ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ – ԴԵՐՍԻՄԻ ՀԱՅԵՐԸ – Հայոց պատմական Ծոփք նահանգի մաս կազմող Դերսիմը.
February 23, 2017 – ԴԵՐՍԻՄԻ ՀԱՅԵՐԸ:
ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
Վերջին տարիներուն հայկական եւ թրքական մամուլին մէջ յաճախակի կը գրուի թաքնուած, կրօնափոխ դարձած եւ այլադաւան հայերու մասին։ Այս ծիրէն ներս 2007-ի Օգոստոս 18-ին Թրքական պատմութեան ընկերութեան նախագահ, պատմաբան ԵուսուՖ Հալաճօղլու կատարեց զգայացունց յայտարարութիւն մը, ուր ան համոզում կը յայտնէր, թէ ալեւի քիւրտերու մեծամասնութիւնը, մանաւանդ Տերսիմի ալեւի ազգաբնակչութեան մէկ ստուար զանգուածը, կրօնափոխ դարձած հայեր են։ Ան թրքական մամուլին յայտնեց նաեւ, թէ իր մօտ ունի 1936-37 թուականներուն թրքական կառավարութեան կողմէ գրանցուած կրօնափոխ հայերու ցանկը։
Թրքական մամուլին մէջ մինչեւ օրս արծարծուող այս հարցը իրողութեան մէջ իր ետին ունի պատմական հետաքրքրական հոլովոյթ մը։ Բայց փորձենք նախ բացատրել, թէ ովքե՞ր են տերսիմցիք, եւ ի՞նչ կայ թաքնըւած Տերսիմի ընդհանրական պատմութեան ետին։
ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹԻՒՆ
Հայոց պատմական Ծոփք նահանգի մաս կազմող Դերսիմը իրողութեան մէջ արեւմտահայերէնով կը գրուի Տերսիմ։ Շրջանը կը գտնուի Վանայ լիճէն հիւսիս-արեւմուտք, հիւսիսէն՝ Երզնկա, հարաւէն՝ Խարբերդ, արեւելքէն՝ Պինկէօլ-Մուշ եւ արեւմուտքէն՝ Սեբաստիա։ Կը գտնուի ծովու մակերեսէն 2000 մեթր բարձրութեան վրայ։ Երեք կողմէն շրջապատուած է Եփրատ գետով եւ անոր հարկատուներով։ Գլխաւոր գետերէն է Մնձուրը։ Շրջանը լեռնային է եւ անտառապատ։
Ամենէն մօտ հայկական գաւառը Չարսանճագի գաւառն է, որուն գլխաւոր բնակավայրերէն են Բալուն, Բերրին, Մեծկերտը, Խոզաթը, Քղին եւ այլն։ Շրջանը քեմալական իշխանութեան օրով վերանուանուած է Թունչելի։
Պատմական Տերսիմը բաժնուած էր երկու տարածքային մասերու՝ Դաշտային եւ Լեռնային։ Դաշտային Տերսիմը կ՚ընդգրկէր հայ, քիւրտ եւ քիզիլպաշ բնակչութիւն ունեցող Դերջանի ու Չարսանճագի գաւառները, իսկ Լեռնային Տերսիմը կ՚ընգրկէր Խութաց ձորն ու Տուժիկ Պապա լեռը (Ըստ Խորենացիի՝ Առիւծ լեռ)։
Պատմութեան տարբեր ժամանակներուն դաշտային Տերսիմը յաճախ ենթակայ եղած է Օսմանեան իշխանութեանց, մինչ լեռնային Տերսիմը պահած է իր կիսանկախ գոյութիւնը։
ԼԵԶՈՒ
Տերսիմցիները կը խօսին զազա լեզուն, որ կը գործածուի նաեւ Տերսիմի շրջակայ սիւննի իսլամ քիւրտերու կողմէ: Այս պատճառով ստեղծուած է այն շփոթ կացութիւնը, որ զազա լեզուն խօսող հաւաքականութիւնը մէկ ժողովուրդ է:
ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԵՒ ԿՐՕՆՔ
Քիւրտերու տարածած այն տեսակէտը, որ տերսիմցիները քրտական մէկ այլ ցեղախումբ են, բացարձակապէս կը մերժուի տերսիմցիներու կողմէ։ Տերսիմի բնիկ ժողովուրդը քիզիլպաշ ալեւի է։ Քիւրտերը սիւննի իսլամ են։
Սիւննի իսլամութեան հակադրուող Շիա իսլամութեան աղանդաւորական մէկ ճիւղը համարուող ալեւիական կրօնքը երկու միլիոն հետեւորդներ ունի Սուրիոյ մէջ եւ 15 միլիոն՝ Թուրքիոյ մէջ։ Սակայն Տերսիմի քիզիլպաշ ալեւիներու կրօնքը հիմնականօրէն կը տարբերի դասական ալեւիական կրօնքէն, որովհետեւ իր մէջ կը պարփակէ քրիստոնէական, Մովսիսական, հեթանոսական (կրակապաշտութիւն եւ արեւապաշտութիւն) եւ հայ-քրիստոնէական հաւատալիքներ ու ծէսեր։ Այս մասին կը վկայեն հայկական աղբիւրներ, ինչպէս նաեւ՝ 19-րդ դարու վերջաւորութեան եւ 20-րդ դարու սկզբնաւորութեան Խարբերդի շրջանին մէջ գործող ամերիկացի եւ եւրոպացի աւետարանական միսիոնարներ, քարոզիչներ։
