ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ԴԱՎԱՆԱՆՔԸ – Մեր հասարակության մեջ տարածված թյուր կարծիք կա, թե հայը քրիստոնյա ազգ է
10.02.2016 – Վահե Անթանեսյան:
Մեր հասարակության մեջ տարածված թյուր կարծիք կա, թե հայը քրիստոնյա ազգ է. Ավելին, ամբողջ աշխարհին փորձում ենք հավատացնել, թե հենց մե՛նք ենք առաջինը քրիստոնեություն ընդունել: Մինչդեռ 208 թ. Եդեսիայի ասորական թագավորությունն աշխարհում առաջինն է ընդունել քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Ինչ վերաբերում է հայերիս քրիստոնյա լինելուն՝ ամենահամեստ հաշվարկներով ներկայումս աշխարհում (հիմնականում՝ Թուրքիայում) 10 միլիոն մահմեդական հայ է ապրում:
Ցավոք, քչերը գիտեն հայոց նախաքրիստոնեական դավանանքի մասին: Միայն՝ այստեղից-այնտեղից լսած թյուր տեղեկատվություն, որը բնավ չի համապատասխանում իրականությանը:
Սույն հոդվածով կփորձենք տեղեկություն հաղորդել հայոց նախաքրիստոնեական դավանանքի մասին. երկնային ի՞նչ ուժերի են երկրպագել մեր նախնիները մինչ 301 թվականը:
Քրիստոնեության մեջ գոյություն ունի այսպես ասած՝ եռաստված համակարգը՝ սուրբ երրորդությունը՝ Հայր աստված, Որդի աստված, Սուրբ հոգի: Նրանք, հանդես գալով որպես եռամիասնություն (այս առումով կաթոլիկ, ուղղափառ և առաքելական եկեղեցիներում որոշ էական տարըմբռնում գոյություն ունի), միաժամանակ առանձին-առանձին հանդես են գալիս որպես արարիչ: Հետևաբար, քրիստոնեական արժեհամակարգով թե՛ Եհովան (Հայր աստված), թե՛ Հիսուսը (Որդին), թե՛ Սուրբ հոգին (գոնե ինձ համար՝ անհասկանալի էություն) և՛ աստված են, և՛ արարիչ: Այսինքն՝ քրիստոնյա դավանաբանության մեջ աստվածը և արարիչը նույնն են:
Մինչդեռ նախաքրիստոնեական մեր արժեհամակարգում արարիչը և աստվածները տարբեր հարթություններում են:
Բայց նախ պարզաբանենք, թե ինչպես է կոչվել մեր ազգային դավանական համակարգը: Հեթանոս տերմինը շատերն ընկալում են որպես բարբարոս, վայրենի: Դա ծիծաղելի թյուրիմացություն է և եկեղեցու քարոզչության հետևանք: Հեթանոս բառը հունարեն էթնոսից է առաջացել, նշանակում է ազգ. հետևաբար, հեթանոս նշանակում է ազգային: Եվ իրոք, նախաքրիստոնեական դավանական համակարգը ազգային համակարգ է: Այդ իմաստով գուցե տեղին է հայոց հին հավատքին նժդեհյան տերմինով կոչել՝ ցեղակրոն, քանզի հայն իր ցեղի, իր ազգի աստվածներին է պաշտել:
Եվ այսպես, ինչպես նշեցինք վերը, հին հայոց ցեղակրոն համակարգով արարիչն այլ է, աստվածները՝ այլ: Արարիչը սկիզբն է ամեն ինչի, արարողը՝ տիեզերքի, գոյի:
Ամեն կրոն ունի իր բանաձևը: Քրիստոնեության մեջ այն հնչում է որպես «Հանուն Հոր և Որդու և Սուրբ հոգու», իսլամում՝ «Չկա աստված Ալլահից բացի, և Մուհամմեդը նրա մարգարեն է»: Ցեղակրոն համակարգում այն մոտավորապես հնչել է այսպես. «Արարիչն արարեց աստվածներին Արարատի երկրում»:
Ի դեպ, այն, որ հենց Արարատի երկիրը՝ Հայաստանն է արարչագործության վայրը, չի հակասում քրիստոնեությանը: Նախ՝ Աստվածաշնչում Եդեմը նույնպես տեղադրված է Արարատի երկրում՝ այն վայրում, որտեղից Արևելքի չորս մեծ գետերն են սկիզբ առնում՝ Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը և Քուռը: Բացի այդ, ըստ Աստվածաշնչի, Նոյը մարդկության վերածնունդը դարձյալ սկսեց Արարատի երկրից:
Արարատ նշանակում է արարման վայր, բաղկացած է արար արմատից և -ատ տեղայնացնող վերջածանցից: Մասիսն Արարատ չէ, Մասիսն Արարատ կոչելով՝ փոքրացնում ենք մեր արարչական հայրենիքը: Եվ չպետք է երևակայական Նոյյան տապանը Մասիսի վրա որոնել: Եթե անգամ եղել են Նոյ և տապան, ապա չէին կարող Մասիսի վրա գտնվել: Աստվածաշնչում գրված է, որ Նոյյան տապանը կանգ առավ Արարատի լեռներում, հետևաբար՝ Հայաստանի լեռներում, այնտեղ գրված չէ, թե հենց ամենաբարձր կետում՝ Մասիսի վրա:
Եվ այսպես, արարիչն արարել է աստվածներին Արարատի երկրում: Արարիչն աստվածներին բնակության համար տվեց Մասիսը, իսկ արարչի բնակավայրը դարձավ Արագածը՝ աշխարհի ամենաբարձր կետը: Այո՛, այսօր Արագածն ունի 4090 մետր բարձրություն: Բայց չմոռանանք, որ այն պայթած հրաբուխ է, և եթե երևակայական վեկտոր տանենք Արագածի չորս գագաթներից վեր՝ հատման կետը շատ ավելի բարձր կլինի, քան Էվերեստի բարձրությունն է:
Արագած բառը երկու կերպ կարելի է ստուգաբանել՝ Արայի գահ (հայերն արարչին Արա կամ Հայր Արա են կոչել) կամ արարչական կրակով արարված՝ Ար-ագ(ն)-ած:
Այսպիսով, տեսնում ենք, որ հայոց հին հավատալիքներում հստակ զանազանված են արարիչ և աստված եզրերը: Եվ հայերը, բազում աստվածների երկրպագելով, միաժամանակ արարչապաշտ են եղել:
Հայոց պանթեոնում շատ աստվածներ են եղել: Վանի ժայռին Մենուա թագավորի փորագրած արձանագրության մեջ հիշատակվում է 72 աստված: Բայց հայոց երկրում հիմնականում ութ գլխավոր դիցերի պաշտամունք է եղել, չհաշված Արարատյան թագավորության ժամանակաշրջանը, երբ երեք գլխավոր աստվածությունների պաշտամունք ունեինք՝ Խալդ, Շիվինի և Թեյշեբաինի: Բայց դա Մենուա արքայի կատարած կրոնական վերափոխումների արդյունք էր:
Առհասարակ, անկախ այն հանգամանքից՝ մարդն է ստեղծել աստվածներին, թե աստվածները՝ մարդուն, յուրաքանչյուր ազգ, էթնոս, նման է այն դիցերին, որոնց պաշտում է: Ահա, եթե քննարկենք Հունաստանի Օլիմպոսի աստվածներին, կտեսնենք, որ այնտեղ սիրո դիցուհին քիչ է տարբերվում անառակ մարմնավաճառից, մայրության դիցուհին աչքի չի ընկնում բարեպաշտությամբ, աստվածահայր Զևսը նման է արյունարբու գազանի: Եվ ուսումնասիրելով հին ու անտիկ շրջանի Հունաստանի, Հռոմի պատմությունը՝ տեսնում ենք, որ անտիկ հասարակությունն ուղիղ արտացոլանքն է այդ ժողովուրդների պաշտած աստվածների. նենգ, կեղծավոր, անառակաբարո, դաժան…
Ի դեպ, նախաքրիստոնեական Արևմուտքում տարածված այլասերված բարքերն ու ծեսերը Հայաստանում չեն եղել: Հայաստանում չի եղել հետերիզմ՝ ծիսական պոռնկություն, ինչը տարածված երևույթ էր հատկապես Ասորիքում:
Այլ է հայոց դիցարանը, որ բարեպաշտությունից է բխում: Այդ մասին տողերիս հեղինակը «Աստվածների գոտեմարտը» վերնագրով հոդված է հրատարակել 2015 թվականին:
Հայոց դիցարանում գլխավոր աստվածություններն են Վահագնը, որ խորհրդանշում է ուժ, զորություն, Մայր Անահիտը՝ մայրություն, պտղաբերություն, բարեխնամություն, Միհրը՝ լույս, արդարադատություն, Աստղիկը՝ սեր, գեղեցկություն, Տիրը՝ գիտություն, դպրություն, երազներ, գուշակություն, Ծովինարը՝ բնություն, տարերք, Վանատուրը՝ հյուրընկալություն, Նանեն՝ ընտանեկան օջախի պահապանություն: Հենց Նանեի պատվին հայոց օջախներում մեծ մորը նաև նան են կոչում:
Այսինքն՝ հայոց դիցարանում պատկերված է հայը այնպիսին, ինչպիսին եղել է, ինչպիսին պետք է լինի՝ Վահագնի պես զորավոր, Անահիտի պես բարեպաշտ, Միհրի պես արդարադատ, Աստղիկի պես սիրառատ, Տիրի պես խելացի, Ծովինարի պես փոթորկուն, Վանատուրի պես հյուրընկալ, Նանեի պես ընտանիքին նվիրյալ:
Ի դեպ, միայն հայերս մեր դիցարանում ունենք ընտանիքի հովանավոր, հյուրընկալության և գիտության աստվածություններ:
Եվ այսպես, հայոց հին հավատալիքների համաձայն՝ Հայաստանն էր արարչագործության, հետևաբար՝ մարդկային քաղաքակրթության բնօրրանը:
Հին հայերը հավատում էին, որ արի ազգերը ծագել են հենց մե՛ր նախնիներից: Եվ այսօր գիտության մեջ արդեն շատ տարածված են բասկերի, բրիտների, սաքսերի, բավարացիների, գերմանների հայկական ծագման մասին վարկածները:
Հայոց բոլոր տոներն ու ծիսակատարությունները նվիրված էին հայոց աստվածներին: Հայերը նոր տարին նշում էին մարտի 21-ին՝ գարնանային գիշերահավասարի օրը: Այդ օրը տոնում էին Վահագնի ծնունդը: Կարևոր էր նաև Միհրի պաշտամունքը: Միհրի ծնունդը տոնում էին դեկտեմբերի 22-25-ը:
Քրիստոնեության ընդունումից հետո եկեղեցին արգելեց հայոց տոները, անգամ՝ երգն ու պարը: Հետագայում, հասկանալով, որ դրանք ապրում են ազգի մեջ, հայոց տոներն ուղղակի նենգափոխեց, հարմարեցրեց իր գաղափարաբանությանը և մատուցեց նորովի: Այսօր բոլոր եկեղեցական տոները՝ Ջրօրհնեքից մինչ Խաչվերաց՝ հեթանոսական, ազգային արմատներ ունեն:
Հայոց տաճարները փառահեղ ու հարուստ էին: Հայոց տաճարների մասին բազում վկայություններ են տալիս հնագիտական պեղումները, հնագույն արձանագրությունները, պատմիչները:
Մ.թ.ա. 714 թ. Ասորեստանի Սարգոն Բ արքան թալանում է Արարատյան թագավորության գլխավոր սրբավայրը՝ Մուսասիրի տաճարը և այնտեղից հսկայական կարողություն է տանում:
Ագաթանգեղոսն իր «Հայոց պատմության» մեջ նշում է, թե 301 թ. Գրիգոր Պարթևի հրամանով ինչպես են ավերվում, կործանվում և թալանվում հայոց տաճարները: Այո՛, քրիստոնեության մուտքը Հայաստան ուղեկցվեց ավերածություններով ու թալանով: Այն ավելի շատ թշնամական արշավանք էր, որի հետևանքով կորցրինք մեր հնամենի մշակույթը:
Որքան ճոխ ու հարուստ էին հայոց տաճարները, նույնքան համեստ ու ժուժկալ էին հայոց հոգևոր սպասավորները՝ քրմերը: Նրանք կիսաշխարհիկ, կիսահոգևոր անձինք էին, որոնց գործառույթը ազգին ու պետությանը ծառայելն էր: Հայոց քրմերն էին պահպանում արարչական լույսը, գիտությունը, մշակույթը և հարկ եղած դեպքում զենք էին ճոճում ընդդեմ թշնամյաց:
Հայաստանում քրմուհիներ չեն եղել: Համենայն դեպս, գեթ մեկ հիշատակություն նրանց մասին չկա: Բայց հայոց հնամենի երկրում կանայք ստորադասված չէին: Անգամ հայոց աստվածների դիցարանում աստվածների և աստվածուհիների թիվը հավասար էր:
ankakh.com/article/32787/hayvots-hin-davananqe
