ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Ծանր օրերին շատ շատերը մտահոգուած էին ոչ թէ ծանր վիճակից դուրս գալու հարցով, այլ այդ վիճակի մեղաւորների որոնումով
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
Յուշատետր
Արթուր Մկրտչեան (1959-1992)․
«Ծանր օրերին շատ շատերը մտահոգուած էին ոչ թէ ծանր վիճակից դուրս գալու հարցով, այլ այդ վիճակի մեղաւորների որոնումով»
Ն․ Պէրպէրեան
Փետրուար 16ի այս օրը, 1959 թուին, հայոց Արցախ Աշխարհի Հադրութի շրջանի Ուխտաձոր գիւղին մէջ, հայ մայր մը լոյս աշխարհ բերաւ բառին ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿի առումով ԻՐԱՒ ՈՒԽՏԱՒՈՐ մը, որ կոչուած էր արժանաւոր իր տեղը նուաճելու հայ ժողովուրդի յաւերժի երթը հունաւորած ու հարթած ԱՆՄԱՀՆԵՐՈՒ ՀԱՄԱՍՏԵՂՈՒԹԵԱՆ մէջ։
Հայ ազգային-ազատագրական շարժման մերօրեայ զարթօնքն ու վերածնունդը ղեկավարելու կոչուած այդ ուխտաւորը, որ աւազանի անունով Արթուր Ասլանի Մկրտչեան կը կոչուէր, ուսումնառութեան համար Հադրութէն գնաց Երեւան ու մինչեւ Մոսկուա հասաւ, ազգագրագէտի բանիմաց ու գիտական պաշարի տիրացաւ եւ հայրենի իր հողին՝ Հադրութ վերադառնալով ու Արցախեան Շարժումի 1988 թուականի շղթայազերծումին նշանակալի իր ներդրումը բերելով, Յունուար 1992ի բարեյոյս օր մը ազատագրեալ Արցախի Հանրապետութեան նախագահ ընտրուեցաւ եւ 97 օր ապրեցաւ, գործեց ու վախճանեցաւ Ստեփանակերտի մէջ։
Ինչպէս որ երեք տարի առաջ Արցախի Ազգային Ժողովի նախագահը՝ Աշոտ Ղուլեան կը յայտարարէր, «Արթուր Մկրտչեանի եւ նրա նման մարդկանց գալը եւ գլխաւորելը համաժողովրդական շարժումը` իրականում շատ խիստ բարոյական եւ ընդգծուած արդարացի պայքարի երանգ տուեց Արցախեան շարժմանը»:
Եւ ինչպէս որ Արցախի անդրանիկ նախագահին մահուան (սպանութեան) 25ամեակին առիթով կազմակերպուած միեւնոյն միջոցառման ընթացքին Արցախի Հ․Յ․Դ․ Կ․ Կոմիտէի ներկայացուցիչ Դաւիթ Իշխանեան դիտել կու տար՝ «Վերջերս մեր ընկերներից մէկը մի արտայայտութիւն արեց, որ մենք սրբերի կարիք ունենք․ սա խորհրդանշական արտայայտութիւն էր, բայց, կարծում եմ, Արթուր Մկրտչեանի գերեզմանը հէնց այն սրբավայրերից մէկն է, որ ոչ միայն երիտասարդ Դաշնակցականը, այլ ընդհանրապէս մերօրեայ երիտասարդն իր երդումը տայ այնպիսի մի վայրում, որ իրօք սրբագրուած եւ սրբագործուած է: Արթուր Մկրտչեան անձը, պետական գործիչը այն եզակիներից մէկն էր, որ կարողացաւ սրբութեամբ կերտել ոչ միայն իր օրերի, այլեւ մեր օրերի նորօրեայ պատմութիւնը: Կարծում եմ` այսօր մենք ոչ միայն Արթուր Մկրտչեան կերպարի, այլեւ նման կերպարների մեծ անհրաժեշտութիւն ունենք»:
Արդարեւ, հայ քաղաքական մտքի տարբեր՝ տարակարծիք ուղղութիւնները համախոհութեան կարեւոր եզր գտած են այն հասարակաց գնահատականին մէջ, ըստ որուն՝
