Դերսիմի ալեւիացած հայեր (Ընտանեկան պատմութիւններ) – Դերսիմի ալեւիացած հայեր (Ընտանեկան պատմութիւններ)

Դերսիմի ալեւիացած հայեր (Ընտանեկան պատմութիւններ) – Դերսիմի ալեւիացած հայեր (Ընտանեկան պատմութիւններ)

29.03.2020 | Հասարակություն | ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ, Ազգագրագետ:

Դերսիմը զգալի չափով համապատասխանում է ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետութեան «Կենտրոնական Անատոլիա» տարածաշրջանի Թունջելի անունը կրող իլ-ին՝ նահանգին: Թունջելի իլը՝ նահանգը ներկայ անուամբ եւ վարչական սահմաններով ձեւաւորուել է 1936թ. Յունուարի 4-ին ընդունուած «Թունջելիի նահանգի վարչութեան մասին օրէնք»-ով (Tunceli Vilayetinin İdaresi Hakkında Kanun):

Նահանգի վարչական կենտրոնը Թունջելի քաղաքն է, որն իր հերթին ձեւաւորուել է 1936ից յետոյ` այդ տարածքի միքանի գիւղերի միաւորմամբ:

Թունջելի իլը հիւսիսից եւ արեւմուտքից սահմանակից է Էրզինջան (Երզնկա), հարաւից՝ Էլյազիղ/Էլյազիկ (Էլյազիղ անունը նախկին Մամուրեթ ուլ Ազիզ անվան «ուլ ազիզ» հատուածի բանաւոր լեզուում հնչիւնափոխուած-համառօտուած ձեւն է), արեւելքից՝ Բինգէօլ (Բիւրակն) իլերին:

Տեղի բնակչութիւնը գերադասում եւ շարունակում է գործածել Դերսիմ անունը, որն օգտագործւում է նաեւ Թուրքիայում եւ այլ երկրներում, այդ թւում՝ գիտական եւ հրապարակախօսական գրաւոր տեքստերում:

Թունջելի իլը բաժանւում է ութ կազաների՝ գաւառների՝ Թունջելի, Չեմիշկեզեք (Չմշկածագ), Խոզաթ, Մազգիրդ (Մեծկերտ, Մազկերտ), Նազիմիէ (նախկին անունը՝ Ղզլքիլիսա կամ Կարմիր Վանք), Օվաջըկ(Օւաճիկ, Բլուր), Փերթակ (Բերդակ), Փիւլումիւր(Բոլոմոր): Ներկայիս սահմաններով 20-րդ դարասկզբին Թունջելին Դերսիմ անուամբ վարչականօրէն ենթարկւում էր Խարբերդի վիլայեթին:

Համապատասխանում է Մեծ Հայքի ծայր արեւմտեան հատուածին՝ Բարձր Հայքի հարաւին եւ Չորրորդ Հայքի՝ Ծոփքի հիւսիսին: Թէ պատմական անցեալում, թէ ներկայումս ունեցել է եւ ունի էթնո-կրօնական խառը բնակչութիւն: Վաղ միջնադարում այստեղ ապրում էին հայեր, հույներ, ասորիներ, թերեւս նաեւ սեմալեզու այլ խմբեր, աւելի ուշ յայտնուել են թուրքմէններ, աւելացել են իրանալեզու զազաներ ու քրդեր, Ի. դարում՝ նաեւ թուրքական ինքնութեամբ մարդիկ:

Տարածքի բնակչութիւնը թէ հայկական, թէ բիւզաանդական, թէ օսմանեան, թէ թուրքական իշխանութիւնների շրջաններում յայտնի է եղել ընթացիկ իշխանութիւնների հանդէպ քաղաքական եւ կրօնական այլախոհութեամբ:

Ներկայիս Թունջելիի բնակչութիւնը բաղկացած է զազախօս, քրմանջախօս եւ թրքախօս ալեւիներից, զազախօս, քրմանջախօս եւ թրքախօս սուննի մահմեդականներից, բոլորն էլ՝ տարբեր էթնիկական ինքնութիւններով:

Սուննիների մի մասի էթնիկական ինքնութիւնը քրդական է, փոքր մասինը՝ թուրքական, բայց կան նաեւ «զազայական ինքնութեամբ» «զազախօս սուննիներ», ալեւիների մեծ մասի ինքնութիւնը էթնիկականի հաւասարուեցուած «ալեւիական» կամ «կզըլբաշական» է, բայց կան նաեւ քրդական ինքնութեամբ ալեւիներ:

Թէ սուննիների, թէ ալեւիների մեջ կան տարբեր ժամանակաշրջաններում կրօնափոխուած հայեր, հաւանաբար նաեւ յոյներ եւ ասորիներ: Հայոց Ցեղասպանութեան երկու շրջաններում՝ համիդեան եւ երիտթուրքական, տարածքի մասնաւօրապէս ալեւիական բնակչութեան մի մասը ընդունել եւ ապաստանել է փախստական հայերին:

1937-38ին Մուստաֆա Քեմալի նախաձեռնութեամբ թուրքական կանոնաւոր բանակի օգտագործմամբ տեղի է ունեցել Դերսիմի բնակչութեան ծանրագոյն կոտորած եւ բռնի տեղահանութիւն: Բռնի տեղահանութիւնները շարունակուել են նաեւ 80ականներին եւ 90ականներին:

Հայոց Ցեղասպանութիւնից յետոյ Դերսիմում մնացած եւ յարակից վայրերից այստեղ ապաստան գտած հայերը 1937-38ի կոտորածների թիրախներից մէկն էին: Կենդանի մնացածների վերջնական ալեւիացումը աւարտուեց հենց այդ ջարդերից յետոյ: Այստեղ ներկայացուղ մարդկանց վեց ընտանեկան պատմութիւններն արտացոլում են իրենց կեանքին առնչուած այդ դրուագները:

———————————–

«ԻՍԿԻ ԻՆՍԱՆ». ԵՐԲ ՄԵՐ ԾՆՈՂՆԵՐԸ ԴԵՌ ՀԱՅ ԷԻՆ, ԻՐԵՆՔ ՄԻՐԱՔԵԱՆՆԵՐԻՑ ԷԻՆ, ՅԵՏՈՅ ԴԱՐՁԵԼ ԵՆ ՀԱՅԴԱՐԱՆ

Թունջելիում[i] ապրող Իբրահիմ Օզարի պատմութիւնը

Իբրահիմ Օզարի հետ ծանօթացել եւ զրուցել եմ Դերսիմի ալեւիական «Կուռէյշ Բաբա» կոչուող սրբավայրում, 2011 Յուլիսին:

Մնձուրի հերթական երաժշտական փառատօնի օրերն էին, եւ ալեւիները Հայաստանից եկած հիւրերին հրաւիրել էին միասին երեկոյ անց կացնել «Կուռէյշ Բաբա» ուխտավայրում՝ միաժամանակ ծանօթանալու Կուռէյշ բաբա եւ Դիւզգուն բաբա ալեւիական ուխտավայրերին ու դրանց հետ կապուած աւանդազրոյցներին[ii]:

Այստեղ հաւաքուել էին բազմաթիւ ուխտաւորներ, եւ մինչ միւս ուխտաւորները մատաղ էին անում, Իբրահիմն ինքը մօտեցաւ, հարցրեց հայ լինելս եւ ասաց, որ ինքն էլ հայ է, հայ ալեւի, որ այստեղ է եկել իր որդու հետ, եւ առաջարկեց իր օգնութիւնը:

Այս քառասնամեայ շատ համակրելի տղամարդն այնուհետեւ անընդհատ ինձ հետ էր, նկարահանում էր օրուայ գործողութիւնները, եւ միաժամանակ պատմում էր իր կեանքից եւ իր ընտանիքի պատմութիւնը: Զրուցել ենք թուրքերէն լեզուով:

– Այսօր խնջոյքից յետոյ երեկոյեան հաւաքուելու ենք «Կուռէյշ Բաբայի» մեծ սրահում, երգելու եւ նուագելու: Տղաս առաջին անգամ պէտք է այդպիսի կարեւոր երեկոյի նուագի: Սովորաբար այդ երեկոներին փորձառուներն են նուագում, բայց տղայիս վստահել են: Ինքն ընդամէնը տասնվեց տարեկան է: Շատ է յուզւում:

– Տղադ գիտի՞ քո հայ ալեւի լինելը:

– Իհարկէ գիտի: Ի՛նքն էլ հայ ալեւի է: Այստեղ հենց հիմա, այս ուխտավայրում հայ ալեւիներ շատ կան: Տեսնու՞մ էք այն երիտասարդին (ցոյց է տալիս քսանամեայ բարձրահասակ մի տղայի՝ սազը ձեռքին), նրա ծնողներն էլ հայեր են եղել: Շատ ենք մենք:

– Այս ուխտավայրը հիմա ձեր բոլորի ուխտավա՞յրն է:

– Ոչ մի տարբերութիւն չկայ հայ ալեւիների ու ալեւիների միջեւ: Միշտ էլ նոյն ուխտավայրերն ենք ունեցել: Նոյն կերպ ենք մատաղ արել, նոյն կերպ մոմ ենք վառել: Այսինքն ալեւիները հայերի նման են ուխտավայրեր գնացել: Մոմ վառելը հայերից է անցել ալեւիներին:

Հիմա էլ, երբ հայերն ալեւիացել են, մեր բոլոր սովորութիւնները նոյնն են դարձել: Հիմա ալեւիացած հայերն էլ սազ են նուագում, գնում են երեկոյեան ալեւիական հաւաքներին, երգում են, պարում են: Այ դրանք ալեւիական սովորութիւններ են, բայց հիմա բոլորս էլ նոյն կերպ ենք դա անում:

– Ի՞նչ երգեր էք երգում:

– Դրանք ալեւիական երգեր են: Հայերէն չկայ: Հայերէն խօսելը երբ արգելուեց, հայերէն երգերն էլ մոռացուեցին: Դա վաղուց էր: Ես որ ծնուել եմ՝ արդէն արգելուած է եղել: Հիմա երգում են միայն հազրաթ Ալիի, հազրաթ Հուսէյինի[iii], այդպիսի կրօնական երգեր: Ամէնից աւելի շատ հազրաթ Հուսէյինի մասին:

– Դուք բոլորդ այդ երգերը գիտէ՞ք:

– Շատերս գիտենք: Մեր ընտանիքում բոլորը գիտեն: Տղաս էլ շատ լաւ նուագում ու երգում է: Այսօր երեկոյեան կ’երգի, կը լսէք: Այստեղ բաբաներ[iv] են գալիս, նրանք նուագում են, երգում են, մենք էլ իրենցից սովորում ենք:

– Դուք մի՞շտ էք Թունջելիում ապրել:

– Ոչ, մենք Վարդենիկ[v] գիւղից ենք, այսինքն հայրս էր վարդենիկցի, բայց ես էլ եմ ծնուել Վարդենիկում: 1994ին Վարդենիկն աւերել են զինուորները[vi] եւ այնուհետեւ արգելել են այնտեղ ապրել: Ես հիմա Թունջելիում եմ ապրում: Վարդենիկ կարող ենք գնալ միքանի ժամով[vii]: Զինուորականները արտօնութեան թուղթ են տալիս, հաշւում են, թէ քանի մարդ է գնում, գրում են, թէ որ ժամին պիտի վերադառնանք, եւ այդ ժամին մենք պէտք է անցագիրը յանձնենք:

Վարդենիկը մեծ գիւղ էր: Բոլորը հայեր էին, ալեւի հայեր: Մենք Հայդարաններից[viii] ենք, բայց չգիտեմ երբ եւ ինչպէս ենք Հայդարան դարձել, որովհետեւ առաջ, երբ մեր ծնողները դեռ հայ էին, իրենք Միրաքեաններից[ix] էին: Շատ յայտնի մի մարդ կար Միրաքեաններից` Աուսկան (Ոսկան – Հ.Խ.) աղան, ահա Աուսկան աղան մեր պապերից էր: Աուսկանն իմ ամենամեծ պապն է, որի անունը ես գիտեմ, գուցէ իմ պապի հայրն էր: Այն ժամանակ դեռ Միրաքեան էին:Մենք Հայդարաններից ենք, բայց երբ մեր ծնողները դեռ հայ էին, իրենք Միրաքեաններից էին:

– Միրաքեանների մասին որեւէ բան գիտէ՞ք:

– Չէ, ոչինչ չգիտեմ, միայն գիտեմ, որ մեր պապերը Միրաքներից էին, յետոյ դարձել են հայդարան:

– Ե՞րբ են հայդարան դարձել:

– Չեմ կարող շատ վստահ ասել, գուցէ 1938ից յետոյ, գուցէ եւ 1915ից յետոյ:

– Ձեր ծնողները գիտէի՞ն իրենց հայ լինելը:

– Իհարկէ, ամբողջ գիւղը գիտէր, հիմա էլ Վարդենիկին հայի գիւղ են ասում: Չնայած հիմա Վարդենիկն ամբողջովին աւերուած է, տները քանդուած են, ապրող չկայ: Բայց բոլորն էլ հայի գիւղ են անուանում:

– Ձեր ծնողները հայերէն գիտէի՞ն:

– Մենք չգիտենք հայերէն:

– Դուք, այո, չգիտէք, բայց Ձեր ծնողները, նրանց տարիքի մարդիկ Վարդենիկում հայերէն գիտէի՞ն:

– Ի՞նչ իմանանք, իմացել են գուցէ: Մեր մօտ հայերէն չէին խօսում: Ընդհանրապէս հայերէն խօսելը վտանգաւոր էր: Գուցէ եւ գիտէին, բայց չէին խօսում:

– Գուցէ գիտէին: Բայց դուք չգիտէք` գիտէի՞ն, թէ ոչ:

– Ոչ:

– Ե՞րբ են նրանք ալեւի դարձել:

– Մեր հայրերն են դարձել, 1938ից յետոյ են դարձել:

– Մինչեւ այդ հայ քրիստոնեայ են եղե՞լ:

– Այո, հայեր են եղել: Բայց հայերին այստեղ 1915ին կոտորել են, իսկ փրկուածները թաքցնում էին իրենց հայ լինելը: Այստեղ, Դերսիմում բոլորը գիտէին, որ նրանք հայեր են, բայց այդ մասին ոչ մէկը չէր խօսում: Հայերն իրենք յատուկ չէին թաքցնում, ուղղակի չէին խօսում այդ մասին, ալեւիներն էլ գիտէին, որ վտանգաւոր է, դրա համար նրանք էլ չէին խօսում: Մեր գիւղ` Վարդենիկ 1915ին չեն մտել:

Մեր գիւղը շատ բարձր է, լեռներում, բացի դա էլ շատ յայտնի կռուողներ էին: Ընդհանրապէս Միրաքեանները շատ յայտնի կռուողներ էին: Չգիտեմ այդ պատճառով, թէ ուրիշ մի բանի պատճառով, բայց 1915ին մեր գիւղ չեն մտել: Մեր գիւղացիները երեւի նոյնիսկ չգիտէին, որ հայերին կոտորում են: Այստեղ, Դերսիմում, շատ հայի գիւղեր են մնացել: Բայց 1938ից յետոյ բոլորն արդէն, ով մնացել էր հայերից, ալեւի դարձան:

– Ձեր անունն ի՞նչ է:

– Իբրահիմ: Իբրահիմ Օզար:

– Ալեւի դարձածներից մեծ մասն Ալի են, Դուք ինձ հանդիպած առաջին Իբրահիմն էք:

– Դէ Աբրահամն է, հայերն Աբրահամ են ասում, հայրս էլ յատուկ այնպիսի անուն է դրել, որ հայերն էլ ունեն: Այստեղ, Թուրքիայում, այլ անուն չէր կարելի դնել: Երեսնական թուականներին արգելեցին, բոլորը պիտի մահմեդական, թուրքական անուններ ունենային: Անունները փոխւում էին`Մամէդ, Ալի, Քեմալ էին դառնում:

– Ձեր կի՞նն էլ է Վարդենիկից:

– Չէ, կինս Վարդենիկից չի, Մալաթիայից է: Բայց ալեւի է:

– Հիմա դուք ասում էք, որ հայ ալեւի էք, թէ՞…

– Սովորաբար այդ մասին չենք խօսում: Կարիք չի լինում: Բայց եթէ հարց լինում է՝ ասում ենք:

– Ասու՞մ էք: Չէ՞ք վախենում:

– Ոչ: Բոլորն էլ գիտեն: Բոլորն էլ գիտեն, որ վարդենիկցիները ծագումով հայեր են: Հիմա արդէն էլ ի՞նչ վախ, ալեւի ենք, ի՞նչ կապ ունի ծագումը: Համ էլ հիմա ալեւի թէ հայ` երկուսին էլ կառավարութիւնը չի սիրում, ի՞նչ տարբերութիւն: [19]38ին, երբ որ դերսիմցիներին էին կոտորում, այն ժամանակ Դերսիմի հայերին յատուկ ջարդեցին: [19]38ին հօրս հայրն էլ, մայրն էլ սպանուել են:

[19]38 թուին բոլոր վարդենիկցիներին Քոջաքոչ են տանում, իբր թէ աքսորում են, բայց տանում են Քոջաքոչ ու բոլորին սպանում են: Բոլորին սպանում են, նոյնիսկ երկու տարեկան երեխային են սպանում: Այդտեղ սպանուել են նաեւ պապս ու տատս: Բայց ճանապարհին, Քարսան Դերէսի անունով մի տեղ կայ, լեռներում, այնտեղ հօրս մօրաքոյրն էր ապրում, այդտեղ էր ամուսնացած, Դերի Քարսան[x] գիւղում: Այդ գիւղին Մոշիկ[xi] էլ են ասում:

Մօրաքոյրն ասում է «այդ երեխային,- այսինքն հօրս,- թողէք մենք պահենք, այս լեռներում նրան չեն փնտրի»: Ծնողները համաձայնւում են, երեխային թողնում են մօրաքրոջ մօտ, իսկ իրենց միւսների հետ տանում են Քոջաքոչ: Քոջաքոչի մօտ Զուր Դերէսի անունով մի տեղ կայ, այդտեղ բոլորին սպանում են: [19]38 թուին:

– Վարդենիկում ոչ մէկը չի՞ մնում:

– Չէ, բոլորովին դատարկուել է, բոլորին ոչնչացրել են: Միքանի մարդ հասցրել է գնալ քարայրները, թաքնուել: Միքանի կին, իրենց երեխաների հետ: Միքանի տարի ապրել են քարանձաւներում: Յետոյ, 1945-47ին այդ փրկուածները, կամ` իմ հօր նման միքանի երեխայ, մի քիչ մեծանալով` ետ են գալիս Վարդենիկ, երեւի 30 հոգի:

Գալիս են, իրենց տները մի քիչ կարգի են բերում, սկսում են նորից Վարդենիկում ապրել: Նախկինում շատ մեծ գիւղ է եղել, բայց յետոյ շատ քիչ մարդ էր մնացել: Հայրս որբ էր մնացել: Փաստօրէն իրենց ընտանիքից միայն հայրս էր կենդանի մնացել: Ութ տարեկան երեխայ է եղել: Որոշ ժամանակ ապրել է իր մօրաքրոջ տանը, յետոյ, երբ մի քիչ մեծացել է, վերադարձել է իրենց գիւղ` Վարդենիկ:

Ջարդերն արդէն աւարտուել էին: Գիւղ գալուց յետոյ դարձել է ալեւի:

Արդէն ով որ հայերից փրկուել էր [19]38ին, բոլորն էլ ալեւի դարձան:

Հայրս Վարդենիկ վերադառնալուց յետոյ է ալեւի դարձել, դա արդէն 40ական թուականներից յետոյ էր: Եկան գիւղ, բայց 80ական թուականներին նորից պետութիւնը ստիպեց դատարկել գիւղը:

Մեր գիւղացիներին, այսինքն Դերսիմի բոլոր լեռնային գիւղերի բնակիչներին կասկածում էին ՊԿԿի[xii] հետ կապեր ունենալու մէջ, եւ որոշել էին այդ բոլոր գիւղերը մարդկանցից դատարկել, գիւղերն էլ վերացնել: 90ականների սկզբներին դեռ միքանի ընտանիք կար, դուրս չէին գալիս: Գնալու տեղ չունէին, դուրս չէին գալիս:

Ոչ մի կերպ չէին կարողանում ստիպել այդ մարդկանց դուրս գալ:

93ի դէպքերի ժամանակ այլեւս չեն նայել` կին է, երեխայ է, ինչ է, դրանց բոլորին ոչնչացրել են: Այնպէս են ոչնչացրել, որ դրանց դիակներն անգամ չէին կարողանում գտնել: Դրանից յետոյ մինչեւ այսօր Վարդենիկ գնալն արգելուած է:

– Վարդենիկից բացի է՞լ որ գիւղերում էին հայեր ապրում:

– Օ՜, շատ են, շատ գիւղերում կան: Միրիք[xiii], Մազդրա[xiv] Հէյդորուք[xv]: Դրանից բացի այս դեմանաների[xvi] կողմը` Բորն[xvii], Գինը[xviii], դրանք 38ին ամբողջութեամբ կոտորուեցին: Գինը գիւղի հին անունը Քոյդարիշ էր, այնտեղ էլ է եկեղեցի եղել: Դրանից յետոյ կային Արեքի[xix], Փաքուրդիգէ[xx], Բառըխ[xxi], Հալուորը[xxii]… Հաքիսը[xxiii]… Հաքիսում եօթ եկեղեցի կար, հիմա ոչ մէկը չկայ: Փաթարը[xxiv], Վանքի կողմերը (նկատի ունի Հալուորի Ս. Կարապետ վանքը – Հ.Խ.)` Ենիսը[xxv], Իքսորը[xxvi], Մարքասուրը[xxvii]…

Բոլորին էլ ասել են, թէ իբր աքսորում են, բայց բոլորին էլ ոչնչացրել են: Խոզըքէօյը[xxviii] կայ, այնտեղ 90 տոկոսը հայեր են:

Մեծահասակներից միքանիսը հայերէն գիտէին, մեռան: Վանքերն էլ են ոչնչացրել: Այստեղ շատ էին վանքերը, եկեղեցիները (վանքին վենք է ասում, եկեղեցուն` քիլիսէ – Հ.Խ.): Հիմա երեք հատ վանք կայ[xxix]: Հալուորիկում էլ կայ[xxx], Նաբաթում[xxxi] էլ կայ, Կիրաբաթում[xxxii] էլ կայ… Կըզըլի (Կըզըլքիլիսէ, այժմ՝ Նազիմիյէ – Հ.Խ.) կողմերում կան: Այս գիւղերի մարդկանց Քըչըքենդ կոչուող մի տեղ են տարել, իրար են կապել եւ բոլորին կենդանի վառել են:

Կանանց էլ սրով են սպանել, սուրը խրել են փորերը, փորոտիքը հանել են: Դա շատ յայտնի տեղ է, բոլորը գիտեն, կարող եմ տանել ձեզ ցոյց տալ: Այդտեղից մի տաս կին են միայն փախել, յետոյ նրանք բոլորին պատմել են: Փախել են, գնացել Լիլ դեդէյի մօտ: Նա այդ տաս հոգուն պահել է: Մինչեւ հիմա մի պապիկ կայ, նա այդ բոլորը մանրամասն գիտի, այդ տաս կանանց անուններն էլ գիտի:

Բոլորն էլ այդ վայրը գիտեն, հիմա էլ մարդիկ գնում են, այդ վայրում յիշատակի արարողութիւն են անում: Հին անունը Արզումա[xxxiii] էր, Արզումա էին ասում: Այս թուարկածներս հայկական գիւղերն էին, որտեղ շատ հայեր էին ապրում: Բայց կոտորածը շատ է եղել, թէ՛ հայկական, թէ՛ ալեւիական գիւղերում: Արդէն կոտորուել են նաեւ 1915ին ալեւիացածները: Դրանից յետոյ էլ հայ չմնաց:

– Հիմա այստեղ` Դերսիմում, ու՞մ են «հայ» ասում:

– Ոչ մէկի, բոլորս էլ ալեւի ենք: Ամենաուշը ալեւի է դարձել մի մարդ` Բաքի Դեւլեթլին, այ նրա որդուն էլ այստեղ` Թունջելիում հայ են ասում: Որդին Էնվերն է, Էնվեր Դեւլեթլի Բեդոյի (Պետոյի – Հ.Խ.)[xxxiv]: Նրան Թունջելիում յարգում են, նրա խօսքն այստեղ անցնում է: Առեւտրով է հետաքրքրւում, հարուստ են:

– Պետօն ո՞վ է, ինչու՞ ն Բեդոյի ասում:

– Իրենց գերդաստանին բոլորին «Բեդոյեանց» են ասել, մի տեսակ մականուն է, երեւում է` «Բեդոյի ժառանգներ»: Էնվերին հիմա այստեղ «հայ» են ասում, որովհետեւ հայրը երկար ժամանակ հայ է մնացել: Իրենք այստեղ շատ ունեցուածք, հողեր ունէին: Բոլոր հարուստները ամէն ինչ թողել գնացել են, բայց սրանք մնացել են: Սրա հայրը 38ին փրկուել է:

Օխնի[xxxv] գիւղի մօտ մի հատ գիւղ է եղել, այդ գիւղում դրան կնոջ հագուստ են հագցրել, եւ փախցրել Մազգերտ[xxxvi] են տարել: Այդ ժամանակ այս տարածքը կարծես թէ պետութեան իշխանութիւնից դուրս էր: 38ին կառավարութեան լրտեսներ կային, դրանք էին կազմում կասկածելի մարդկանց ու բնակավայրերի ցուցակները:

Հարուստ մարդիկ այդ լրտեսներին փող էին տալիս, եւ իրենց անունը ցուցակներում չէին գրում: Այս մարդն էլ կարողացել է կաշառել, եւ ոչ միայն փրկուել է, այլեւ իր հողերը, հարստութիւնները պահել է: Դրանք Հարչիկ գետի ափին մեծ հողերի տէրեր են:

Մազգերտի մօտ էլ տարածքներ են ունեցել: Այդ մարդը յետոյ շատ ողբերգական մահացաւ: Իրենք մի հատ ցուլ ունէին: Այս մարդը գոմ է մտնում, ցուլը նրան պոզով խփում է: Վիրաւորւում է: Երկար ժամանակ հիւանդ պառկած էր, յետոյ հենց դրանից էլ մահացաւ: Գերեզմանն էլ Չմբուրի թաղամասում է, նախկինում այդ թաղամասի անունը Մազրիք էր[xxxvii]:

– Իբրահիմ, ինչպէ՞ս է պատահել, որ այդ հային ձեռք չեն տուել, դեռ աւելին, ունեցուածքն էլ մնացել է:

-Հայեր այստեղ շատ են մնացել, այստեղ Խոզաթում, Օւաճիկում շատ հայերի են կոտորել, քանի որ 1914ին կառավարութիւնը Օզալիքից քրդերին, իսկ Հարփութից (Խարբերդ – Հ.Խ.) թուրքերին բերեց, Խոզաթի կողմերում բնակեցրեց: Այդ կողմի գիւղերում շատ էին քաղաքականացուած, այդ կողմի հայերին շատ են կոտորել:

Բայց այս կողմի հայերին չեն կոտորել, սրանք Հայդարաների, Դեմալարների աշիրէթներն են: Բայց սրանց էլ ջարդեցին 1938ին:

Բոլորն էլ այստեղ գիտեն, որ Հայդարաներն ու Դեմալարները նախկին հայերն են: Միայն թէ 1938ը 1915ի նման չէր, 1938ից առաջ լրտեսները հաշուետուութիւններ էին կազմում, կասկածելի մարդկանց ու գիւղերի ցուցակներ կազմում: Այդ ցուցակներով էլ յետոյ կոտորեցին: Բայց հարուստները կաշառեցին, ու դրանց ձեռք չտուեցին: Դրանցից մէկն էլ այս Էնվեր Դեւլեթլիի հայրն էր:

– Հիմա այդ մարդկաց ինչու՞ են հայ ասում, իսկ օրինակ Ձեզ հայ չեն ասում: Նրանք քրիստոնեա՞յ են մնացել:

– Ոչ, նրանք էլ, իհարկէ, ալեւիութիւն ընդունել են: Բայց նրանք շատ աւելի ուշ են ալեւի դարձել, նրանք երկար ժամանակ հայ են մնացել:

– Իսկ աւելի ուշ ալեւիացածներ էլի՞ կան, թէ՞ միայն այդ ընտանիքն է:

– Ես ուրիշների չգիտեմ: Օրինակ մեր գիւղից` Վարդենիկից ոմանք Ամերիկա, Գերմանիա են գնացել, այնտեղ են մնացել: Գուցէ նրանք հայ են մնացել: Բայց շատերը մնացել են եւ մեզ նման հայդարան են դարձել: Հայդարաների մեծ մասը հայեր են: Երբ մէկի մասին ասում են «իսկի ինսան» (հին մարդ – Հ.Խ.), ուրեմն հայ է: Բայց պետութիւնը չի իմանում, դա մեր ներսի խօսակցութիւն է:

– Հիմա դու «իսկի ինսան» ե՞ս:

– Այո, «իսկի ինսան» եմ: Զազաները հայերին «հերմենի» են ասում, հին մարդիկ էլ` «իսկի ինսան»: Այդպէս արտաքինից չես հասկանայ, բայց այստեղ` Դերսիմում մարդիկ գիտեն: Այստեղ նոյնիսկ մի մեծ ընտանիք կայ, Մասեան ազգանունով, նրանք նոյնիսկ ազգանունը չեն փոխել, Մասեան եղել են, Մասեան էլ մնում են: Մասեան Ալին, Մասեան Ահմէդը… Հինգ ընտանիք ես գիտեմ: Բոզթաշ ազգանունով մարդիկ կան, դրանք էլ բոլորը հայեր են:

Մինչ մենք զրուցում էինք, մատաղն արեցին, միսն եփեցին, բոլոր ուխտաւորները միասին վայելեցին, եւ երեկոյեան սկսուեց այն յիշարժան հաւաքոյթը, որտեղ բոլոր ալեւիները սազի նուագի տակ հերթական անգամ կրօնական ինքնամոռաց յուզմունքով լսում էին հազրաթ Հուսէյինի սպանուելու պատմութիւնը:

Իսլամի հետ որեւէ կապ չունեցող Կուրէյշ բաբայի պատուին կառուցուած տան ներսի սենեակներից մեծում հաւաքուող դեդեներն ու սէյիդները սազի նուագակցութեամբ յուզուած պատմութիւններ են երգում Ալի եւ Հուսէյին իմամների կեանքի, ինչպէս նաեւ իրենց` ալեւիների պատմութեան դժուարագոյն դրուագների, «զալումների» (թուրքեր – Հ.Խ.) նուաճումների, նրանց դէմ կռիւների մասին, դանդաղ պարեր պարում, ապա նաեւ` անցնում դիւցազներգութիւնների, որոնցում դերեր ունեն Կուրաշը, նրա որդի Դիւզգուն Բաբան եւ Շահայդարը, Հալուորու Սուրբ Կարապետը, սէյիդները, հայ քեշիշները եւ այլն:

Հաւաքուածներն իսկապէս յուզուած էին: Տարեցներն արցունքոտ աչքերով հոգոց էին հանում, աւելի երիտասարդները խիստ կենտրոնացած էին, իսկ հերթական երգողն աւելի ու աւելի զգայական էր դարձնում երաժշտութիւնը: Իմ մօտ նստած երիտասարդ Ալին, ում ծնողները նոյնպէս «հայից ալեւիացել էին» քառասնականներին, ողջ երեկոյի ընթացքում ինքնամոռաց յուզմունքով հազրաթ Հուսէյինի մասին մրմնջում էր.

