէլ ըն­տա­նի­քը ստիպ­ուած է լի­նում բռնել գաղ­թի ճամ­փան: ­Վէպը պատ­մում է ըն­տա­նի­քի դստեր` Ար­սի­նէի դժուա­րին կեան­քի մա­սին:

Նոյն տար­ուայ մէջ հրա­տա­րակ­ուել է նաեւ հայ­կա­կան ծա­գում ու­նե­ցող Աբ­դուլ­լահ ­Գա­զէ­լի Akbez. Son Kale (Աք­բէզ. վեր­ջին բեր­դը)[35] գիր­քը, ո­րում ներկայացւում է հե­ղի­նա­կի ծննդա­վայր Հա­թայ (Ա­լեք­սանդ­րէթ) նա­հան­գի Աք­բէզ գիւ­ղից հա­յութ­եան տե­ղա­հա­նութ­եան թեման: ­Հե­ղի­նակն ու­սում­նա­սի­րել ու ներ­կա­յաց­րել է նաեւ ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնից ա­ռաջ՝ 1900ա­կան­նե­րի սկզբին կա­տար­ուած դէպ­քե­րը, զրու­ցել գիւ­ղի այժմու բնա­կիչ­նե­րի հետ: ­Գա­զէլն իր հայ ազ­գա­կան­նե­րի հետ­քե­րով գնա­լիս հա­սել է մինչեւ Բէյ­րութ եւ գր­քում ներ­կա­յաց­րել նաեւ իր հան­դի­պու­մը նրանց հետ:

2015ին­Թուր­քիայում լոյս տե­սաւ Օ­մէր Ա­քը­նի Tosbit Dağı (­Թոս­բիթ լե­ռը)[36] վէ­պը, ո­րը նուիր­ուած է այժմ­եան ­Թուր­քիա­յի ­Քոճաէ­լի նա­հան­գում գտնուող Ար­մա­շի (ներ­կա­յիս` Աք­մե­շէ) հա­յե­րին: ­Վէ­պում հե­ղի­նակն անդ­րա­դառ­նում է Ար­մա­շում ծնուած ու մե­ծա­ցած հա­յե­րի պատ­մութ­եանն ու մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­եանը[37]:

Թուր­քիա­յում իս­լա­մաց­ուած հայութ­եան թե­մա­յին առնչ­ուող գրքեր հրա­տա­րակ­ուել են նաեւ 2016ին: Այդ տա­րի երկ­րում գոր­ծող Իս­մա­յիլ ­Բե­շիք­չի Հիմ­նադ­րա­մը լոյս է ըն­ծա­յել Մ­իւսլ­իւմ Իւզ­իւլ­մէ­զի Ergani Tarihinin Saklı Sayfası Ermeniler (Էր­գա­նիի պատ­մութ­եան թաքն­ուած է­ջը` հա­յեր)[38] վեր­նագ­րով ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը: Ար­մատ­նե­րով էր­գա­նի­ցի պատ­մա­բա­նը աշ­խա­տութ­եան մէջ անդ­րա­դառ­նում է ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնից ա­ռաջ եւ­ յետոյ Դիար­բե­քի­րի Էր­գա­նի գա­ւա­ռի եւ շր­ջա­կայ բնա­կա­վայ­րե­րի հա­յե­րի կեան­քին:

2017ին եւս ­թուր­քա­կան գե­ղար­ուես­տա­կան գրա­կա­նութ­եան մէջ պահ­պանուել է հե­տաքրք­րութ­իւնը իս­լա­մաց­ուած հայ կա­նանց ու երե­խա­նե­րի թե­մա­յի նկատ­մամբ: Այդ տա­րի Ս­տամ­բու­լում տպագր­ուել է հայ­կա­կան ծա­գում ու­նե­ցող լրագ­րող Ն­ուէր Լա­զօղ­լո­ւի Kalbim Turkuaz (Սր­տիս Փի­րու­զը)[39] վէ­պը, ո­րը նուիր­ուած է ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան ժա­մա­նակ թուրք ա­ղա­նե­րից մէ­կի կող­մից որ­դեգր­ուած մի հայ աղջ­կայ` ­Փի­րու­զի պատմութեանը: Ի­րա­կան դէպ­քե­րի հի­ման վրայ ստեղծ­ուած գրքի գլխա­ւոր հե­րո­սու­հին ­Մեծ Եղեռնի տա­րի­նե­րին ­Խար­բերդ էր բեր­ուել ­Կի­րա­սուն նա­հան­գից, 6 տա­րե­կան հա­սա­կում:

Այդ տա­րի հրա­տա­րակ­ուել է նաեւ հայ­կա­կան ար­մատ­ներ ու­նե­ցող ­Հա­լիլ Էր­հա­նի Karadeniz’den Bir Ermeni Yetimi-Baybahanlı Nubar (Սեւ­ ծո­վից մի հայ որբ` Պայ­բա­հանցի­ Նու­պա­րը)[40] վեր­նագ­րով գիր­քը, ո­րում հե­ղի­նա­կը ներ­կա­յաց­նում է ­Թուր­քիա­յի ­Հան­րա­պե­տութ­եան` Սեւ Ծո­վի ա­փա­մերձ հատուա­ծում գտնուող Իւ­նիէ շրջա­նի իս­լա­մաց­ուած հա­յե­րից իր հա­րա­զատ պա­պի պատ­մութ­իւնը:

Ն­մա­նա­տիպ թե­մա­յով նոյն` 2017ին­ Թուր­քիա­յում ­Մու­րաթ Ա­թա­շի հե­ղի­նա­կութ­եամբ լոյս է տե­սել Armine. Çorak Dağın Sürgünü (Ար­մի­նէ: ­Չո­րաք լե­ռան աք­սո­րը)[41] վէպը, ո­րը հրա­տա­րա­կել է «Ա­րաս» Հրա­տա­րակ­չա­տու­նը: Ի­րա­կան դէպ­քե­րի վրայ հիմն­ուած սոյն ստեղ­ծա­գոր­ծութ­իւնն անդ­րա­դառ­նում է ­­Ցե­ղաս­պա­նութ­եան տա­րի­նե­րին Սե­բաս­տիա­յի գիւ­ղե­րից մէ­կի հայ բնակ­չութ­եան կրած տա­ռա­պանք­նե­րի թեմային:

­

Հա­յոց եւ ­յու­նաց լքեալ գոյ­քի թե­ման`թուրք պատ­մա­բան­նե­րի հե­տաքրք­րութ­եան կի­զա­կէ­տում

Տաս­նամեա­կում թուրք հե­տա­զօ­տող­նե­րի ու­շադ­րութ­եան կենտ­րո­նում է ե­ղել նաեւ հա­յոց եւ յու­նաց լքեալ գոյ­քերի բռնագ­րաւ­ման թե­ման: Այս­պէս՝ 2010ին «­Բել­գէ»ն լոյս ըն­ծա­յեց թուրք գիտ­նա­կան Նեւ­զաթ Օ­նա­րա­նի Emvâl-i Metrûke Olayı. Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (Օսմանեան եւ հանրապետական շրջանին լքեալ գոյ­քի դէպ­քը. հայ­կա­կան եւ յու­նա­կան ու­նեց­ուած­քի թուր­քա­ցու­մը)[42] հաս­տա­փոր գիր­քը: Հե­ղի­նա­կը շուրջ 600 է­ջի սահ­ման­նե­րում ներ­կա­յաց­նում է հա­յե­րի եւ ­յոյ­նե­րի ցե­ղաս­պա­նութ­իւն­նե­րի ըն­թաց­քում թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­իւն­նե­րի կող­մից հայ­կա­կան եւ յու­նա­կան ու­նեց­ուած­քի կո­ղո­պու­տը, լքեալ գոյ­քը սե­փա­կա­նաց­նե­լու նպա­տա­կով ա­նօ­րի­նա­կան կեր­պով ըն­դուն­ուած ու կի­րա­ռուած օ­րէնք­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ` ­Թուր­քիա­յի Հան­րա­պե­տութ­եան տա­րի­նե­րին պե­տա­կան մա­կար­դա­կով շա­րու­նակ­ուած թա­լա­նը: Գր­քի վեր­ջում ներ­կա­յաց­ուած են նաեւ լքեալ գոյ­քի վե­րա­բերեալ ըն­դուն­ուած մի շարք որո­շում­նե­ր եւ­ օ­րէնք­նե­ր:

2012ին «Ի­լե­թի­շիմ»ը տպագ­րեց թուրք ցե­ղասպա­նա­գէտներ Աք­չա­մի եւ Ու­միթ­ Քուր­թի հա­մա­տեղ գիր­քը, ո­րը կրում է Kanunların Ruhu: Emval-i Metruke Kanunla­rında Soykırımın İzini Sürmek (Օ­րէնք­նե­րի ոգին. հետ­եւել­ Ցե­ղաս­պա­նութ­եան հետ­քին` «Լքեալ գոյ­քի» մա­սին օրէնք­նե­րում)[43]: Գր­քում մէջ­բերուած են­ Տին­քի հետեւեալ խօս­քե­րը. «…­եթէ հարց բարձ­րաց­ուի, թէ ում միջեւ է բա­ժանուել հա­յե­րից մնա­ցած գոյ­քը, եւ «ում ինչ է պա­տա­հել», դա շատ մեծ ցնցում կը յա­րու­ցի: Քան­զի կ’ար­ժեզրկուի երկ­րին յար­մա­րեց­ուած մի ողջ պատ­մութ­իւն: ­Հա­սա­րա­կութ­եան մէջ կը տա­րածուի այն գա­ղա­փա­րը, որ եթէ այդ պատ­մութ­իւնը սխալ էր ներ­կա­յաց­ուել, ու­րեմն այլ բա­ներ էլ են սխալ պատմ­ուել: ­Թուր­քիա­յում կը գրանց­ուի մի էա­կան փո­փո­խութ­իւն»[44]:

Աք­չամը, այդ գրքի վե­րա­բերեալ ինձ տուած հար­ցազ­րոյ­ցում մեկ­նա­բա­նե­լով հա­յե­րի գոյ­քը կո­ղոպ­տե­լու շար­ժա­ռիթ­նե­րը, մաս­նա­ւո­րա­պէս նշել էր. «Ես նկա­տել եմ, որ թէեւ ե­րիտ­թուր­քե­րը հա­յե­րի բնաջնջ­ման մա­սին ո­րո­շում են ըն­դու­նել ոչ թէ տնտե­սա­կան, այլ առա­ւե­լա­պէս գա­ղա­փա­րա­կան-քա­ղա­քա­կան դրդա­պատ­ճառ­նե­րով, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ օգտուել են ի­րենց բո­լոր հնա­րաւո­րութ­իւն­նե­րից` տնտե­սա­կան ա­ռու­մով եւս­ շա­հած դուրս գա­լու նպա­տա­կով եւ ձգ­տել ա­ռաւե­լա­գոյն օ­գուտ քա­ղել հա­յե­րից մնա­ցած հարս­տութ­իւնից: Բա­ցի այդ` տնտե­սա­կան շա­հի շնոր­հիւ նրանք տե­ղա­կան մա­կար­դա­կով էլ են ա­ջակ­ցութ­իւն ստա­ցել»[45]:

Նոյն տա­րում Հ­րանտ ­Դինք Հիմ­նադ­րա­մի կող­մից հրա­տա­րակ­ուել է նաեւ 2012 Beyannamesi. İstanbul Ermeni Vakıflarının El Konan Mülkleri (2012ի յայ­տա­րա­րութ­իւնը. Ս­տամ­բու­լի հայ­կա­կան հիմ­նադ­րամ­նե­րի բռնագ­րաւուած ու­նեց­ուած­քը)[46] խո­րագ­րով ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը: ­Սոյն գիր­քը, ո­րի ա­ռա­ջա­բա­նի հե­ղի­նակն է դոկ­տոր, պրոֆ. Հ­իւ­սէյին­ Հա­թե­մին, կազմ­ուել է­ Փո­լա­թէ­լի, Նո­րա­ Միլ­դա­նօղ­լո­ւի, Օզգ­իւր ­Լե­ման Է­րէնի եւ ­Մեհ­մէթ Ա­թըլ­գա­նի կող­մից: Այս խումբը 2 տա­րի շա­րու­նակ ու­սում­նա­սի­րել է ար­խիւ­նե­րը, հին քար­տէզ­ներ, պե­տա­կան ցու­ցակ­ներ: ­Հե­ղի­նակ­ներն օգտուել են նաեւ Դին­քի անձ­նա­կան ար­խի­ւից: Գր­քի հա­մար աղբ­իւր են ծա­ռա­յել նաեւ հան­գուցեալ փաս­տա­բան­ Տի­րան­ Բա­քա­րի թղթա­պա­նակ­նե­րը[47]:

2013ին ­Թուր­քիա­յում լոյս տե­սաւ Օ­նա­րա­նի մէկ այլ ու­սում­նա­սի­րութ­իւն, ո­րը կրում էր Osmanlı’da Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (1914-1919). Emval-ı Metruk­en­in Tasfiyesi-I (Հայ­կա­կան եւ ­յու­նա­կան ու­նեց­ուած­քի թուր­քա­ցու­մը օս­ման­եան պե­տութ­իւնում (1914-1919 թթ.). լք­եալ գոյ­քի լու­ծա­րու­մը-I) վեր­նա­գի­րը[48]: Նոյն թուա­կա­նին հրա­տա­րակուեց նաեւ այդ ու­սում­նա­սի­րութ­եան միւս հա­տո­րը՝ Cumhuriyet’te Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (1920-1930). Emval-ı Metrukenin Tasfiyesi-II («Հայ­կա­կան եւ ­յու­նա­կան ու­նեց­ուած­քի թուր­քա­ցու­մը հանրապե­տութ­իւնում (1920-1930 թթ.). լք­եալ գոյ­քի լու­ծա­րու­մը-II»[49]: ­Հե­ղի­նակն այս գրքե­րում ու­սում­նա­սի­րել է­ Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րութ­եան օս­ման­եան ու հան­րա­պե­տա­կան ար­խիւ­նե­րը՝ ծա­նօ­թա­նա­լով տնտե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­եան օ­րէնք­նե­րին եւ­ ո­րո­շում­նե­րին ու դրանց վե­րա­բերեալ ­Թուր­քիա­յի մեջ­լի­սում տե­ղի ու­նե­ցած քննար­կում­նե­րին: Ըն­թեր­ցո­ղին, որ­պէս ուղ­ղա­կի փաս­տեր, ներ­կա­յաց­ւում են ինչ­պէս օս­ման­եան մեջ­լի­սում, այն­պէս էլ հան­րա­պե­տա­կան խորհր­դա­րա­նում այդ թե­մա­յով կա­յա­ցած քննար­կում­նե­րի մա­սին փաս­տաթղ­թեր: Երկ­հատորեա­կը լոյս ըն­ծա­յած հրա­տա­րակ­չութ­եան պաշ­տօ­նա­կան կայ­քէ­ջում հրա­պա­րակուած տե­ղե­կութ­եան հա­մա­ձայն` Օ­նա­րա­նի գրքում շեշտ­ւում է, որ 1920ա­կանների Թուր­քիա­յի նո­րաս­տեղծ ­Հան­րա­պե­տութ­եան «ազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­իւնը» հիմն­ուել է ­Միութ­իւն Եւ­ Ա­ռա­ջա­դի­մութ­իւն Կու­սակ­ցութ­եան տնտե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­եան վրայ եւ,­ հետ­եւա­բար, հան­դի­սա­նում է այդ քա­ղա­քա­կա­նութ­եան շա­րու­նա­կութ­իւնը: Միա­ժա­մա­նակ աշ­խա­տութ­եան մէջ վեր­լու­ծութ­եան է են­թարկ­ւում, թէ ինչ­պէսէ հա­յոց եւ յու­նաց գոյ­քը իւ­րաց­ուել թուր­քա­կան պե­տութ­եան նախաձեռնութեամբ ու վե­րած­ուել թուրք-իս­լա­մա­կան դրամագ­խլի[50]:

Ջե­մալ փա­շա­յի թո­ռը` ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­եան մա­սին