«Արցախեան Շարժումն սկսուելուց Արթուր Մկրտչեանը դարձաւ նրա ակտիւ մասնակիցը` 9 հոգու թւում ստորագրելով առաջին նամակը Գորբաչովին: Այն ժամանակներում չափազանց համարձակ այդ քայլը Արթուրի համար եղել է գիտակցուած արարք, քայլ՝ դէպի սեփական անձի եւ սկսուող յեղափոխական գործընթացներում սեփական դերի իմաստաւորում:
«1988թ. Փետրուարի 12ի Հադրութի հանրահաւաքից մինչեւ նախագահ ընտրուելը, Արթուր Մկրտչեանի ուղին եղել է սրընթաց: 1992թ. Յունուարին նորածին հանրապետութեան գլուխ կանգնեց մի երիտասարդ, ով մարմնաւորում էր ազգային-ազատագրական շարժման ոգին` 1988-1990 թուականների` նրա լաւագոյն, վեհ ու լուսաւոր դրսեւորումներով»:
Արթուր Մկրտչեանի կենսագրութեան մասին սպառիչ գրականութիւն չկայ համացանցի վրայ եւ ինչ որ հանրամատչելի է, առաւելաբար Արթուրի կեանքի ընկերոջ, կնոջ՝ Գոհարի կողմէ մինչեւ օրս հրապարակուած եւ պահպանուող յուշերն են ու վկայութիւնները, խոհերն են ու մտքերը։
Հաւասարապէս բանասէր, մտաւորական, քաղաքական գործիչ եւ Ազատութեան մարտիկ էր Արթուր Մկրտչեան։
Հանրագիտական տեղեկանքով՝ 1976ին ան աւարտած է գիւղի միջնակարգ վարժարանը եւ, ընդունուած ըլլալով Երեւանի Պետական Համալսարանի պատմութեան բաժանմունքը, տեղափոխուած է Երեւան։ Համալսարանն աւարտելէ ետք, մեկնած է Մոսկուա եւ աւարտական մասնագիտացման հետեւած է «Միկլուխո Մակլա»յի անուան ազգագրութեան հիմնարկին մէջ։
1986ին վերադարձած է ծննդավայր եւ ստանձնած է Հադրութի պատմաերկրագիտական թանգարանի տնօրէնութիւնը։ Նոյն միջոցին պատրաստած է եւ 1988ին պաշտպանած է թեկնածուական աւարտաճառը՝ արժանանալով պատմական գիտութիւններու թեկնածուի աստիճանին։
Արցախեան Շարժումի սկզբնաւորումէն իսկ, Արթուր Մկրտչեան դարձաւ անոր աշխոյժ մասնակիցը՝ միանալով ատենի Խորհրդային Միութեան ղեկավար Կորպաչեւի ուղղուած պահանջատիրական առաջին նամակը ստորագրած 9 հոգինոց խումբին։
1988 թուականի Փետրվար 12ի Հադրութի հանրահաւաքէն սկսեալ, Արթուր Մկրտչեանի ուղին եղած է սրընթաց։ Ան կանուխէն անդամագրուեցաւ Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան եւ 1992 թուականի Յունուարին ընտրուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Գերագոյն Խորհուրդի առաջին նախագահ։
Ազատագրուած Արցախի պետական իշխանութեան ղեկը արդարօրէն վստահուեցաւ Արթուր Մկրտչեանի, որ շարժման առաջին քայլերէն իսկ անսակարկ զոհաբերեց իր գերագոյնը՝ յանուն հայրենի հողին եւ անոր փարած մեր ժողովուրդին ինքնապաշտպանութեան ու ազատագրութեան։
Արթուր Մկրտչեանի «Ի՞նչ է տեղի ունեցել Հադրութում» խորագրով գրկոյկը ամենայն պարզութեամբ եւ պայծառատեսութեամբ կը վկայէ Արցախի անդրանիկ նախագահին ազգային-քաղաքական ու մարդկային-գաղափարական արժանաւորութեան մասին՝