– Մեան սանա կուրբան, Սեան մանա սուլթան (թուրքերէն՝ ես քեզ զոհաբերուողը, դու իմ սուլթանը – Հ.Խ.):

Աւելի ուշ Ալին պատմեց, որ իրենք բազմանդամ ընտանիք են, տասից աւելի քոյր-եղբայրներ ունի, ինքը հիմա սովորում է Գերմանիայում: Հիմա, ամառային արձակուրդին, հայրենիք է վերադարձել: Ընտանիքում երբեք չեն խօսում հայկական անցեալի մասին, բայց ինքը գիտի, որ ծնողները հայկական ծագում ունեն:

՝ Քէօլնում, միքանի անգամ փորձել է գնալ հայկական եկեղեցի, ծանօթանալ հայերի հետ, բայց միշտ տագնապներ է ունեցել, որ իրեն չեն ընդունի: Պտտուել է եկեղեցու շուրջը եւ վերադարձել:

Օրեր անց, երբ մի խումբ ալեւի երիտասարդների հետ մի ամբողջ գիշեր քննարկում էինք նրանց ինքնութեան խնդիրները, եւ որոշ զրուցակիցներ վճռականօրէն պնդում էին այս կամ այն եզրի՝ «կզլբաշ», «ալեւի», «քուրդ ալեւի», «զազա ալեւի» եւն. կարեւորութիւնն իրենց ինքնութեան արտայայտման գործում, Ալին լուռ ու մտախոհ լսում էր վիճողներին, բայց իր կողմնորոշման մասին չխօսեց:

——————————————

[i] Թունջելի – Թուրքիայի նախկին Դերսիմի նահանգի (այժմ՝ Թունջելի) վարչական կենտրոնը: Թէ նահանգի, թէ նահանգի կենտրոնի Թունջելի անունը տրուել է 1936ի Յունուարի 4ին ընդունուած «Թունջելիի նահանգի վարչութեան մասին օրէնք»-ով (Tunceli Vilayetinin İdaresi Hakkında Kanun), թուրքական իշխանութիւնների կողմից Դերսիմում նախապատրաստուող ջարդերից անմիջապէս առաջ:

[ii] 1938ին Դերսիմի բնակչութեան կոտորածներից յետոյ, երբ ալեւիացան նաեւ Դերսիմում դեռեւս կենդանի մնացած բոլոր քրիստոնեայ հայերը, ինչպէս նաեւ հայերի ու ալեւիների համար դադարեցին կրօնական ծառայութիւնները հայկական եկեղեցիներում ու վանքերում, վերացուեցին կրօնական գրքերը, կենցաղից ամբողջովին դուրս մղուեց հայերէնը եւն., եւ դրան զուգահեռ տարբեր ձեւերով փորձեր արուեցին ներդնել սուննի մահմեդական կրօնական աղօթատեղիները` մզկիթները (ջամի), ալեւիների (այդ թւում` ալեւիացած հայերի) առաջ կանգնեց սեփական, ոչ-քրիստոնէական, ոչ-մահմեդական, այլ` ալեւիական կրօնական շինութիւններ ունենալու հարցը:

Որպէս կրօնական շինութիւններ հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը ճանաչող մարդկանցից հաւանաբար մեծ ջանքեր պահանջուեց լուծում գտնել այդ հարցի համար: Առաջինը, ինչպէս ալեւի զազաների մօտ յաճախ եղել է, «լուծում գտան» Կուրէյշան աշիրէթի մարդիկ. («Կուրեշանցիները սէիդ են», «Տերսիմի գլխաւոր կրօնապետը Սէյիտ Իպրահիմ պէկն է, Կուրեշանցիներու ցեղէն սերած» «Կուրեշանցիներն առանձին ազդեցիկ ցեղ մ՚են Տերսիմի մէջ, որոնցմէ զատ ուրիշներն իրաւունք եւ կարողութիւն չունին կրօնական լինելու»՝ Անդրանիկ, Ճանապարհրդութիւն Դէպի Տէրսիմ, Թիֆլիս, 1900, էջ 152, 165-166):

Ահա Կուրէյշան աշիրէթի ընտանիքներից մէկի` Կըզըլքանների (կըզլքան` ոսկէ արիւն, գուցէ նաեւ՝ կարմիր արիւն – Հ.Խ.) նախաձեռնութեամբ 2002ին կառուցուել է Դերսիմի թերեւս առաջին ալեւիական կրօնական կառոյցը` «Կուռէյշ բաբայի օջախ» սրբավայրը, ներկայիս Նազիմիէյից (նախկին Կըզըլքիլիսէ` Կարմրավանք կամ Կարմիր եկեղեցի) մօտ 20 կլմ. հեռաւորութեան վրայ, ներկայիս Բոստանլը գիւղի մօտ: Կուրաշը ալեւիների ժողովրդական աւանդազրոյցների հերոսներից եւ միաժամանակ սրբերից է, ում անյայտ մասունքը, բազմաթիւ մետաքսէ եւ ատլասէ կտորներով ծածկուած, գտնւում է «Կուրէյշ բաբա օջախ»ի ներսի սենեակներից մէկում:

[iii] Հազրաթ Ալի, հազրաթ Հուսէյին – Ըստ իսլամական աւանդութեան Ալին Մուհամմէդի հօրեղբօրորդին եւ միաժամանակ նրա դուստր Ֆաթիմայի ամուսինն էր, Հուսէյինը՝ սրանց կրտսեր որդին: Շիաները Հուսէյինին համարում են երրորդ իմամ եւ նրա զոհուելու օրը ողբում են յատուկ հանդիսաւորութեամբ (Աշուրա):

Իմամ Հուսէյինը զոհուել է 680ին, Մեքքայից Կուֆա (Կուֆան քաղաք է Իրաքի կենտրոնում, Եփրատ Գետի ափին, Բաղդադից 170 կլմ. դէպի հարաւ) գնալու ճանապարհին: Հուսէյինը Կուֆա էր մեկնում այդ ժամանակուայ խալիֆ Եազիդ Ա.ի իշխանութեան դէմ ըմբոստութիւնը գլխաւորելու նպատակով (կուֆացիները հաւատարմութեան երդում էին տուել Հուսէյինին):

Ճանապարհին Հուսէյինի հետեւորդների փոքրաթիւ խումբը շրջապատւում է խալիֆի մեծաթիւ զօրքերի կողմից: Զոհւում են շատերը, այդ թւում՝ Հուսէյինը, նրա երկու որդիները, նրա աւագ եղբայր Հասանի երեք որդիները եւն.: Հուսէյինի թոռան կտրուած գլուխը ուղարկւում է Դամասկոս՝ խալիֆ Եազիդ Ա.ին: Համարւում է, որ Հուսէյինի եւ նրա հետեւորդների ողբերգական մահը նպաստել է նրա հայր Ալիի հետեւորդների համախմբմանը եւ ինքը՝ Հուսէյինը դարձել է ինչպէս շիիզմի խորհրդանիշը, այնպէս էլ իսլամական աշխարհի նշանաւոր դէմքերից մէկը:

Դերսիմի ալեւիներից շատերի տանը կարելի է հանդիպել Հուսէյինի դիմանկարը, եւ առհասարակ Հուսէյինի մասին պատմութիւնները Դերսիմի ալեւիների ամենասիրուած եւ ամենայուզիչ պատմութիւններից են, սակայն նրանք իմամի մահուան օրուայ հետ կապուած շիաների նման որեւէ հանդիսութիւն, ողբի օր չունեն: Դերսիմի ալեւիների մէջ ամենատարածուած անունները Ալի, Հուսէյին, Հասան անուններն են:

[iv] Բաբա – Ալեւիները «բաբա» անուանում են տարիքով, յարգարժան մարդկանց:

[v] Վարդենիկ – 1914ին Ռեսիգան ալեւիական աշիրէթի տիրապետութեան տակ գտնուող լեռնային Վարդենիկ գիւղը Խոզաթի գաւառակի գիւղերից էր, ունեցել է Ս. Աստուածածին անունով եկեղեցի եւ շրջակայքում հռչակաւոր Ս. Սարգիս եկեղեցի (Հալաջեան, էջ 35:

[vi] 1984-87ի ընթացքում Թուրքիայի արեւելեան նահանգներում, մասնաւորապէս Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում քուրդ զինեալների դէմ պայքարի պատրուակով, թուրքական բանակի միջոցով 2400 գիւղ եւ 1500 գիւղակ ամբողջութեամբ կամ մասնակիօրէն դատարկուել է կամ ոչնչացուել, եւ տեղահանուել է շուրջ 3 միլիոն բնակչութիւն (Forced Evictions: Violations of Human Rights, Global Survey on Forced Evictions, No7COHRE, September 1998, www.cohre.org, pp65-69; http://www.jubileecampaign.co.uk/world/tur2.htm; http://www.dozame.org/villages/burnedvillages.htm; The Wall Of Denial: Internal displacement in Turkey, U.S.Committee for Refugee, November 1999, pp. 14-15; Asylum Seekers From Turkey: The Dangers They Flee, A Report To Asylum Aid (Report of a Mission to Turkey), 4-17 October 2000, p. 59; Turkey Human Rights Practices, 1993, Author: U.S Department Of State, January 31, 1994; Benninghaus R., Production, usage and diffusion of the Shal օf Shapik Men’s Costume in Turkish Kurdistan, 31 May 2001, http://www.chaldeansonline.net/forums/ruediger-benninghaus.html):

Բնակչութեան տեղահանութիւնները եւ բնակիչների ետ վերադարձն անհնար դարձնելու նպատակով գիւղերն ամբողջովին աւերելը շարունակուել է նաեւ 1992-1995ին: 1993-1994՝ աղէտաբեր էին նաեւ Դերսիմի ալեւի եւ ալեւիացած հայ բնակչութեան համար, ովքեր 19-րդ. դարում թուրքական բանակի յաճախակի յարձակումների պատճառով թողել էին ցածրավայրային եւ նախալեռնային շրջանների իրենց բնակավայրերը եւ տեղաւորուել երկրի լեռնային մասերում: 1993-1994ին լեռնային բնակավայրերի ողջ բնակչութեանը զէնքով եւ բանակի միջոցով ամբողջովին տեղահանեցին, իսկ բնակավայրերն՝ աւերեցին: Իրենց դարաւոր հայրենիքից վռնդուած բնակչութիւնը ցրուեց երկրով մէկ կամ հեռացաւ Թուրքիայից:

[vii] 1993-1994ի բռնի տեղահանութիւնից եւ բնակավայրերի աւերումից յետոյ դատարկուած եւ զինուորականների կողմից վերահսկուող բնակավայրերի նախկին բնակիչներն իրենց աւերուած բնակավայրերը գնում են սովորաբար ծիսական նկատառումներով՝ ուխտավայրեր կամ գերեզմանոցներ, յատուկ թոյլտուութեամբ: 2011ին ես ականատես եմ եղել դրան:

[viii] Հայդարան – Ալեւիական աշիրէթ Դերսիմում: Ըստ Հալաջեանի, այս աշիրէթը «համագործակցում էր Միրագեան տոհմի անդամների հետ եւ ծայրաստիճան հայասէր էր…, ըմբոստ էին եւ խիստ թրքատեաց» (Հալաջեան, էջ 75): Մինչեւ այսօր մարդիկ պատմում են, որ Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներին Հայդարանները շատ են օգնել հայերին: Դերսիմում համատարած կարծիք կայ, որ Հայդարան եւ Դեմանան աշիրէթները «հայից ալեւիացածներ են» եւ 2011ին Դերսիմում աշխատելուս օրերին համարեա միշտ, հենց իմանում էին հայ լինելս, բազմիցս խօսք են բացել այդ մասին:

[ix] Միրագեանների մասին տե՛ս՝ թիւ 3 ծթթ.

[x] Քարսան ալեւիական լեռնային գիւղը մեկուսի գիւղ էր Բոլոմերիի գաւառակում, որին ամենամօտ գիւղը՝ Պաղրը գիւղը հաւանաբար մօտ քսան կիլոմետր հեռաւորութեան վրայ էր: Քարսանը «Քարշան» ալեւիական աշիրէթի կենտրոնական գիւղն էր (Հալաջեան, էջ 62):

xi] Մոշիկ –Հնարավոր է սա Չմշկածագի Մորշխա, Մորշխան, Մուրուշքայ, Մորշկայ, Մուրուշքայ, Մորշուխայ անուններով յատնի գիւղը լինի, որի մասին Ճորճ Աղճայեանը գրում է «Թէեւ յստակ է, որ այս գիւղին վայրին մէջ խումբ մը տուներ կան, Մուրուշքան այսօր երեւի մերձակայ գիւղի մը գիւղակը կը սեպուի։ Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանցը կը նշէ, որ գիւղը 35 հայ ծուխ կը հաշուէր։

Մամուրէթուլ Ազիզի 1894-ի տարեգիրքը կը նշէ, որ գիւղը 165 հայ (85 այր եւ 80 կին) եւ 41 իսլամ (25 այր եւ 16 կին) բնակիչ կը հաշուէր 47 ծուխի մէջ։ Չմշկածագի թեմը 1902-ին կ’արձանագրէր 161 հայ բնակիչ եւ 40 ծուխ։ Հայոց պատրիարքարանը 1914-ին կը նշէր 164 հայ բնակիչ 36 ծուխի մէջ։ Իսկ Յովհաննէս Աճէմեանը կը նշէ 112 հայ բնակիչ 27 ծուխի մէջ» (Տերսիմ – Ժողովրդագրութիւն (Բ. մաս),- http://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/vilayetofmamuratulaziz-harput/sandjaofdersim/dersimlocale/dersimdemography2.html): Կար նաեւ Մոշուտ անունու գետ: Մոշուտ գետի եզերքին 1915ին տեղի է ունեցել Երզնկայի գաւառի Կուրուչայի գաւառակի Մեծ եւ Փոքր Արմտաններ, Թեղուտ եւ Ապուշտա գիւղերից տեղահանուած բնակչութեան սպանդը («Վերապրած Պետրոս Պրաճեանի Վկայութիւնը», Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում, Փաստաթղթերի Ժողովածու, Հտր. 3, Երեւան, 2012, էջ 198): Այս հաւանականութեան հիմքում ընկած է նաեւ այն իրողութիւնը, որ 1915ի եւ 1938ի ջարդերի ընթացքում որտեղ հնարաւոր էր՝ սպանդի վայրերը կրկնուել են:

[xii] Քրդական (կամ Քրդստանի) Աշխատաւորական Կուսակցութիւն – տես թիւ 19 ծթթ.:

[xiii] Միրիք – Թերեւս Կըզըլքիլիսէի (այժմ՝ Նազիմիյէ) լեռնային, անառիկ համարուող Միրաւան գիւղն է, 1914ին՝ 1800 հոգի Միրագեան հայկական տոհմի զինուած բնակչութեամբ (Հալաջեան, էջ 75):

[xiv] Մազդրա – Հաւանական է Կըզըլքիլիսէի (այժմ՝ Նազիմիյէ) Մաստան քուրդ-ալեւիական գիւղը լինի, որի շուրջբոլորը ապրում էին Միրագեանների հայկական աշիրէթի քրդախօս հայեր (Հալաջեան, էջ 74): Մաստան գիւղ կար նաեւ Մեծկերտի (թրք. հնչիւնաբանութեամբ՝ Մազգիրտ) գաւառակում (Սրուանձտեանց, Երկեր, Հտր. 2, Երեւան, 1989, էջ 399): Մէկ այլ Մաստան էլ կար Չարսանճագի շրջանում, խառը հայ-քուրդ բնակչութեամբ, Ս. Սարգիս եկեղեցով (Հալաջեան, էջ 96):

[xv] Հեյդորուք – Հայդերուք, Հայդարան անուններով գիւղերի թիւը Դերսիմում մեծ է: Համարւում է, որ այս բնակավայրերի անունները Հայդարան/Հայտերան աշիրէթի անունից է (Հալաջեան, էջ 75): Խօսքը տուեալ դէպքում Կըզըլքիլիսէի (այժմ՝ Նազիմիյէ) շրջանի Հայտարան/Հայդարան գիւղի մասին է, որի բնակիչների հայկական մասը Միրագեաններից էին:

Ղըզըլքիլիսէի գաւառակում մէկ այլ Հայտերան/Հայդարանի գիւղ կար, գտնւում է Խութաց Ձորի ափին, 1914ին, ըստ Հալաջեանի, ունէր 135 տուն (1350 հոգի) հայ եւ 360 տուն (2160 հոգի) քուրդ բնակիչ, զինուած էին եւ Խութաց Ձորի արեւելեան կողմի պահապաններն էին (Հալաջեան, էջ 75, 76):

[xvi] Դեմանաններ – Ալեւիական աշիրէթ Դերսիմում, որ, ըստ Հալաջեանի, սերտ յարաբերութիւններ ունէր Միրագեանների հետ (Հալաջեան, էջ 73), եւ Դերսիմի բնակչութեան կողմից ընդունւում էին որպէս վաղուց ալեւիացած հայեր, ինչի մասին ինձ նոյնպէս յաճախ էին պատմում:

[xvii] Բորն գիւղի մասին գրաւոր տեղեկութիւններ չգտայ:

[xviii] Գինը (նախկին անունը՝ Քոյդարիշ) – գիւղի մասին գրաւոր տեղեկութիւններ չգտայ: Գինի անունով գետ է եղել՝ Տիգրիսի վտակներից մէկը, բայց տեղը չի ճշտուած, ինչպէս նաեւ Գինի է կոչուել Դիարբեքիրի գաւառակներից մէկը (Հայաստանի Եւ Յարակից Շրջանների Տեղանունների Բառարան, Հտր. 1, Երեւան, 1986, էջ 866):

[xix] Արեքի – Արեգ, Առէք գիւղ կար Քղիում, ըստ «Քղի գաւառակի Հայկական Գիւղերի Կոտորածների Մասին» Նազարէթ Փոստոյեանի 1917ին գրանցած գրառումների, 1915ի կոտորածերի ժամանակ գիւղի 1680 մարդուց 1200ը զոհուել էր (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում…, Հտր. 3, էջ 142, 168):

[xx] Փաքուրդիգէ գիւղի մասին գրաւոր տեղեկութիւններ չգտայ:

[xxi] Բառըխ գիւղի մասին այլ տեղեկութիւններ չգտայ: Քանի որ Դերսիմի հայ բնակչութիւնը յաճախ է գիւղերով տեղափոխուել Սասուն, հիմնադրելով նոյնանուն բակավայրեր, չեմ բացառում, որ այս անունը կապ ունի Սասունի Խարզան գաւառակի Բառընջ գիւղի անուան հետ: Նոյնն է պարագան Դերսիմի Կաղնուտ, Աղտատ գիւղերի դէպքում, որոնց բնակիչներից պարբերաբար մասեր են անցել Սասուն: Այդ մասին շատ լաւ գիտեն Դերսիմի այսօրուայ բնակիչները եւ յաճախ են թուարկում իրենց տարածքից Սասուն անցած եւ զուգահեռ նոյնանուն գիւղեր հիմնածների մասին:

[xxii] Հալուոր – նաեւ Հաւլոր[ներկայիս՝ Քարշիլար]: Դերսիմի յայտնի գիւղերից է, համարւում է, որ այն եղել է դեռեւս չորրորդ դարից, երբ իբրեւ թէ Տրդատ թագաւորի եւ Գրիգոր Լուսաւորչի վերահսկողութեամբ կառուցւում էր գիւղից մոտ 5 կմ հիւսիս-արեւմուտք գտնուող Հալուորի Ս. Կարապետ անունով Դերսիմում հռչակաւոր վանքը, որին նաեւ «Հալուորի Վանք» էին անուանում: Հալուորը Խոզաթ գաւառակի գիւղերից էր, շրջապատուած խիտ անտառներով:

Գյուղի անունը շատ հեղինակների կողմից է յիշատակուած: Գիւղի բնակիչները, ըստ Հալաջեանի, Միրագեան հայեր էին (Հալաջեան, էջ 40): Ս. Կարապետ Վանքի անունից յարակից մի գիւղ կոչուել է Վանք/Վենք: 1994ին զինուորները վերջնականապէս աւերել են Հալուոր հնագոյն գիւղը: Այսօր այն անտառներով շրջապատուած աւերակների կոյտ է՝ մացառներով ծածկուած:

[xxiii] Հաքիս,Հագս, տես` թիւ 13 ծթթ.:

[xxiv] Փաթար գիւղի մասին գրաւոր տեղեկութիւններ չգտայ: Հաւանական է թւում, որ սա Դերսիմում շատ տարածուած Փութա անունով գիւղերից Օւաճիկի շրջանի Փութան է: 1914ի համար Հալաջեանը գրում է, որ Դերսիմի բոլոր Փութաներում նախկինում հայեր էին ապրում (Հալաջեան, էջ 50):

[xxv] Ենիս – Ենիսմիյա գիւղը Կըզըլքիլիսէից Ջիւրիգի ճանապարհին, նախկին Հալիս գիւղը (տե՛ս նաեւ՝ սոյն գրքում «Սոցիալիստը»):

[xxvi] Իքսոր – սա Դերսիմի Բոլոմերիի շրջանի Իքսորն է (նաեւ՝ Իքձոր): Սոյն Իքսորում 1914ին կար 780 հայ եւ 570 ալեւի քուրդ անուանուող բնակչութիւն (Հալաջեան, էջ 62): Իքսոր/Իքձորը նոյնպէս որպէս գիւղանուն յաճախ է հանդիպում Դերսիմում: Իքսոր/Իքձոր կար նաեւ Օւաճիկի գաւառակում (Հալաջեան, էջ 52):

[xxvii] Մարքասուր գիւղի մասին գրաւոր տեղեկութիւններ չգտայ, բայց Դերսիմում այս անունը որպէս նախկինում հայկական գիւղ շատերին էր ծանօթ:

[xxviii] Խոզըքէօյ – տե՛ս՝ թիւ 2 ծթթ.:

[xxix] Պէտք է նկատի ունենալ, որ երբ պատմողն ասում է՝ «Վանք կայ», սովորաբար նկատի ունի նախկին վանք կամ եկեղեցի: Դերսիմում մինչեւ այսօր թէ՛ ալեւիացած հայերը, թէ՛ ալեւիները նախկին վանքերի մասին խօսում են ներկայ ժամանակով: Բուն Դերսիմի տարածքում քիչ թէ շատ պահպանուել է Խոզաթի գաւառի Երկան գիւղի Ս. Կարապետի կիսականգուն վանքը, որի մասին Սրուանձտեանցը 19-րդ. դարում գրում է. «հոյակապ եւ մեծագոյն շէնք է, բայց քանի մը մասեր քայքայուած, ընտիր ճարտարապետութիւն, որոյ ձեւն ու քանդակներն եւրոպացի ուղեւորաց իսկ հիացումն պատճառեր, եւ օրինակած են ոմանք» (Սրուանձտեանց, էջ 401): 2011ի այցելութեանս ես տեսել եմ վանքը եւ սոյն նիւթում տեղադրում եմ լուսանկարը: Երկան գիւղի անունը չի փոխուել, գիւղապետի պատմածով վանքը քանդել են զինուորականները 1960ականներին եւ քարերը օգտագործուել են գիւղի դպրոցի շինարարութեան համար:

[xxx] Հալուորում իրականում վանք չկայ, չկան նոյնիսկ ոչ հեռու գտնուած հռչակաւոր Հալուորի Ս. Կարապետ վանքի աւերակները: 1937ին ռումբով պայթեցուելուց յետոյ ողջ Դերսիմի համար չափազանց կարեւոր այս վանքի վերջին քարերն անգամ մաքրել տարել են: Հնարաւոր է նաեւ, որ դա արել են տեղացիները՝ որպէս մասունք տանելով իրենց սիրելի վանքի մնացորդները:

Սակայն վանքի միայն տեղանքը շարունակում է հզօր դեր խաղալ դերսիմցիների միաւորման մէջ եւ բոլորն այդ տարածքը շարունակում են «Վանք» անուանել եւ վանքից դատարկուած տարածքում չեն դադարում ուխտագնացութիւնները (այդ մասին տե՛ս՝ Հ. Խառատեան, «Հայ-Ալեւիական Սոցիալ-Կրօնական Սինթէզը Դերսիմի Ալեւիների Աւանդազրոյցներում», Հանդէս Ամսօրեայ, Վիեննա-Երեւան, 2014, էջ 135-233): Հայկական քրիստոնէական կանգուն կամ աւերուած եկեղեցիները ուխտ գնալը Դերսիմի ալեւիների համար աւանդական է: 19-րդ. Դարի կէսերի մասին Սրուաձտեանցը գրում է. «յաճախ ուխտ կ’ընեն հայոց շէն կամ աւեր տաճարներուն, որոց քարերը կը համբուրեն, խունկ կը ծխեն, մոմ կը վառեն, մատաղ կը կտրեն, հիւանդաց վրայ Աւետարան կարդալ կու տան եւ երկիւղածութեամբ կը համբուրեն զայն» (Սրուանձտեանց, էջ 395):

[xxxi] Նաբաթ – Դերսիմում Նաբաթ անունով գիւղի մասին այլ տեղեկութիւններ չգտայ: Նաբաթ անունով գիւղ է եղել Վանի վիլայէթի Արճակի նահանգում:

[xxxii] Կիրաբաթ գիւղի մասին այլ տեղեկութիւններ չգտայ:

[xxxiii] Արզումա – գուցէ Չարսանջակի գաւառի Արզունիկ/Աղզունիկն է [ներկայիս՝ Կայաբաղ]: Յայտնի է նաեւ Աղզունիկ, Աղձունիք անուններով: Հայաստանի Եւ Յարակից Շրջանների Տեղանունների Բառարանի տեղեկութիւններով (Հտր. 1) 1872-73ին գիւղն ունեցել է խառը հայ եւ քուրդ, որոշ տեղեկութիւններով՝ նաեւ թուրք բնակչութիւն (էջ 173, 437): Ճորճ Աղճայեանի հաւաքած տեղեկութիւններով 1914ին գիւղում ապրում էին «15 ծուխի մէջ ապրող 65 հայ… 150 քիւրտ» բնակչութիւն (Տերսիմ – Ժողովրդագրութիւն (Ա. մաս),-
http://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/vilayetofmamuratulaziz-harput/sandjaofdersim/dersimlocale/dersimlocale.html).

Ցեղասպանութեան շրջանի տեղեկութիւններով Աղզունիք գիւղը Դերսիմի Չարսանջակում քրդական գիւղ էր, որտեղ, ըստ Խարբերդի ջարդերից փախած Միհրան Կարիպճանեանի տեղեկութիւնների, 1916ին 250 փախստական հայեր կային. «Այդ քրդի գիւղում մի կիսակործան եկեղեցի կար, ուր բնակուեցինք մինչեւ Օգոստոսի վերջերը» (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում…,

Հտր. 3, էջ 291): Աղզունիկը Դերսիմի քրդական գիւղ է անուանում նաեւ Խարբերդի ջարդերից փախած Հայկ Վարդանեանը՝ «Աղզօնիկում» մի ախոռի մէջ ուրիշ փախստական հայերի հետ ապրած լինելով մինչեւ 1916 գարուն (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում, Հտր. 3, էջ 277):

Դերսիմի Աղզունիկ քրդական գիւղում, ըստ Մկրտիչ Մադաթեանի վկայութեան, Երզնկա գնալու ճանապարհին 15 օր ապաստանել են Բաբերդից Ցեղասպանութեան ժամանակ տեղահանուած հայերը (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում…,

Հտր. 3, էջ 88), իսկ ահա արաբկիրցի վերապրող Գալուստ Գալուստեանի վկայութեամբ 1917 Յունուարին Աղզունիկում կային 2000ի չափ փախստական հայեր, ովքեր Երզնկա գնացին այն ռուսական զօրքերի կողմից գրաւուելուց յետոյ (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում…,

Հտր. 3, էջ 321): Սրուանձտեանցի այցելութեան ժամանակ Աղզունիկ գիւղը Խոզաթին էր ենթարկւում, ունէր Ս. Սարգիս եկեղեցի եւ եօթ տուն հայ բնակչութիւն (Սրվանձտեանց Գ., Երկեր, հ. 2, Երեվան, 1982, էջ 400):

Սրբազանը չի խօսում գիւղի ոչ-հայ բակչութեան մասին, սակայն չի բացառւում նրանց գոյութիւնը: Չի բացառւում նաեւ, որ Աղզունիկի փոքրաթիւ հայերը վերջականապէս ալեւիացած-քրդացած լինէին համիդեան կոտորածների ժամանակ:

[xxxiv] Տե՛ս՝ «Թունջելիի հայը» պատմութիւնը:

[xxxv] Օխնի – Օւաճիկի շրջանի քրդական գիւղերից էր, աւելի շուտ՝ ձորի մէջ ժայռափոր տների խմբերի հաւաքածոյ (Հալաջեան, էջ 48):

[xxxvi] Մազգերտ – Դերսիմի շրջաններից: Հայերէն՝ Մեծկերտ: Տես թիւ 1 ծթթ.:

[xxxvii] Մազրիք – Թաղամաս Դերսիմի կենտրոն Թունջելի քաղաքում: Թունջելի քաղաքը կառուցուել է 1938ի ջարդերից յետոյ, հարեւանութեամբ գտնուող միքանի գիւղերի վրայ, որոնցից մէկը հայկական Մազրա/Մազրիք գիւղն էր, որ ներկայիս Թունջելիի Չմբուրի թաղամասն է: Թերեւս Հալաջեանի գրոին ուղեկցող քարտէզում նշուած Զումբուխ Մեզրէ կոչուող գիւղն է։

www.lragir.am/2020/03/29/531956/#_edn27