ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ – Ես հայ չեմ, անշուշտ. Չնայած իմ բոլոր ազգականներն, իսկապէս, կարծես թէ հայեր են

Hranush-Kharatyan-1 — ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ – ԱԶԳԱԳՐԱԳԵՏ

Post Views: 2,137

ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ – «Ես հայ չեմ, անշուշտ. Չնայած իմ բոլոր ազգականներն, իսկապէս, կարծես թէ հայեր են»

07.04.2020 | Հասարակություն, ԻՆՔՆՈՒԹԻՒՆ | ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ, Ազգագրագետ:

Genocide perpetrated by the Ottoman Empire, now Turkey – Adana Massacre – Ruins of shops and homes of wealthy Armenian owners in Adana

Ներգիսը մտաւորական կին է, Ստամբուլի կարեւոր համալսարաններից մէկի դասախօս: Անտարբեր է կրօնի նկատմամբ: Նախնիների մէջ կան թուրքեր, քրդեր, հայեր: Ամէնից աւելի կապուած է հայ ազգականների հետ: Նրա հետ ծանօթացել եմ Ստամբուլում, իր հայ ազգականներից մէկի տանը եւ խնդրել եմ պատմել իր «հայկական գծի» մասին: Ներգիսը ծնուել է 1954-ին:

Մայրիկս՝ Ռեմզիէն իսլամ դարձած հայ մօրից է ծնուել: Այսինքն՝ տատս հայ էր, ջարդերի զոհերից մէկը: Շուտ մահացաւ մայրիկս, արդէն երեսուն տարի կայ, բայց շատ զգայուն կին էր: Հայրս ինքն իրեն թուրք էր համարում մինչեւ մահանալը: 2000-ին մահացաւ, Եուսուֆ էր անունը: Շատ լաւ, մեղմ, փափուկ մարդ էր: Եթէ հաւատամ մեր ընտանեկան պատմութեանը, իրականութեան մէջ հայրիկս էլ գուցէ հայից թրքացած լինի:

Որովհետեւ մեր ընտանեկան աւանդութեան համաձայն մեծ հայրս Մալաթիայում ապրող հայ է եղել, քուրդ աղջիկ է փախցրել եւ փախել Գէօքսիւն, Մարաշի մի նահանգը: Բնականաբար թաքնուել է, քանի որ հայ մէկը քուրդ աղջիկ փախցնելու դէպքում պիտի սպանուէր: Ուրեմն նաեւ անձնագիրը «կորցրել է», եւ նոր անձնագրով «թուրք» է դարձել:

Նրա զաւակները, այդ թւում հայրիկս երբեք չիմացան՝ իրենց հայրիկը քուրդ էր, թուրք էր, հայ էր: Միայն ազգականներիցս մէկը մահանալիս հայրիկիս վստահեցրել է, որ մեծ հայրիկս քուրդ է եղել: Այդպիսով հայրս կարծես թէ քուրդ պիտի լինէր: Յամենայն դէպս մահանալիս ինքն իրեն քուրդ էր համարում: Սակայն վերջերս մօրաքոյրերիցս մէկը պատմեց, որ մեծ հայրիկս կարծես թէ երիտասարդ ժամանակ այնուամենայնիւ հայ է եղել:

Հնարաւոր է միանգամայն, որովհետեւ մեծ հայրիկիս մասին նաեւ «թուրք» էին ասում, եւ եթէ մեծ հայրիկս իր ինքնութիւնը հայից պիտի փոխէր չսպանուելու համար, առաւել ապահովը «թուրք» դառնալն էր:

Հայրս գիւղատնտես էր, պետական պաշտօնեայ: Մայրիկս Մարաշից էր եւ, ինչպէս ասացի, իսլամ դարձած հայ մայրիկ է ունեցել ու քուրդ հայր: Արդիւնքում կարող է այնպէս է, որ հայրական պապս է հայ, մայրական տատս: Բայց հայրս մահանալիս ինքն իրեն քուրդ էր համարում:

Մայրական տատս նախ Աղաւնի էր անունը, քրիստոնեայ ժամանակ: Մահմեդական դառնալուց յետոյ Նազիրէ եղաւ: Աղաւնին շատ ողբերգական օրեր է ունեցել, եւ մայրս միշտ շատ էր տառապում նրա համար: Ցեղասպանութեան ժամանակ, կամ ինչպէս մեզ մօտ են ասում, տեղահանութեան, աքսորի ժամանակ մեծ մայրիկս տասնհինգ-տասնվեց տարեկան աղջիկ էր եւ իրենց ընտանիքի ամենափոքրն էր: Կիւրինում[i] էին ապրում: Սեբաստիայում է: Տեղահանութեան օրերին իր հօրը սպանում են, իսկ իրենց ոտքով, կարաւանի հետ ճամփայ են գցում:

Skulls of Armenians massacred in Urfa, surrounded by Armenian dignitaries and women from the women’s shelter in Urfa’s Monastery of St. Sarkis in June 1919. | AGBU via Wikimedia CC License by

Ճանապարհին, երբ Էլբիստան[ii] են հասնում, կարաւանով գնացողներին պէտք է գցէին Բոստանլը գետը: Աւշըն կոչուող վայր կայ, գիւղաքաղաք կարելի է ասել, Աւշինում ինչ որ մի առիթով այնպէս է ստացւում, որ Աղաւնին իր ընկերուհու հետ մտնում է փոստի բաժանմունք: Այստեղ նրան տեսնում է մեծ հայրիկիս եղբայրը, որ փոստատան տնօրէնն էր: Մուրադը: Շատ է հաւանում եւ յանձնարարում է Աղաւնիին տանել իր ընկերոջ տուն:

Անմիջապէս իր տուն չի ուղարկում, որովհետեւ տանն արդէն մի քանի կին ունէր: Մեծ հայրիկս՝ Օքէշը նոյնպէս եղբօր հետ էր աշխատում: Օքէշը նոյնպէս տեսնում է Աղաւնիին եւ իր եղբօր նման շատ հաւանում է նրան: Գնում է Մուրադի ընկերոջ տուն, ասում է, որ Մուրադն է իրեն ուղարկել Աղաւնիին տանելու, առնում է Աղաւնիին եւ անմիջապէս իր տուն է տանում: Օքէշի առաջին կինը մահացել էր, իսկ երկրորդ կինը տանն էր:

Աղաւնիին տանում է իրեն որպէս երկրորդ կին: Եղբայրը՝ Մուրադը գալիս է, եղբայրների մէջ մեծ կռիւ է լինում, նոյնիսկ միմեանց վրայ կրակում են: Վերջապէս Աղաւնիին են թողնում ընտրութիւնը: Աղաւնին Օքէշին է ընտրում: Մուրադը՝ Շուքրան էֆենդին, յետոյ Դէր Զօրից մէկ այլ հայ աղջիկ բերեց, իրեն կին արեց: Խարփութցի[iii] էր, Հուրիան, նախկին՝ հայկական անունը Ֆլորիսա էր: Ֆլորիսային եւ իր մօրը Դէր Զօրից բերեց: Եղբայրները որոշ ժամանակ թշնամացած էին միմեանց դէմ:

Այնուհետեւ Աղաւնին արդէն Նազիրէ էր եւ մահմեդական էր համարւում: Մէկ տարի անց աղջիկ զաւակ է ունենում: Ապագայ մօրաքոյրս էր: Այդ ժամանակ Աղաւնիի եղբայրը, Սարգիս անունով, զինուորութիւնից վերադառնում է: Սարգիսը գնացել է Կիւրին, իմացել է, որ ամբողջ ընտանիքը կոտորուել է կամ գաղթի ճանապարհին մահացել, բայց իմանում է նաեւ, որ քոյրը կայ, եւ գալիս է քրոջ մօտ: Քրոջ ամուսինը՝ Օքէշը ընդունում է Սարգսին, իր տուն է տանում:

Բայց ժամանակը շատ վտանգաւոր էր, տանը հայ պահել արգելուած էր եւ առհասարակ Սարգսի համար միշտ շատ վտանգաւոր վիճակ էր: Այդ ժամանակ Կեսարիայի մօտ գտնուող Քըրքըսրաք գիւղում ապրող Օքէշի ազգականներից մէկը, որ Քըրքըսրաք գիւղի մուխթարն էր (գիւղապետը), հիւր է գալիս: Նրա կինը եւ Օքէշի կինը մօրաքրոջ աղջիկներ էին: Տեսնում է Սարգսին, ասում է՝ սա այստեղ ի՞նչ գործ ունի, կը սպանեն այստեղ, եւ առաջարկում է Սարգսին տանել Քըրքըսրաք, որ լեռների մէջ մի գիւղ է:

Ասում է՝ այն գիւղում ուրիշ հայեր կան թաքնուած, աւելի ապահով կը լինի Սարգիսի համար նրանց միանալ: Դա 1918-19 թուերն էին: Սարգիսը շէկ էր, եւ այդ պատճառով իրեն Բոզո էին ասում: Այսպիսով Բոզոյին տանում են Քըրքըսրաք եւ այնուհետեւ նա այնտեղ է ապրում: Ալեւի քրդերի գիւղ էր Քըրքըսրաքը, եւ այդ գիւղապետը շատ հայերի է փրկել:

ARMENIAN GENOCIDE – This picture shows part of the 5.000 children from Kharput en route on donkey back and foot. “Story of Near East Relief” by James L. Barton, New York, 1930, p. 152

Որոշ ժամանակ անց մի անգամ գալիս է քրոջ մօտ, ասում է, որ ինքն արդէն հիմնաւորուել է եւ առաջարկում է նրան իր հետ գնալ: Այդ միջոցին Բոզոն իր միւս քրոջն էլ գտած է լինում, եւ նա էլ շատ ողբերգական պատմութիւն է ունեցած լինում: Բոզոն ամէն կերպ փորձում էր քոյրերին օգտակար լինել:

Քրոջը համոզելով իր հետ գնալ, Բոզոն, սակայն, երեխային չի ուզում տանել: Նազիրէն ասում է, որ ինքը մայր չունի, որբ է եւ չի կարող իր երեխային էլ առանց մայր թողնել: Բացի այդ, ինքը վախենում է իր աղջկան թողնել Օքէշի առաջին կնոջը: Իր հետ նա էլ էր երեխայ ունեցել, եւ նրա երեխան տղայ էր:

Իր զաւակին կրծքով կերակրելուց առաջ տատս պարտաւոր էր նրա տղային կերակրել: Եւ յաճախ այդ ընթացքում իր զաւակը լացում էր, եւ ինքը շաքար էր դնում նրա բերանում: Երբեմն էլ աւագ կինը Նազիրէի մասին բողոքում էր ամուսնուն, եւ ամուսինը ծեծում էր նրան:

Իսկ ինքը դեռ շատ երիտասարդ էր, եւ շատ էր ազդւում այդ բոլորից: Իր մխիթարութիւնը Օքէշի հայրիկն էր՝ Մուստաֆան, որ ինչպէս մեր ընտանիքում պատմում են, շատ էր սիրում Նազիրէին եւ միշտ պաշտպանում էր նրան: Մուստաֆան եուզբաշի (հարիւրապետ) էր եղել բանակում:

Վերջապէս Բոզոն համոզում է քրոջը Քըրքըսրաք գնալ: Օքէշը սկսում է յոխորտալ Բոզոյի վրայ՝ նրան մեղադրելով քրոջն իր դէմ տրամադրելու մէջ: Վերջապէս Մուստաֆան՝ Օքէշի հայրը համոզում է իր որդուն, որ ինքն է սխալը, պէտք է ներողութիւն խնդրի Բոզոյից կոշտ վարուելու համար: Արդիւնքում տղամարդիկ հաշտւում են, եւ Աղաւնին մնում է ամուսնու հետ՝ աւելի փափուկ յարաբերութիւնների յոյսով: Վերջապէս յարաբերութիւնները նորմալանում են նաեւ քրիստոնեայ Սարգիս-Բոզոյի ու մահմեդական Օքէշի ընտանիքների միջեւ:

Բոզոն ի վերջոյ ամուսնանում է Քըրքըսրաքում, այնտեղ թաքնուող մի հայ աղջկայ հետ: Նրա առաջին զաւակը՝ Յակոբը եւ Նազիրէի երկրորդ երեխան՝ իմ մայրը նոյն տարին են ծնուել: Սարգիսի (Բոզոյի) տղայ Յակոբը եւ Աղաւնիի աղջիկը Ռեմիզէն՝ իմ մայրս մի տարիքի են: Քանի որ Քըրքըսրաքում դպրոց չկար, Յակոբը դպրոցում սովորելու համար գալիս է Աւշին, իմ պապի՝ Օքէշի տուն:

Génocide perpétré par l’Empire ottoman, aujourd’hui la Turquie – génocide arménien-erzeroum-1895-lesalonbeige.fr

Նազիրէն՝ տատս յետոյ երկու տղայ երեխայ եւ հինգերորդ երեխան՝ կրկին մի աղջիկ էլ ունեցաւ: Ռեմիզէին դպրոց չեն ուղարկում: Այն տարիներին աղջիկների կրթութիւնը շատ չէր կարեւորւում: Բայց Յակոբը եւ Աղաւնիի աղջիկները շատ լաւ ընկերներ են մեծանում: Յետագայում Յակոբը ինձ համար իսկական քեռի է եղել:

Սարգիս-Բոզոյի բոլոր երեխաներն իմ շատ մերձաւոր ազգականներն են եղել:

Աւելի ուշ, երբ Բոզոյի ընտանիքը Ստամբուլ տեղափոխուեց, եւ ես էլ մեծացել էի ու եկայ Ստամբուլում սովորելու, Յակոբ դայիս ասաց՝ ես թոյլ չեմ տայ, որ Օքէշի թոռը ուրիշ մի տեղ ապրի: Թոյլ չտուեց նաեւ հանրակացարան գնամ: Փաստօրէն ես իրենց տանը մնացի համալսարանական տարիներին: Այնպէս էր ստացուել, որ ինչպէս իմ մայրն ու Յակոբն էին տարեկիցներ, այնպէս էլ Յակոբի տղան ու ես էինք տարեկիցներ: Յակոբի տղան նոյնպէս Սարգիս է՝ իր պապ Բոզոյի անունով:

Սարգիսն իրականում ինձ եղբայր է եւ իմ զաւակների քեռին է: Ես էլ իր զաւակների հօրաքոյրն եմ: Կապ չունի, որ մենք փաստացի ազգակցութեամբ կարծէք թէ երրորդ սերունդն ենք: Եւ իրենց բոլոր ընտանիքը, ոչ միայն Յակոբի, այլեւ Յակոբի քոյր եղբայրների բոլորի ընտանիքների անդամներն իմ հարազատներն են, կարելի է ասել՝ իմ ընտանիքի անդամներն են:

Իմ ամուսինը քուրդ էր, եւ աղջիկներս, երկու աղջիկ ունեմ, հաւանաբար պէտք է որ իրենց քուրդ համարեն: Նրանք էլ գիտեն մեր ընտանիքի այս ամբողջ պատմութիւնները եւ շատ ջերմ կապուածութիւն ունեն իմ հայ ազգականների հետ, որ նաեւ իրենց ազգականներն են: Հակառակ որ իրենց քրդական կողմի հետ մտերիմ կապեր չունեն: Մանաւանդ՝ ես ամուսնալուծուեցի, եւ իմ զաւակների ազգակցական շփումներն իմ հայ ազգականների հետ էին եւ են: Ազգականներից զատ էլ շատ հայ ընկերներ ունեմ:

Իմ ընտանիքում միշտ պատմուել են իմ Նազիրէ տատի եւ Բոզո քեռուս ընտանեկան ողբերգութեան պատմութիւնները: Մենք բոլորս շատ լաւ տեղեակ էինք, թէ ինչպէս են Քըրքըսրաքում տարիներով թաքնուած ապրել իմ տատեղբայր Բոզոն եւ ուրիշ հայեր, ինչպէս է Բոզոն բեկոր-բեկոր վերահաւաքել իր ընտանիքի անդամներից նրանց, ում կենդանի է գտել: Իսկ գտել է իր երկու քոյրերին: Ինչպէս է փորձել վերկակառուցել գերդաստանը:

Un charnier de victimes arméniennes du génocide dans le village de Sheyxalan (Turquie), en 1915. (ARMENIAN GENOCIDE MUSEUM / AFP)