Նշեալ տա­սը տա­րի­նե­րին ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան եւ ­Հայ­կա­կան Հար­ցի վե­րա­բերեալ ­Թուր­քիայում հրա­տա­րակ­ուած ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­նե­րի շար­քում հարկ է ա­ռանձ­նաց­նել ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան գլխաւոր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րից մէ­կի` ­Ջե­մալ փա­շա­յի թո­ռան` ­Հա­սան ­Ջե­մա­լի հե­ղի­նա­կութ­եամբ 2012ին լոյս տե­սած 1915: Ermeni Soykırım­ı (1915. ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւն)[51] վեր­տա­ռութ­եամբ գիր­քը, ո­րը հիմ­նա­կա­նում ընդգր­կում է այս թե­մա­յով նրա գրչին պատ­կա­նող յօդ­ուած­նե­րը: ­Մաս­նա­գի­տութ­եամբ լրագ­րող ­Հա­սան Ջե­մա­լը ե­ղել է Դին­քի ըն­կե­րը, իսկ Եր­եւան այ­ցե­լել է­ Դին­քի մա­հից յետոյ: Գր­քի շա­պի­կին զե­տեղ­ուած է ­Հա­սան ­Ջե­մա­լի այն լու­սան­կա­րը, ո­րում նա ծնկի է ե­կել ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի յու­շար­ձա­նի մօտ ու մի փունջ վարդ է դնում ­Մեծ Ե­ղեռ­նի զո­հե­րին յիշատակին: Ֆ­րան­սիա­կան Le Monde հե­ղի­նա­կաւոր պար­բե­րա­կա­նի ստամ­բուլ­եան թղթա­կից ­Գիյոմ ­Պե­րիէն, անդ­րա­դառ­նա­լով գրքին, մաս­նա­ւո­րա­պէս գրում է. «­Ցե­ղաս­պա­նի թո­ռան պատ­մութ­իւնը մեկ­նար­կում է 2006ին: Ձ­մե­ռա­յին մի ցուրտ ա­ռաւօտ նա ջի­փով ուղ­եւորւում է Ստամ­բու­լի գե­րա­գոյն դա­տա­րան: Հա­սան ­Ջե­մա­լը եւ 4 սիւնա­կա­գիր­ներ եւս ­դատ­ւումեն «թուր­քա­կան  ինք­նութ­եանըվի­րա­ւո­րանք հասց­նե­լու» հա­մար եւ ­հոծ բազ­մութ­եան կող­մից ար­ժա­նա­նում «հայ­րե­նի­քի դաւա­ճա­ն» պի­տա­կին (…) ­Կա­մաց-կա­մաց­  Հա­սան ­Ջե­մա­լըգտնում է իր ու­ղին: «Հրանտ­ Դինքն ինձ օգ­նեց հաս­կա­նալ անց­եա­լի տա­ռա­պանք­նե­րի իմաս­տը: ­Կար­եւոր է առե­րե­սու­մը դրանց հետ»: Ինչ­պէս որ նա դա ա­նե­լու էր` այ­ցե­լե­լով իր պա­պին սպա­նած հայ վրի­ժա­ռո­ւին, որն ապ­րում էր­ Հա­յաս­տա­նում: «Օգ­տա­գոր­ծե՞լ «ցե­ղաս­պա­նութ­իւն» բա­ռը, թէ՞ոչ»: ­Բազ­մա­թիւ թուրք մտաւո­րա­կան­ներ կանգ­նած են այս եր­կընտ­րան­քի ա­ռաջ: Այս բա­ռը չաս­ուած է մնում շա­տե­րի կող­մից, իսկ այն­պի­սի մեղմասացություններ, ինչ­պի­սիք են` «ող­բեր­գութ­իւնը» կամ «ա­ղէ­տը», ըն­դու­նե­լի են ո­մանց  կող­մից: ­Սա­կայն ­Լոս Ան­ջե­լե­սում, ուր նա բա­նա­վէ­ճի էր հրա­ւիրուել ա­մե­րի­կա­ցի դես­պան­ Հեն­րի Մոր­գըն­թաու­ի թո­ռան հետ, մարդ, ո­րը դար­ձաւ կո­տո­րած­նե­րի մա­սին յայտ­նած ա­ռա­ջին ան­ձան­ցից մէ­կը, ­Հա­սան­ Ջե­մա­լը բնա­կան կեր­պով օգ­տա­գոր­ծումէ «ցե­ղաս­պա­նութ­իւն» բա­ռը ի­րեն չվստա­հող հայ ունկն­դիր­նե­րի ա­ռաջ: ­Ներ­կա­յում այդ բա­ռը վեր­նագր­ուածէ գրքի կազ­մին` ա­ռանց չա­կերտ­նե­րի»[52]: ­Կարճ ժա­մա­նակ անց այս գիր­քը բեսթ­սե­լըր դար­ձաւ­ Թուր­քիա­յում, սա­կայն դրա հե­ղի­նա­կը ոչ-միան­շա­նակ ըն­դուն­ուեց ­Հա­յաս­տա­նում եւ Սփ­իւռ­քում, որն, ըստ իս լիո­վին բնա­կան է, երբ նկա­տի ենք առ­նում նրա մեծհօր ինք­նութ­իւնը։

­Թա­նԷր Աք­չա­մի հե­տա­զՕտութ­իւն­նե­րը

Թէեւ վեր­ջին տաս­նամ­եակ­նե­րին ­Թուր­քիայում եւ իր սահ­ման­նե­րից դուրս բնակ­ուող բա­ւա­կա­նին մեծ թուով թուրք մտա­ւո­րա­կան­ներ[53] են անդ­րա­դար­ձել ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եանը եւ ­Հայ­կա­կան Հար­ցին առնչ­ուող այլ թե­մա­նե­րի[54], սա­կայն, կար­ծում եմ, որ հարկ է ա­ռանձ­նայա­տուկ անդ­րա­դառ­նալ թուրք յայտ­նի ցե­ղաս­պա­նա­գէտ, ԱՄՆի Ք­լարք Հա­մալ­սա­րա­նի պրո­ֆե­սոր ­Թա­նէր Աք­չա­մի մի քա­նի աշ­խա­տութ­իւն­նե­րին, քա­նի որ նրա բո­լոր ու­սում­նա­սի­րութ­իւն­ներն ա­ռանձ­նա­նում են օս­ման­եան բազ­մա­թիւ կար­եւոր փաս­տաթղ­թե­րի ա­ռա­տութ­եամբ եւ ­գի­տա­կան ման­րազ­նին վեր­լու­ծութ­եամբ:

Այս­պէս՝ 2008ին ­Թուր­քիա­յում լոյս տե­սաւ Աք­չա­մի եւ ­մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չում ու­նե­ցող ցե­ղաս­պա­նա­գէտ ­Վա­հագն ­Տատր­եանի հա­մա­տեղ կազ­մած գիր­քը, որ կրում էր “Tehcir ve Taktil” Divan-ı Harb-i Örfî Zabıtları. İttihad ve Te­rakki’nin Yargılanması 1919-1922 (­Տե­ղա­հա­նութ­իւն եւ ­կո­տո­րած­ներ. ­Ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ատ­եանի ար­ձա­նագ­րութ­իւն­նե­րը: ­Միութ­իւն Եւ­ Ա­ռա­ջա­դի­մութ­իւն Կու­սակ­ցութ­եան դա­տա­վա­րութ­իւնը 1919-1922 թթ.[55]) վեր­նա­գի­րը: Ի դէպ՝ սոյն ար­ժէ­քա­ւոր եւ ստ­ուա­րա­ծա­ւալ աշ­խա­տութ­իւնը, ու­նե­նա­լով մեծ պա­հան­ջարկ, նոյն հրա­տա­րակ­չութ­եան կող­մից վե­րահ­րա­տա­րակ­ուել է նաեւ 2010ին: Այս գրքում, ո­րում նե­րառ­ուած են նաեւ մեծ թուով օս­ման­եան փաս­տաթղ­թեր, ոչ միայն ներ­կա­յացուած է ե­րիտ­թուր­քե­րի 1919-1920ի դա­տաքն­նութ­իւն­նե­րի ամ­բող­ջա­կան ար­ձա­նագ­րութ­իւն­նե­րի` ա­րա­բա­տառ օս­մա­նե­րէնից  լա­տի­նա­տառիտա­ռա­դարձ­ուած տար­բե­րա­կը, այլեւ դրանց ըն­թեր­ցու­մը դիւ­րաց­ուած է կից բերուած թուր­քե­րէն հո­մա­նիշ­նե­րի մի­ջո­ցով: Ինչ­պէս աշ­խա­տութ­եան ա­ռա­ջա­բա­նում նշում են հե­ղի­նակ­նե­րը, ընդ­հա­նուր թուով 13 դա­տա­կան գոր­ծե­րի մե­ղադ­րա­կան եզ­րա­կա­ցութ­իւն­նե­րը, դա­տա­կան նիս­տե­րի ար­ձա­նագ­րութ­իւն­նե­րը եւ դա­տավ­ճիռ­ներն ընդգր­կող սոյն վա­ւե­րագ­րե­րը էա­կան դեր են խա­ղում ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եանն առնչ­ուող դէպ­քե­րի վրայ լոյս սփռե­լու գոր­ծում: Հեղինակները ներ­կա­յաց­նում են նաեւ հա­յե­րի կո­տո­րած­նե­րի հար­ցի քննար­կում­նե­րը ժա­մա­նա­կի օս­ման­եան մա­մու­լում, երկ­պա­լատ խորհր­դա­րա­նում, ե­րիտ­թուր­քե­րի դէմ կա­տարուած հե­տաքն­նութ­իւն­նե­րը, օս­ման­եան խորհր­դա­րա­նի ­Հին­գե­րորդ Յանձ­նախմ­բի ի­րա­կա­նաց­րած հար­ցաքն­նութ­եան նիւ­թե­րը եւ­ ե­րիտ­թուր­քե­րի դա­տա­վա­րութ­իւն­նե­րը: Հե­ղի­նակ­նե­րից Աք­չա­մըգրքի 152-190 է­ջե­րում տե­ղե­կութ­իւն­ներ է հա­ղոր­դում Ս­տամ­բու­լի ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ատ­եան­նե­րում հա­յե­րի տե­ղա­հա­նութ­եան եւ­ կո­տո­րած­նե­րի մե­ղադ­րան­քով յա­րուց­ուած դա­տա­կանգ որ­ծե­րի մա­սին:

2012ին ԱՄՆում անգ­լե­րէ­նով հրա­տա­րակ­ուել է Աք­չա­մի նոր գիր­քը` The Young Turks’ Crime Against Humanity: Th­e Armenian Gen­ocide and Ethnic Cleansing in Ottoman Empire (Ե­րիտ­թուր­քե­րի գոր­ծած ո­ճի­րը մարդ­կութ­եան դէմ. ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­իւնը եւ­ էթ­նիկ զտում­նե­րը Օս­ման­եան Կայս­րութ­իւնում)[56] խո­րագ­րով: Այս աշ­խա­տութ­եան մէջ հե­ղի­նա­կը ներ­կա­յաց­նում է Թուր­քիա­յի քրիս­տոն­եանե­րի ցե­ղաս­պա­նութ­իւն­նե­րի մա­սին նոր ա­պա­ցոյց­ներ Օս­ման­եանԿայս­րութ­եան ա­ւե­լի քան 600 գաղտ­նի փաս­տաթղ­թե­րից:

2014ին «Ի­լե­թի­շիմ»ը տպագ­րեց Աք­չա­մի նոր ու­սում­նա­սի­րութ­իւնը, որը վե­րա­բե­րում էր յատկա­պէս կրօ­նա­փոխ հայերի հիմ­նախը ն­դիր­նե­րին: Ermenilerin Zorla Müslümanlaştırılması: Sessizlik, İnkar ve Asimilasyon (­Հա­յե­րիբռնիիս­լա­մա­ցու­մը. լռութ­իւն, ժխտում եւ­ ու­ծա­ցում)[57] վեր­նագ­րով սոյն մե­նագ­րութ­եան մէջ նա անդ­րա­դառ­նում է ժա­մա­նա­կա­կից­ Թուր­քիա­յի ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­եան ազ­դե­ցութ­եանը՝ թուրք հա­սա­րա­կութ­եան եւ, յատկա­պէս, վեր­ջի­նիս` ի­րեն ա­ռա­ջա­դէմ հա­մա­րող հատ­ուա­ծի վրայ: Այս գրքի ա­ռա­ջին գլխում հե­ղի­նա­կը ներ­կա­յաց­նում է այն մեծ դժուա­րութ­իւն­նե­րը, ո­րոնց հետ ­Թուր­քիայում բախ­ւումէ իւ­րա­քանչ­իւր մտա­ւո­րա­կան՝ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան հար­ցի ա­նա­չառ ու­սում­նա­սի­րութ­եամբ զբաղ­ուելիս: Գր­քի երկ­րորդ մա­սում, որ­պէս ա­ռա­ջին գլխի տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­իւն, Աք­չա­մն անդ­րա­դառ­նում է այն քննար­կում­նե­րին, որ մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ տեղի ունեցան ­Թուր­քիա­յում, երբ այս­տեղ տպագր­ուե­ցին օս­ման­եան բա­նա­կում ծա­ռա­յած հայ սպայ Սար­գիս ­Թո­րոս­եանի յու­շե­րը: ­Վեր­ջի­նիս գո­յութ­եան փաս­տը բնա­կա­նա­բար չէր կա­րող ըն­դու­նե­լի լի­նել թուրք հա­սա­րա­կութ­եան հա­մար, քա­նի որ թուր­քա­կան պաշ­տօ­նա­կան պատ­մագ­րութ­իւնը օս­մա­նահ­պա­տակ հա­յե­րինմ շտա­պէս ներ­կա­յաց­րել էր որ­պէս «դա­ւա­ճան­նե­րի, ո­րոնք պա­տե­րազ­մի բո­վում հարուա­ծել էին թի­կուն­քից»: Ա­մե­նա­ծա­ւա­լուն՝ եր­րորդ գլխում հե­ղի­նա­կը, հիմնուե­լով գրեթէ բա­ցա­ռա­պէս օս­ման­եան աղբ­իւր­նե­րի եւ­ յատկա­պէս կա­ռա­վա­րութ­եան կող­մից շրջան­ներ յղուած հե­ռագ­րե­րի վրայ, անդ­րա­դառ­նում է կրօնա­փոխ հա­յութ­եան հիմ­նա­հար­ցին:

Հարկ է նշել, որ Աք­չա­մի գրքե­րը բա­ւա­կա­նին մեծ պա­հան­ջարկ ու­նեն Թուր­քիայում: Այս­պէս, օ­րի­նակ, 2016ին նոյն` «Ի­լե­թի­շիմ»ն ար­դէն եօ­թե­րորդ ան­գամ վե­րահ­րա­տա­րա­կեց նրա Ermeni Meselesi Hallolunmuştur (­Հայ­կա­կան Հար­ցը լուծ­ուած է)[58] գիր­քը: Ըստ «Ի­լե­թի­շիմ»ի պաշ­տօ­նա­կան կայ­քէ­ջում հրա­պա­րակ­ուած տե­ղե­կատուութ­եան` Աք­չա­մը սոյն ու­սում­նա­սի­րութ­եան մէջ, որ նա պատ­րաս­տել է օս­ման­եան փաս­տաթղ­թե­րի վրայ  հիմն­ուե­լով, կենտ­րո­նա­նում է այն հար­ցի վրայ, թէ ին­չեր են այդ մա­սին պատ­մում սկզբնաղբ­իւր­նե­րը: ­Հե­ղի­նա­կը ներ­կա­յաց­նում է­ Թա­լէաթ փա­շա­յի հ­րա­հանգ­նե­րով եւ նրա անմիջական ու ա­նընդ­մէջ վե­րահս­կո­ղութ­եան տակ կա­տար­ուած դէպ­քե­րը: Գր­քում նշուած է նաեւ­ Թա­լէաթի հե­ռագ­րե­րից մէ­կում տեղ գտած այն ար­տա­յայ­տութ­իւնը, թէ «­Հայ­կա­կան Հար­ցը լուծ­ուածէ: ­Կա­րիք չկայ ժո­ղովր­դի եւ­ կա­ռա­վա­րութ­եան ա­նունն ա­րա­տաւո­րել բռնա­րարք­նե­րի մա­սին ան­տե­ղի լու­րե­րով»[59]: ­Նոյն տա­րում Աք­չա­մը հրա­տա­րա­կեց նաեւ մի նոր ու­սում­նա­սի­րութ­իւն` Naim Efendi’nin Hatıratı ve Talat Paşa Telgrafları­: Krikor Gergeryan Arşivi(­Նաիմ է­ֆեն­դու յու­շե­րը եւ ­Թա­լէաթ փա­շա­յի հե­ռագ­րե­րը. Գ­րի­գոր ­Կեր­կեր­եանի ար­խիւը)[60] վեր­նագ­րով, ո­րը 2018ին տպագր­ուեց նաեւ անգ­լե­րէն՝ Killing Orders: Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide[61]:

Այս­պի­սով՝ վեր­ջին տաս­նամեա­կում` 2008-2018, ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նութ­եան, ­Հայ­կա­կան Հար­ցի եւ­ յա­րա­կից թե­մա­նե­րով բաւա­կա­նին պատ­կա­ռե­լի թուով աշ­խա­տութ­իւն­ներ ու գե­ղար­ուես­տա­կան գրքեր են լոյս տե­սել ­Թուր­քիայում եւ ն­րա սահ­ման­նե­րից դուրս: ­Սա­կայն վեր­ջին 2-3 տա­րում թուր­քաբ­նակ հե­տա­զօտող­ներն ու գրող­նե­րը սկսել են խու­սա­փել նման աշ­խա­տութ­իւն­ներ հրա­տա­րա­կե­լուց, քա­նի որ 2016 Յու­լի­սին ­Թուր­քիա­յում կա­տարուած յե­ղաշրջ­ման փոր­ձից ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ այս­տեղ յայ­տա­րար­ուած ար­տա­կարգ դրութ­եան հետ­եւան­քով մե­ծա­պէս տու­ժեց նաեւ խօս­քի ա­զա­տութ­իւնը: ­Փակ­ուե­ցին հա­մե­մա­տա­բար ա­զատ ար­տայայտ­ուող բազ­մա­թիւ լրատուա­մի­ջոց­ներ, եւ­ շատ գիտ­նա­կան­ներ, գրող­ներ, հրա­պա­րա­կա­խօս­ներ ու լրագ­րող­ներ սկսե­ցին հե­տապն­դում­նե­րի են­թարկ­ուել:

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

[1] Ներկայում փակուած թուրքական Ռատիքալ օրաթերթի տուեալների համաձայն` 2002ին Թուրքիայում արգելուել է 38 հրատարակչութեան կողմից տպագրուած 57 հեղի­նա­կի­ 77 գիրք (http://www.radikal.com.tr/kultur/77-kitaba-yasak-657231­/):

