Թաներ Աքչամ – Կրոնափոխությունը 19-րդ դարում. որոշ ընդհանուր դիտարկումներ – Թաներ Աքչամ – Կրոնափոխությունը 19-րդ դարում. որոշ ընդհանուր դիտարկումներ
05 ՓԵՏՐՈՒԱՐ 2020 – ՅՈԴՈՒԱԾՆԵՐ, ՆՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԷՋԵՐ, ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԹՈՒՐՔԻՈՅ ՄԷՋ:
Թաներ Աքչամ
Ըստ էության` բռնի կամ կամավոր կրոնափոխությունը (ihtida) մի գործադրում էր, որը հաճախ էր հանդիպում ամբողջ օսմանյան պատմության ընթացքում: Ավելի վաղ իրականացրած կրոնափոխության դեպքերը, որոնք կարելի է որակել որպես մարդկանց անձնական կյանքին առնչվող մասնավոր դեպքեր, նոր բովանդակություն են ձեռք բերում 1839 թ. Թանզիմաթի հռչակմամբ: Օսմանյան պատմության մեջ Կրոնափոխության հաստատության բերած այդ էվոլյուցիայի վերաբերյալ առանձնապես ուսումնասիրություններ չեն արվել: Սելիմ Դերինգիլի աշխատությունները բացառություն են կազմում այս ոլորտում30:
Ըստ Դերինգիլի` Թանզիմաթն ու Բարենորոգումները (Islahat) էական շրջադարձ են: Հատկապես Թանզիմաթով կրոնափոխությունը, զարգացող ազգայնամոլության հետ կապված, սկսել է բացահայտ սոցիալական բախման հարց դառնալ, և օսմանցիները սույն խնդրի վերաբերյալ, թեև ակամա և հարկադրաբար, այնուամենայնիվ ստիպված են եղել համակարգված քաղաքականություն զարգացնել: Իսկ այդ անհրաժեշտության ամենակարևոր պատճառն այն էր, որ նրանք այս հարցի առնչությամբ հանդիպում էին Արևմուտքի լուրջ ճնշումներին: Արևմտյան տերությունները, գլխավորապես` Անգլիան ակնկալում էին, որ օսմանցիները հավասար վերաբերմունք ցուցաբերեն իրենց բոլոր քաղաքացիների նկատմամբ, լինին քրիստոնյա թե մահմեդական, և կանխեն քրիստոնյաների հանդեպ տարածված սոցիալական գործադրում դարձած բռնի մահմեդականացումը:
Հասկանում ենք, որ Օսմանյան պետությունն ամբողջ 19-րդ դարի ընթացքում եղել է լուրջ երկընտանքի առջև: Մի կողմից` բռնի մահմեդականացման դեպքերի պատճառով ճնշումների էր ենթարկվում Արևմուտքի կողմից, բայց մյուս կողմից էլ ստիպված էր լինում հաշվի առնել մուսուլման մեծամասնության «զգայուն լինելը» այս հարցի նկատմամբ: Թեʹ չափազանց տարածված մահմեդականացման դեպքերից և թեʹ կայսրությունում Թանզիմաթից հետո առաջացած լիբերալ մթնոլորտից օգտվելով` բազմաթիվ իսլամացված քիստոնյաներ ցանկանում էին վերստին վերադառնալ իրենց նախկին կրոնին: Դա լուրջ «գլխացավանք» էր օսմանյան կառավարության համար: Եվ այն ժամանակվա քաղաքականությունն էլ, հիմնականում, տարվում էր նման փորձանքներին արգելք լինելու ուղղությամբ31:
Այդ «գլխացավանքից» ազատվելու ուղիներից մեկը կրոնափոխության դեպքերը հնարավորինս սահմանափակելն ու, հնարավորության դեպքում, կանխելն էր: Հատկապես 1843 թ. օգոստոսի 23-ին, երբ Հովակիմ անվամբ մի հայ գլխատվել էր վերստին քրիստոնեության վերադառնալու համար, Արևմուտքի ցուցաբերած մեծ հակազդեցությունն անխուսափելի էր դարձրել կրոնափոխության հարցում կարգավորման անհրաժեշտությունը: Սույն խնդիրը հավանաբար 1844 թ. սկզբներին քննարկվել էր Թանզիմաթի գերագույն խորհրդում, և որոշում էր կայացվել այլևս նմանատիպ մահապատիժներ չիրագործելու մասին: 1844 թ. մարտին արտասահմանյան դեսպաններին նաև երաշխիք էր տրվել առ այն, թե այլևս նման պատիժներ չեն սահմանվի32:
Սակայն խնդիրն այդքան հասարակ չէր, որովհետև իսլամական իրավունքն ավանդույթ ուներ, ըստ որի` իսլամից կրոնափոխվածները ենթակա էին մահապատժի: Երբ բռնի կամ կամավոր կերպով մուսուլման դարձած որևէ քրիստոնյա ցանկանում էր դարձյալ վերադառնալ իր նախկին կրոնին, նրան մահապատիժ էր սպառնում: Բացի այդ` մահմեդական մեծամասնության տեսանկյունից ևս դա նորմալ գործադրում էր: Արևմտյան տերությունները ցանկանում էին արգելել այդ պրակտիկան: Այնինչ իսլամական կրոնը պահպանել պատավորված և ամբողջ իսլամական աշխարհի խալիֆը հանդիսացող սուլթանը թեʹ գործող իսլամական իրավունքի և թեʹ մահմեդականների ակնկալիքների պատճառով չէր կարող բացահայտ կերպով հայտարարել, որ դրա համար նախատեսվող մահապատիժը վերացվել է: Դրա համար էլ կառավարությունը գնաց սույն խնդիրը գաղտնի որոշմամբ լուծելու ճանապարհով: Այս հարցի շուրջ Թանզիմաթի գերագույն խորհրդում կայացած քննարկման ժամանակ հավատափոխին մահապատժի ենթարկելն արգելելը և այդ արգելքը շրջաններ ուղարկելը որոշվեց անել «գաղտնի գրությամբ»33: Հետագա գրություններում այդ որոշման վերաբերյալ օգտագործվեց «գաղտնի հրաման» արտահայտությունը34, և Բարեփոխումների մասին հրովարտակից հետո ևս շարունակեցին նման հրամաններ ուղարկել շրջաններ35:
Կրոնափոխությունը, հատկապես` դրա հարկադրանքը կանխելու երկրորդ ուղին էլ շատ խիստ ընթացակարգ պարտադրելն էր: Այսպես` Թանզիմաթից հետո կրոնափոխության համար ստեղծվեցին մանրամասն օրենքներ, թե որ հաստատությունների հսկողության տակ պետք է կատարվի, և ինչ գործառույթներ են անհրաժեշտ, և դրա մասին հաղորդվեց շրջաններին: Այդպիսով` իրականում անհատական խնդիր հանդիսացող կրոնափոխությունը, որ պետք է սահմանափակվեր մասնավոր ոլորտում, վերածվեց հասարակական ոլորտի մի կարևոր խնդրի:
Նոր դատավարական իրավունքի համաձայն` կրոնափոխությունը պետք է կատարվեր դատարանում` քադիի ներկայությամբ: Դատարանում պետք է ներկա գտնվեր նաև կրոնափոխվող անձի մի աջակից կամ նրան բարոյական աջակցություն ցուցաբերող մեկը: Բացի այդ` լինելու էին նաև վկաներ, և կրոնափոխվողը պետք է հայտարարեր, որ այդ որոշումը կայացրել էր ազատ կամքով և ոչ մեկի ճնշումներին չէր ենթարկվել: Դրանից հետո միայն հնարավոր էր անցնել կրոնափոխվելու համար անհրաժեշտ կրոնական կանոնների գործադրմանը: Պետք էր նույն գործառույթը հետագայում կրկնել համապատասխան տեղական վարչական խորհրդի առաջ: Այս հանգրվանում ներկա էին գտնվելու նաև կրոնափոխվողի մերձավորները և եկեղեցական քահանան, ովքեր հնարավորություն էին ունենալու նրան հետ պահել այդ որոշումից36:
Այդ ամբողջ մեթոդը միայն մի իմաստ ուներ. օսմանյան կառավարությունը ցանկանում էր Թանզիմաթի և Բարենորոգումների ընթացքում կանխել արևմտյան տերությունների` Օսմանյան պետության ներքին գործերին միջամտելու փորձերը, որոնք արվում էին կրոնական անհավասարությունը և բռնի իսլամացումը պատրվակելով: Այդ պատճառով կառավարությունը կանոնավոր կերպով շրջաններ էր հղում կրոնափոխությունն արգելել պահանջող հրամաններ: Սակայն, չնայած այդ բոլոր ձեռնարկված միջոցներին, քրիստոնյաների կրոնափոխության հարկադրանքը, որպես չափազանց տարածված պրակտիկա, շարունակեց պահպանվել 19-րդ դարի ամբողջ ընթացքում:
Որպես մի ուշագրավ օրինակ այստեղ կարելի է հիշատակել 1850 թ. սեպտեմբերի 16-ին Կրետեի մարշալ Մուստաֆա Նաիլի փաշայի ուղարկած գրությունը: Փաշան իր բավականին երկար գրության մեջ հաղորդում է, որ թեև դա չի համապատասխանում իսլամին, սակայն ռայաների կողմից աղջիկներին լեռները փախցնելը կամ մահմեդականների տներում որպես ծառա աշխատող քրիստոնյա երեխաներին ահաբեկելով` մուսուլմանություն պարտադրելը, հետագայում նրանց տեղական դատարաններ բերելով` իրենց մահմեդական դառնալու մասին հայտարարել տալը չափազանց տարածված գործադրումներ են: Բազմաթիվ դեպքերում այդ երեխաները վերադիմելով խոստովանում են, որ վախից ելնելով են իրենց կրոնը փոխել: Փաշայի խոսքով` չնայած կառավարության առաջարկած բոլոր վարչական միջոցառումներին` խիստ բարդ է այդ հարկադրանքները կանխելը37:
Ծանոթագրություններ
30 Դերինգիլի` 19-րդ դարում Կրոնափոխության հաստատության սոցիալական բովանդակության մեջ եղած փոփոխությունների և դրա նկատմամբ կառավարության վարած քաղաքականության մասին աշխատություններն են` Selim Deringil, “‘There Is No Compulsion in Religion”: On Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire: 1839-1856, Comparative Studiesin Society and History, 42:3, Temmuz 2000, s. 547-575; Deringil, “‘The Armenian Question Is Finally Closed’: Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895-1897”, Comparative Studies inSociety and History, 51:02, Nisan 2009, s. 344-371. Deringil,Conversion andApostasy in the Late Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 2012:
31Selim Deringil,Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire, s. 39.
32Նույն տեղում, էջ 73:
33Նույն տեղում, էջ 72-73:
34 1846 թ. ապրիլի 16-ի ամսաթիվն ունեցող այն փաստաթուղթը, որում առկա է այդ ատահայտությունը, տեʹս նույն տեղում, էջ 51:
35 Սելիմ Դերինգիլը շրջաններ հղված զանազան հրամանների բազմաթիվ օրինակներ է բերում, որոնցում բացահայտ կերպով երևում է այդ չկամությունը, տեʹս նույն տեղում, էջ 49-55:
36 Նույն տեղում, էջ 42-44: Մի կրոնափոխվողի` իր կայացրած որոշման կապակցությամբ քահանայի հետ առերեսման մի օրինակ տեʹս Էրզրումի հյուպատոս Գրեյվսից (Graves) Անգլիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան սըր Ֆիլիպ Կյուրիին (Currie) ուղարկված զեկույցում, որը կրում է 1895 թ. ապրիլի 2-ի ամսաթիվը, Great Britain, Foreign Office, Blue Book: Turkey. 1896, No. 1, Correspondence Respecting the Introduction of Reforms in the Armenian provinces of Asiatic Turkey, Harrison and Sons, Լոնդոն, 1896 թ., էջ 25:
37BOA/A.MKT.UM, nr. 31/60, Կրետեի մարշալ Մուստաֆա Նաիլի փաշայից օսմանյան կառավարությանը հղված` 1850 թ. սեպտեմբերի 16-ի ամսաթիվը կրող գրությունը: Իմ երախտագիտությունն եմ հայտնում Սելիմ Դերինգիլին սույն փաստաթուղթն ինձ տրամադրելու համար: Այս վիճակը չէր տարբերվում նաև 20-րդ դարի սկզբին: Դրա վերաբերյալ որոշ օրինակներ տեʹս Դերինգիլի նշված աշխատության 105-111 էջերում:
*Հատված թուրք հայտնի պատմաբան, ցեղասպանագետ Թաներ Աքչամի «Հայերի բռնի իսլամացումը․ լռություն, ժխտում եւ ուծացում» (Taner Akçam, Ermenilerin Zorla Müslümanlaştırılması. Sessizlik, İnkâr ve Asimilasyon) գրքից։
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net
akunq.net/am/?p=70458