«Ես նպատակ չունեմ քաղաքական վերլուծութիւններ կատարելու եւ չեմ էլ յաւակնում ողջ կատարուածը ներկայացնել ամենայն մանրամասնութեամբ եւ ճշգրտութեամբ, որովհետեւ ինքս էլ շատ բանից տեղեակ չեմ, կամ տեղեակ եմ երկրորդ, նոյնիսկ երրորդ անձի միջոցով: Սակայն երկու հիմնական հարցի կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է պատասխանել: Սպասելի՞ էին, արդեօք, այն իրադարձութիւնները, որոնք տեղի ունեցան շրջանում, եւ հնարաւո՞ր էր դրանք կանխել, թէ՞ ո՛չ: Առաջ անցնելով միանգամից պատասխանեմ, որ ընդհանուր քաղաքական առումով եւ տեսականօրէն սպասւում էին այդ իրադարձութիւնները եւ այն կարելի էր կանխել միայն բարձր քաղաքական մակարդակով:
Գործնականում քչերն էին սպասում ու հաւատում իրադարձութիւնների նման ընթացքին եւ փաստօրէն ոչինչ կամ շատ քիչ բան ձեռնարկուեց: Պիտի ասել, որ համընդհանուր խուճապի ու շփոթուածութեան պայմաններում հնարաւոր չէր աւելին անել՝ բռնագաղթը կանխելու համար: Սակայն բոլորն այսօր միանշանակ այն կարծիքին են, որ վճռական լինելու դէպքում հնարաւոր էր գոնէ գիւղերի բռնագաղթը, թալանը կանխել եւ որոշ տեղերում դա յաջողուեց: Սակայն միւս կողմից էլ վճռական լինելուն խանգարեցին ստոյգ տեղեկութիւնների պակասը եւ կրկին ու կրկին խուճապն ու շփոթուածութիւնը:
Եթէ Ստեփանակերտում չանսալով Հադրութից գնացող ահազանգերին՝ Մայիսի 13ին (1991ին – Ն․Պ․) կատարուածը համարեցին ընդամէնը անձնագրային ռեժիմի ստուգում եւ հանգստացրին շրջանի ղեկավարութեանը, իսկ 14ին ու 15ին էլ, փաստօրէն, էական ոչինչ չձեռնարկուեց, չնայած ակնյայտ էին արդէն դեպորտացիայի ուղղութեամբ կատարուող գործողութիւնները, ապա Հադրութում Մայիսի 15ին եւ 16ին արդէն հոգեբանօրէն շատ-շատերը հաշտուել էին դեպորտացիայի մտքի հետ ու չէին կասկածում՝ մէկ-երկու օրից յետոյ ալիքը կը հասնի շրջկենտրոն: Ճիշտն ասած, ինձ համար էլ պարզ չէ մինչեւ վերջ, թէ ինչը կանգնեցրեց դեպորտացիայի թափ առնող անիւը:
«… Ահա այս պայմաններում շրջանից մի պատուիրակութիւն գնաց Ստեփանակերտի մարզի ղեկավարների կարծիքն իմանալու հետագայ անելիքների մասին: Հանդիպելով առանձին-առանձին Ս. Բաբայանի, Ս.Դաւթեանի, Հ. Պօղոսեանի հետ, միասնական որեւէ կարծիք ու խորհուրդ չլսելով՝ նրանք վերադարձան Հադրութ եւ առաջնորդուելով Հ. Պօղոսյանի յայտնած բանակցութիւնների մասին կարծիքով, շրջգործկոմում կազմակերպեցին շրջանի ղեկավար աշխատողների խորհրդակցութիւն, որի ընթացքում որոշուեց հիմնարկ-ձեռնարկութիւններում անցկացնել ժողովներ եւ բնակչութեան կարծիքն իմանալ բանակցութիւնների մասին:
Սակայն, որովհետեւ այս ամէնն ուղեկցւում էր ազատագրական շարժման եւ նրա ակտիւիստների վարկաբեկման, նրանց հասցէին մեղադրանքներ թափելու կոմպանիայով եւ, փաստօրէն, մարզից անջատ, սեպարատ ձեւով, շարժման ակտիւիստների կողմից որոշ քայլեր ձեռնարկուեցին՝ կանխելու համար դէպքերի նման անցանկալի ընթացքը:
«Կատարուածի համար բոլորս հաւասարապէս պատասխանատու ենք, եւ կարծում եմ, որ մենք ոչ թէ պէտք է հաշիւներ մաքրենք եւ միմեանց մեղադրանքներ ներկայացնենք, այլ կատարուածից դասեր առնենք եւ նոր սխալներ թոյլ չտանք, որոնցից տուժողը վերջին հաշուով մեր ժողովուրդն է»։
Արցախի Հանրապետութեան անդրանիկ նախագահ Արթուր Մկրտչեան ընդամէնը միայն 97 օր կրցաւ ղեկավարել հայկական երկրորդ պետութիւնը, սակայն անոր անձը, կեանքի ուղին եւ կատարած գործը անջնջելի հետք թողուցին հայոց նորագոյն պատմութեան մէջ։ Իսկ անոր վախճանին ողբերգականութիւնը խորհրդանշեց անցեալ այս բոլոր տարիներու ամենաբարդ, թերեւս ամենածանր ժամանակաշրջանի ողբերգականութիւնը։
Ինչպէս կինը՝ Գոհար Մկրտչեան կը վկայէ՝
«Այսօր հպարտութեան, ցաւի եւ ափսոսանքի զգացում ունեմ: Գտնում եմ, որ պատմութիւնից պէտք է դասեր քաղել: Եւ այսօրուայ ձեռքբերումը հեշտ ու հանգիստ չի եղել: Եւ այն հողը, որի վրայ այդքան շատ արիւն է թափուել, պէտք է սրբութեամբ պահել ու պահպանել:
«Արթուր Մկրտչեանի եւ նրա ընկերների սկսած Շարժումը դեռ աւարտուած չէ. չեմ կարծում, որ Արթուրի ու նրա ընկերների սկսած Շարժումն ավարտուել է, որովհետեւ մեր բոլոր պահանջները դեռ չեն իրականացուել: Դրանք միայն պահանջ չէին, դրանք մեր ցանկութիւնները, իղձերն ու երազանքներն էին: Այն, ինչ մենք փայփայում էինք մեր հոգու խորքում, դեռեւս այդ ամէնին չենք հասել: Դրա համար էլ մեր պայքարը դեռ շարունակւում է, մենք դեռ հարցեր ունենք լուծելու: Եւ, փաստօրէն, այդ հարցերը լուծելու խնդիրը մնում է մեր այսօրուայ երիտասարդների վրայ»:
Անձնուէր պայքարի եւ ազգային պատասխանատուութեան ոգեշնչող ուղի նուաճեց Արթուր Մկրտչեան, որ 33 տարեկանին արժանացաւ Արցախի Հանրապետութեան անդրանիկ նախագահի բաձրագոյն պատուանդանին, որ միաժամանակ եղաւ իր անմահութեան պատուանդանը՝ մեր ժողովուրդի հոգիին մէջ։
Եղերական վախճան ունեցաւ հայոց մերօրեայ Մեծ Ուխտաւորը Արցախ Աշխարհի։
Ատրճանակի փամփուշտով սպաննուած գտնուեցաւ իր բնակարանին մէջ 14 Ապրիլ 1992ին։
Մինչեւ այսօր բացայայտուած չէ ճշմարտութիւնը անոր «մահուան»՝ «սպանութեան»․․․ պարագաներուն մասին։
Կու գա՞յ արդեօք ճշմարտութեան բացայայտման օրը:
Որքան ժամանակը թաւալի՝ ընդհարապէս հայ մարդոց եւ մանաւա՛նդ արցախցիներու յիշողութեան մէջ, աւելիով կը պայծառանայ ՈՒԽՏԱՒՈՐ ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿԻ պայծառ դէմքը Արթուր Մկրտչեանի, իբրեւ հայրենասիրութեան, բարոյականութեան եւ արժանապատուութեան անմահ խորհրդանիշ:
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