[2]Մարի Յովհաննիսեան, Ուրացման Քաղաքականութեան Արմատները, Նորօրեայ Դրսեւորումները Եւ Դրանց Հետեւանքները, Երեւան, «Էդիտ պրինտ» Հրատ., 2017, էջ 129:

[3]https://www.sabah.com.tr/gundem/2011/11/28/turkermeni-iliskileri-24-ciltlik-ansiklopedide:

[4]Uluç Gürkan, Ermeni Sorununu Anlamak, Destek Yayınları, Istanbul, 2011­:

[5]Uluç Gürkan, Ermeni Katilamı Suçlaması. Yargılama ve Karar. Malta (1919-1921), İstanbul, Kaynak Yayınları, 2015:

[6]http://www.yeniturkiye.com/list.asp?c=0000&year=2002 :

[7]Yüzüncü Yılında Ermeni Meselesi “İddialar-Yalanlar-Gerçekler”, Aygan Yayıncılık, Istanbul, 2015:

[8]1915’e Hapsedilen Tarih: Ermeni Meselesi, Palet Yayınevi, Konya, 2017:

[9]Նոյն:

[10]«Ռագըփ Զարաքօլուն «Բելգէ» Հրատարակչատան Վերջին Աշխատանքների Շուրջ Տե­ղեկո­ւթիւններ Է Հաղորդել «Ակունքին», http://akunq.net/am/?p=28406:

[11] Prof. Dr. Verjine Svazlian, Ermeni Soykırımı. Hayatta Kalan Görgü Tanıklarının Anlattı­kl­arı, Belge Yayınevi, Istanbul, 2013:

[12http:/­/www.diken.com.tr/belge-yayinlarina-polis-baskini-2-bini-askin-kitaba-el-konuldu/:

[13] Arşaluys Mardiganyan, Parçalanmış Ermenistan, Pencere Yayınları, Istanbul,2014:

[14]Աքչամի աշխատութիւններին առաւել մանրամասն կ’անդրադառնամ ստորեւ:

[15] «Արաս» հրատարակչությունը հիմնվել է 1993 թ․, Ստամբուլում և արժանացել «Պատուհան դեպի հայալեզու գրականություն» արժևորմանը։ Թե հայերեն և թե թուրքերեն գրքեր հրատարակող  սույն հրատարակչատան նպատակն է՝ հայկական մշակութային արժեքները փոխանցել հաջորդ սերունդներին։ Այդ մասին աւելի մանրամասն տե՛ս՝ https://www.arasyayincilik.com/ :

[16]Sessizliğin Sesi 1 – Türk­iye Ermenileri Konuşuy­or Derleyen: Mehmet Ferda Balancar, Hrant Dink Vakfı Yayınları, Istanbul, 2011:

[17]Sessizliğin Sesi 2 – Diyarbakırlı Ermeniler Konuşuyor, Derleyen: Mehmet Ferda Balancar, Hrant Dink Vakf­ı Yayınları,  Istanbul, 2012:

[18]http://bianet.org/bianet/azinliklar/143137-diyarbakirli-ermeniler-konusuyor :

[19] Laurence Ritter, Max Sivaslian, Kılıç Artıkları. Türkiye’nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri, Hrant Dink Vakfı Yayınları, Istanbul, 2013:

[20]Diy­ar­ba­kır Tebliğleri, Diyarbakır ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı, Hrant Din­k Vakfı Yayınları, Istanbul, 2013:

[21]Mardin Tebliğleri, Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı, Hrant Dink Vakfı Yayınları,  Istanbul, 2013:

[22]Sessizlğin sesi-III. Ankaralı Ermeniler Konuşuyor. Hrant Dink Vakfı Yayın­la­rı, Istanbul, 2014:

[23]Sessizlğin sesi-IV. İzmitli Ermeniler Konuşuyor. Hrant Di­nk­ Va­kfı Yayınları, Istanbul, 2015:

[24] Müslümanlaştır­ılmış Ermeniler Konferans Tebliğleri, Hrant Dink Vakfı Yayınları, Istanbul, 2015:

[25]Ermeni ve Rum Kültür Varlıklarıyla Kayseri, Hrant Dink Vakfı Yayınları,  Istanbul, 2016:

[26]Sessizliğin Sesi-V. Kayserili Ermeniler Konuşuyor, Hrant Dink Vakfı Yayınları, Istanbul, 2018:

[27]https://hrantdink.org/tr/hdv-yayinlari/33-sozlu-tarih-ani/1251-kayserili-ermeni­ler-konusuyor :

[28]Hamit Peker, Ermeni Kızı Kürt Anası, Gonca Yayınevi,  Gaziantep, 20­12:

[29] Binnaz Öner, Geride Kalanlar, Evrensel Basım Yayın, Istanbul, 2012:

[30]Ahmet Abakay, Hoşana’nın Son Sözü, Büyülüdağ Yayınları, Istanbul, 2013:

[31]http://­ww­w.radikal.com.tr/hayat/abakayin_kitabina_akrabalardan_tep­ki­_halama_ermeni_diyemezsin-1­154450 :

[32] Adnan Arslan, Ceviz Ağacı, Be­lg­e Yayınları, Istanbul, 2014:

[33]http://www.batmancagdas.com/yasam/ceviz-agacini-kitapseverlerle-bulusturdu-h37366.html :

[34] Ali Bayram, Arsine.­ T­ehcirde Bir Ermeni Kızı, Deva Yayıncılık, Istanbul, 2014:

[35] Abdullah Gazel, Akbez. Son Kale, Serencam Yayınevi, Gaziantep, 2014:

[36]Ömer Akın, Tosbit Dağı, Usar Yayınevi, Istanbul, 2015:

[37]Վէպի մասին աւելի մանրամասն տե՛ս՝ Ակօս շաբաթաթերթում հրատարակուած հեղինակի հարցազրոյցը` http://www.agos.com.tr/tr/yazi/13444/hic-tanisamamis-olsak-da-armasli-ermeniler-bizim-komsularimizdi :

[38]Müslüm Üzülmez, Ergani Tarihinin Saklı Sayfası Ermeniler, İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları, Istanbul, 2016:

[39]Niv­er­ Lazoğlu, Kalbim Turkuaz, Chiviyazıları Yayınevi,­ 2017:

[40]Halil Erhan, Karadeniz’den Bir Ermeni Yetimi-Baybahanlı Nubar, İletişim Yayınları, Istanbul, 2017:

[41] Murat Ataş, Armine. Çorak Dağın Sürgünü,­ A­ra­s Yayınları, Istanbul, 2017:

[42] Nevzat Onaran, Emvâl-i Metrûke Olayı. Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi, Belge Y­ay­ın­ları, Istanbul, 2010:

[43]Taner Akçam, Ümit Ku­rt, Kanunların Ruhu: Emval-i Metruke Kanunla­rında Soykırımın İzini Sürmek, İletişim, Istanbul, 2012:

[44]Նոյն:

[45]­ Աքչամի հարցազրոյցը տե՛ս՝ http://akunq.net/am/?p=26815 :

[46]2012 Beyannamesi. İstanbul Ermeni Vakıflarının El Konan Mülkleri, Hrant Dink Vakfı Yayınları, Istanbul, 2012:

[47]http:­//www.radikal­.c­om.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1110219&CategoryID=77 :

[48] Nevzat Onaran, Osmanlı’da Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (1914-1919). Emval-ı Metruk­en­in Tasfiyesi-I, Evrensel Basım Yayın, Istanbul, 2013:

[49] Nevzat Onaran, Cumhuriyet’te Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (1920-1930). Emval-ı Metrukenin Tasfiyesi-II, Evrensel Basım Yayın, Istanbul, 2013:

[50]http://www.evrenselbasim.com/tanim.asp?sid=MIKLIYY1214Q71XNZIT1:

[51]Hasan Cemal, 1915: Ermeni Soykırım­ı, Everest Yayınları, 2012: Գիրքը թարգմանուել եւ տպագրուել է նաեւ հայերէն` Հասա­ն Ջեմալ, 1915. Հայոց Ցեղասպանութիւն, թարգմանիչ` Ռուբէն Մե­լքոնեան, Հրանտ Դինք հիմնադրամ, «Անտարես» հրատարակչություն, Երեւան, 2014:

[52]http://www.lemonde.fr/culture/article/2012/10/18/le-turc-face-au-genocide_1777659_3246.html:

[53]Գերմանաբնակ թուրք մտաւորականների` այս թեմայով հեղինակած գրքերի մա­սի­ն տե՛ս` Ռուբէն Մելքոնեան, Նաիրա Պօղոսեան, Հայկական Թեմատիկան Ժամանակակից Թուրք Գրականութեան Մէջ (XX դ. Երկրորդ Կէսին-X­XI­ դ. Սկզբին), Երեւան, ԵՊՀ Հրատ. 2016, էջ 124-142:

[54]Այս թեմա­յի վերաբերեալ իրենց ուսո­ւմնասիրութիւններով եւ գեղարուեստական գրքերով յա­յտնի են նաեւ Սայիթ Չեթինօղլուն, Էլիֆ Շաֆաքը, Քեմալ Եալչընը, Դողան Աքհան­լըն,­ Այշէ Հիւրը եւ շատ ուրիշներ:

[55] Vahakn N. Dadrian, Taner Akçam, “Tehcir ve Taktil” Divan-ı Harb-i Örfî Zabıtları. İttihad ve Te­rakki’nin Yargılanması 1919-1922, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Istanbul, 2008:

[56] Taner Akçam, The Young Turks’ Crime Against Humanity: Th­e Armenian Gen­ocide and Ethnic Cleansing in Ottoman Empire, Prin­ceton University Press, New Jersey, Գործած Ոճիրը Մարդկութեան Դէմ. Հայոց Ցեղասպանութիւնը Եւ Էթնիկ Զտումները Օսմանեան Կայսրութիւնում, թարգմանիչ` Յասմիկ Յարութիւնեան, Երեւան, Տիգրան Մեծ հրատ., 2015:

[27]Taner­ Akçam, Ermenilerin Zorla Müslümanlaştırılması: Sessizlik, İnkar ve Asimilasyon, İletişim Yayıncılık, 2014: Գիրքը թարգմանուել ու հրատարակուել է նաեւ հ­այերէն` Թանէր Աքչամ, Հայերի Բռնի Իսլամացումը. Լռութիւն, Ժխտում Եւ Ուծացում, թարգմ.` Մելինէ Անում­եան, Երեւան, Տիգրան Մեծ հրատ. 2016:

[58]Taner Akç­am­, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, İletişim Yayınları, Istanbul, 2016:

[59]http://www.iletisim.com.tr/kitap/%E2%80%98ermeni-meselesi-hallolunmustur/8110#.VuZoo32LRki :

[60]Taner Akçam, Naim Efendi’nin Hatıratı ve Talat Paşa Telgrafları­: Krikor Gergeryan Arşivi, İletişim, Istanbul, 2016: Վերջերս Թ․ Աքչամը, Քլարկ համալսարանի մի քանի հայ և թուրք ուսումնասիրողների հետ մեկտեղ ուսումնասիրելով և դասակարգելով հայր Գրիգոր Կերկերյանի արխիվում գտնված որոշ արժեքավոր նյութեր, հրապարակեց դրանք առցանց տիրույթում՝ այդպիսով բոլոր հետազոտողների համար հասանելի դարձնելով դրանք։

[61] Taner Akçam, Killing Orders: Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide, Palgrave Macmillan, London, 2018:

melanumyan@gmail.com

*Հոդվածը տպագրվել է Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի 39րդ հատորում, էջ 553-570։

Akunq.net