Եւ գիտենք ոչ միայն պատմութիւններով, այլեւ՝ շփումներով: Իմ մայրիկս, օրինակ, երբեք օտար չի եղել քրիստոնէական աւանդոյթներին: Արդէն ասացի, որ հայրս կրօնի հանդէպ անտարբեր էր, եւ մայրս էր, որ կրօնական ծէսերին հետեւում էր: Նշում էր թէ՛ մահմեդական տօները, թէ՛ քրիստոնէական: Իսլամների հետ նաեւ քրիստոնէական Զատիկ ենք նշել, անպայման հաւկիթ էր ներկում մայրիկս, դա մեր կենցաղի մաս էր, եւ միշտ միմեանց հիւր էինք գնում:

Նազիրէ տատիկս կապում էր բոլորին՝ թէ՛ իսլամ, թէ՛ քրիստոնեայ ազգականներին: Ռեմիզէ խալա՝ հօրաքոյր էին ասում իրեն բոլորը՝ Բոզոյի բոլոր թոռները: Բոլորը խոստովանում են նաեւ, որ մայրիկս յատուկ հոգատարութիւն ունէր, յատուկ սէր ունէր մեր հայ ազգականների նկատմամբ: Ճիշտն ասած՝ արդէն ուրիշ ազգականներ չունէինք էլ:

Քանի որ հայրական կողմից պապս փաստօրէն փախստական էր եւ իր ինքնութիւնը փոխել էր, նրա ազգականներին մենք չենք ճանաչել:

Հայրս էլ պետական պաշտօնեայ էր, անընդհատ տեղից տեղ էր տեղափոխւում, եւ հայրական կողմի ազգականներիս հետ էլ մենք կապեր չենք ունեցել: Այսինքն որոշապէս իմ ազգակցութիւնն ամբողջովին մայրիկիցս էր գալիս: Իհարկէ ունեմ նաեւ մօրաքոյրեր, քեռիներ եւ նրանց զաւակները:

Մօրաքոյրերս ճիշտ նոյն կերպ կապուած են Բոզո քեռու ընտանիքին եւ, կարելի է ասել, մեր զգացողութիւնը նոյնն է: Ես պարզապէս աւելի կապուած եմ, միասին ենք մեծացել, տեւական ժամանակ նոյն տանն ենք ապրել, եւ հենց հիմա էլ Ստամբուլում իմ ամենամտերիմ ընտանիքը Յակոբ դայուս Սարգիս որդու ընտանիքն է:

– Դուք, սակայն, հայկական ինքնութիւն չունէք, ես ձեզ ճի՞շտ եմ հասկանում:

– Ես հայ չեմ, անշուշտ: Չնայած իմ բոլոր ազգականներն, իսկապէս, կարծես թէ հայեր են:

– Քու՞րդ էք ձեզ զգում:

– Եթէ ստիպուած լինեմ այդ հարցին շատ որոշակի պատասխանել՝ երեւի այո: Քուրդ չեմ զգում ինքս ինձ, բայց հաւանաբար քուրդ եմ:

Սակայն քրդերէն չգիտեմ, եւ հայրս էլ միշտ զգուշացնում էր հեռու մնալ քրդերից: Արդէն քուրդ ազգականներիս հետ կապեր չունէինք նաեւ հայրիկիս պնդումով: Բայց աւելի ճիշտ պատասխանն այն կը լինի, որ երկուութիւն ունեմ: Մասամբ նաեւ հայ եմ զգում ինքս ինձ:

– Դժուար չէ՞ այդ երկուութեամբ ապրելը:

– Հաւանաբար այո, եթէ ինքդ քեզ անընդհատ հարցեր տաս:

Սակայն միւս կողմից լաւ բան էլ կայ՝ ազատութիւն է տալիս:

Պարտաւորութիւններիդ բեռը նուազում է, աւելի ազատ ես մտածում, կարծում եմ՝ նաեւ աւելի անաչառ:

———————————————————–

[i] Քաղաք Սեբաստիա վիլայէթի Սեբաստիա գաւառում: Կիւրինի տեղահանութիւնը տե՛ս՝ http://allturkey.am/1019/%D5%BD%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%AB-%D5%A3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80%D5%AB-1915-%D5%A9%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A1/; http://www.civilitasfoundation.org/am/2009-06-01-12-28-04/522-my-entire-being-negated.html

[ii] Էլբիստան – քաղաք ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետութեան հարաւում, Մարաշ Քաղաքից ոչ-հեռու: Կիլիկիայից բռնագաղթած հայերի շատ կարաւաններ են անցել Էլբիստանով:

[iii] Խարբերդցի