Քիզիլպաշ տերսիմցիները իրենց գլխաւոր սուրբ Ալիի կողքին Յիսուսը կ՚ընդունին որպէս Աստուծոյ որդի եւ մարգարէ-առաքեալ։ Սուրբեր կը նկատուին նաեւ Ս. Սարգիսն ու Ս. Գէորգը։ Հայկական աւանդութեամբ կը խաչակնքեն հացը։ Իրենց մօտ պաշտամունքի առարկայ է նաեւ Մովսէս Մարգարէի՝ Կարմիր ծովը բաժնող աստուածաշնչային գաւազանը։
Քուրանը կ՚ընդունին որպէս սուրբ գիրք, սակայն չեն հետեւիր անոր օրէնքներուն։ Չեն յարգեր ռամատանը։ Խորապէս կը հաւատան նաեւ վերամարմնաւորման (reincarnation) գաղափարին։
Այստեղ հետաքրքրական է անդրադառնալ The Missionary Review of the World պարբերականի 1911-ի թիւին մէջ լոյս տեսած ամերիկացի աւետարանական քարոզիչ Հենրի Ռիկզի «Տերսիմի քիւրտերու կրօնքը» խորագրով ճանապարհորդագրութեան մէջ յիշուած կարգ մը մանրամասնութիւններու մասին։ Մօտէն ծանօթանալով տերսիմցի հոգեւորականներու հետ եւ երկարատեւ զրոյցներ ունենալէ ետք անոնց հետ՝ Ռիկզ կը հաստատէ, թէ իսլամ նկատուած այդ ազգային փոքրամասնութիւնը իր հոգեւոր հաւատալիքներով ու կրօնական գաղափարախօսութեամբ աւելի մօտ է քրիստոնէութեան, քան իսլամութեան եւ աւելին՝ կրօնական իր աւանդութիւններով սերտօրէն կ՚առնչուի հայութեան հետ։
Տերսիմցիները մասնայատուկ աղօթատեղի չունէին։ Տարեկան իրենց ուխտագնացութիւններուն համար անոնք ուխտավայր իբր կ՚օգտագործէին հայկական եկեղեցիները՝ գլխաւոր ուխտատեղի ունենալով Հալւորի Սուրբ Կարապետ եկեղեցին (չշփոթել Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետին հետ)։
Տերսիմցիները Սուրբ գիրք չունին։ Անոնք իրենց կրօնական աղօթքները յաջորդող սերունդներուն կը փոխանցեն բերանացի։ Հոգեւոր իրենց երգերէն մէկը կ՚անդրադառնայ հայ քահանայի մը մասին, որ քիզիլպաշ սուրբերէն Հիւսէյնին ապաստան տալուն համար Հիւսէյնի թշնամիներու վրէժխնդրութեան զոհ կու տայ իր 7 զաւակները.
Մտիկ ըրէք, Աստուծոյ մէկ գործը պատմեմ,
Հայ քահանան իր եօթը որդիքը
Նահատակել տուաւ։
Ողբալով օրհնենք յիշատակը անոնց։
Սէյիտ Հիւսէյն՝ քեաՖիրներէն հալածեալ,
Հայ քահանային ապաստանեցաւ։
Քահանան իր եօթը որդիքը զոհեց,
Սէյիտ Հիւսէյնին ազատեց։
Աստուած օրհնէ հայ քահանան։
… Բանտին մէջ կ՚աղօթէր հայ քահանան.
Անոր աղօթքը երկինք կը հասնէր.
Վերջին դատաստանը պիտի ընէ Յիսուս։
Հասան եւ Հիւսէյն Յիսուսի կողքին պիտի կենան։
(«Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց», Գ. Երեւանեան,1956)։
Նաիրի Հոխիկյանի հեղինակած «Վերադարձի ժամանակը» ֆիլմաշարը բացառիկ նկարահանումներ է անում Արևմտյան Հայաստանում և ներկայացնում ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում այսօր ապրող և ազգային ինքնությունը պահպանող հայերին։ Այս տեսանյութը ֆիլմաշարի 2-րդ մասի՝ «Դերսիմի առեղծվածը» սերիայի մի հատվածն է՝ ներառելով Դերսիմի հայերի հետ և նրանց մասին զրույցները։
ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ – ԴԵՐՍԻՄԻ ՀԱՅԵՐԸ (ՇԱՐ – 1 )
