ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ – «Մայրիկս մի անգամ ասել է. «մենք թուրք չենք», բայց չի ասել մենք ինչ ենք»

ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ – «Մայրիկս մի անգամ ասել է. «մենք թուրք չենք», բայց չի ասել մենք ինչ ենք»

09.04.2020 | Հասարակություն – ԻՆՔՆՈՒԹԻՒՆ | ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ, Ազգագրագետ:

2014 Հոկտեմբերի 25 Երեւանում զրուցել եմ Թուրքիայից տեղափոխուած քառասնամեայ մի տղամարդու հետ, ով քրիստոնէութիւն է ընդունել եւ իր համար ընտրել Արմէն անունը:

Արմէնի ազգանունը չենք հրապարակում իր խնդրանքով. նրան կ’անուանենք Արմէն Գ.: Արմէն Գ.ն հայերէն սկսել է սովորել մօտ մէկուկէս տարի առաջ, բայց այնքան է առաջացել, որ զրուցում ենք հայերէն:

Նա ամուսնացել է արցախցի աղջկայ հետ, տեղափոխուել է Արցախ եւ այժմ ապրում է Շուշի քաղաքում: Իր հայ լինելու մասին իմացել է մօտ տաս տարի առաջ: Նա պատմում է վաղ մանկութիւնից իրեն ուղեկցող հոգեկան ճգնաժամերի, ինքնութեան փնտռտուքների, տագնապների ու ձեռք բերած խաղաղութեան մասին:

– Ես այս պատմութիւնը [պատմողը նկատի ունի իր ծագման պատմութիւնը] իմացել եմ երեսուն տարեկանում, բայց սկսել եմ հետաքրքրուել քսանութ տարեկանից: Ծնուել եւ դպրոց եմ գնացել Ստամբուլում, սովորական թուրքական դպրոց: Այդ ժամանակ Թուրքիայում լարուած օրեր էին, իննսունական թուականներին, շատ լարուած. քուրդերու խնդիր կար, ալեւիներու: Օրինակ` Սեբաստիայում այդ ժամանակ կենդանի` կրակով վառել էին ալեւիներին Սվազի հիւրանոցում[i]: Ամէն օր մարդ էր մահանում, սպանւում էր մի ձեւով:

Ես, որ Թուրքիայում էի ապրում, Ստամբուլում էի ապրում, մինչ այդ ո՛չ քուրդի խնդիր էի լսել, ո՛չ հայի մասին էի լսել: Մինչեւ տաս տարեկանս հայի մասին ընդհանրապէս չեմ լսել: Ոչ մի թուրքական գրքում հայի մասին ոչ մի տեղեկութիւն չկար ընդհանրապէս: Միայն դպրոցում ասել էին, որ քուրդերը Ազատութեան Պատերազմի ժամանակ հայերի դէմ էլ էին կռուել:

Դպրոցում միայն Աթաթուրքի մասին էին խօսում, այսպէս եմ ես մեծացել: Բայց յիշում եմ, որ մի անգամ մայրիկս ասել է՝ «Մենք թուրք չենք»: Այդպիսի մի բան է ասել: Մի անգամ ասել է «մենք թուրք չենք», բայց չի ասել մենք ի՛նչ ենք: Յետոյ ես ասել եմ, որ եթէ մենք թուրք չենք, բա ո՞վ ենք: Ինքն այդ ժամանակ իմ գլխի մէջ մի ռումբ է դրել: Ես դրանից յետոյ սկսել եմ ինձ ուրիշ զգալ:

– Դուք քա՞նի երեխայ էիք տանը:

– Երկու երեխայ: Ես կայի եւ իմ քոյրս. իմ քոյրս ինձնից փոքր է վեց տարով:

– Դուք երկու երեխաներով իրար հետ չէ՞ք խօսել այդ մասին:

– Չէ. շատ փոքր էր ինքը: Յետոյ ես սովորական ապրելս շարունակեցի: Բայց երբեմն տեսնում էի, որ իմ հօր կողմից ազգականները ընտանիքի մէջ խօսում էին քուրդերէն: Ես չգիտէի, որ դա քուրդերէն լեզու է, ուղղակի ինձ անծանօթ լեզու էր, յետոյ եմ իմացել, որ քուրդերէն են խօսում: Շատ տարիներ է անցել:

– Իսկ դուք տանը ի՞նչ լեզուով էիք խօսում:

– Թուրքերէն էինք խօսում: Բոլորս էլ թուրքի անուններ ունէինք: Մանկութեանս ժամանակ այդպիսի հարց չկար, թէ ի՛նչ ենք, բայց կարծում եմ եթէ հարց լինէր՝ թուրք պիտի ասէինք: Յետոյ մայրիկիս այդ խօսքը, թէ՝ «մենք թուրք չենք», շատ հարցեր առաջացրեց:

Չեմ կարող ասել, թէ հասկանում էի՝ թուրքն ի՛նչ է, բայց թուրք բոլորն էին եւ դա հարցեր չէր առաջացնում: Թուրքը բոլորն են: Իմ ընտանիքն ինքն իրեն ալեւի էր ներկայացնում, բայց ես լաւ չէի հասկանում՝ ալեւին ի՞նչ է: Ալեւին թուրք չի՞:

Հարցեր տալիս էի, բայց ինձ ասում էին՝ կը մեծանաս, կը հասկանաս: Բայց կարծես մի բան չէին ուզում ասել. ինձ այդպէս էր թւում: Ես յետոյ գերմանական դպրոց եմ գնացել, աւստրիական իրականում, գերմաներէն եմ սովորել, յետոյ իրաւաբանական ֆակուլտէտ եմ գնացել: Այդ տարիներին արդէն մտածում էի, որ մենք քուրդ ենք` քուրդ ալեւիներ ենք:

– Ի՞նչու էիք այդպէս մտածում:

– Իմ ընտանիքը իրենց միշտ որպէս ալեւի էին ներկայացնում, բայց ինչ որ մի ազգի անուն չէին ասում այդ ժամանակները, ուղղակի ասում էին «ալեւի»: Ալեւիների մէջ էդպէս խիստ օրէնքներ չկան, ինչպէս մուսուլմանների կամ նոյնիսկ մի քիչ քրիստոնեաների. եկեղեցի չկայ, ալեւիները բնութեան հետ կապուած մարդիկ են եւ այդ ալեւիութիւնը փոքր տարածքներում է, փոքր գիւղերում են ապրում:

Ես օրինակ ալեւիների մասին գրքեր եմ կարդացել, որ իմանամ մենք ինչ ենք: Մէկը ասում է ալեւիները թուրք են, մէկը ասում է ալեւիները քուրդ են, մէկը ասում է ալեւիները իսկական մուսուլմաններ են: Ալեւիներն իրենք խճճուել են այդպիսի խօսքերի մէջ[ii]: Եւ ես էլ մտածում էի՝ մենք քուրդ ալեւի ենք, որովհետեւ տեսել էի՝ հայրս ազգականների հետ քուրդերէն խօսում էր:

Մի անգամ էլ լսել եմ՝ մեր ազգականների մէջ մէկին հայ ալեւի էին ներկայացնում: Այն ժամանակ չգիտէի, որ հայ ալեւի էլ է լինում:

Ուսանող ժամանակ կարծում էի, որ քուրդ ալեւի ենք՝ թէ՛ մայրիկիս, թէ՛ հայրիկիս կողմից: Յետոյ քսանհինգ-քսանվեց տարեկանում սկսել եմ հետաքրքրուել: Հայերի մասին այդ ժամանակ շատ էին խօսում, սկսել էին քուրդերու մասին շատ խօսել, ես էլ մայրիկիս շատ հարցեր էի տալիս: Մայրիկս էլ ասաց, թէ ինքը իր ընտանիքի մէջ լսել է, որ առաջ քրիստոնեայ էին:

Մօրս հայրը Վարթոյից է: Մուշ Վարթոյից[iii] է, աշիրէթի անունը` Գորան աշիրէթն է, իսկ նրա մայրն էլ` գիւղի անունը Մադէն է, բայց նոր անունն է Մադէն, հին անունը հիմա ես չեմ յիշում, այդ անունը առհասարակ չեն յիշում: Հայրիկս էլ ասում էր, թէ Սիւազ Փախիկ գիւղից է, այդպէս էին ներկայացնում` Սիւազ Փախիկ: Բայց ես սկսել էի կասկածել, իրենք որ ասել էին առաջ քրիստոնեայ են եղել՝ նրանք կարելի է, որ հայ են, որովհետեւ ոչ մի բան չէին խօսում հայերի մասին, իսկ ուրիշները խօսում էին:

Այսինքն կարծես յատուկ չէին ուզում հայի մասին խօսել: Հայրիկս ու մայրիկս բաժանուել էին արդէն, առաձին էին ապրում: Մայրիկս ասեց, որ իր իմանալով Գորանի աշիրէթը նախկինում հայ են եղել: Մայրիկս, քոյրիկս ու ես շատ էինք խօսում, որ գուցէ հայրիկիս նախնիները հայ են եղել, կասկածում էինք արդէն: Շատ էինք ափսոսում, որ տարեցների հետ չենք խօսել:

Մի անգամ էլ մայրիկիս հետ որոշեցինք, որ քոյրս գնայ հայրիկիս մօտ, հարց ու փորձ անի, իմանայ, մեր ընտանիքի պատմութիւնը գրանցի: Քոյրս գնացել է, հայրիկս էլ այդ ժամանակ ծանր հիւանդ էր, դրանից յետոյ էլ շուտ մահացաւ, բայց որոշ բաներ պատմել էր: Մենք առաջին անգամ այնտեղից իմացանք, այնտեղ գրած էր, որ նրանք եկել են 1876 թուին, Զմարա[iv] գիւղից դէպի Հաֆիկ, Սեբաստիա Հաֆիկ[v]: Այդպէս էր գրել: Յետոյ էդ Զմարա գիւղի մասին մայրիկս ասել է, որ Զմարան հայկական գիւղ է: Բայց ես դրա վրայ շատ չեմ մտածել:

Հայրիկս ասել էր, որ նրանք հօր կողմից, նրանց մեծը առեւտրական է եղել, մեծ առեւտրով էր զբաղւում Օսմանեան Կայսրութեան ժամանակ, եօթ լեզու էր իմանում, ինքը քերուան ունէր (քարաւան): Առեւտրական: Ես նայել եմ, այդ կողմերում առեւտրականների եօթանասուն տոկոսը հայեր էին: Հայ լինելու մասին կասկածումները դրա համար շատացել են:

– Բայց ի՞նչու դուք որոշեցիք, որ դուք հայ էք, որովհետեւ Զմարան ոնց որ հայկական գիւ՞ղ էր:

– Դէ բոլոր կողմից էլ որ նայում էի, երկու կողմից ծնողներս՝ հայր եւ մայր, նրանք բոլորն էլ հայ գիւղերում էին ապրում, որտեղ հիմա նրանց ալեւիներ են ներկայացնում եւ որտեղ հիմա թուրքեր են ապրում: Հիմա ես Զմարա գիւղը չեմ գնացել, բայց ուսումնասիրել եմ: Այս գիւղի անունը սարքել են Ալթընթաշ եւ այնտեղ ապրում են թուրքական ազգայնականները: Չգիտեմ, երեւի չերքէզներ են: Նրանք օրինակ` ֆէյսբուքում էլ եմ գտել, նրանք այս գիւղի խումբ են բացել: Մտել եմ, մէկ-մէկ նայել եմ, բոլորի մէջ տեսել եմ շատ քաղաքականացուածներ: Շատ նացիոնալիստ են: Չգիտեմ, արդեօք դրանք ազգափոխ եղա՞ծ են, թէ՞ գիւղը դատարկուել է, փոխարէնը ուրիշներ են ապրում, այդքանի մասին չգիտեմ:

– Ոչ էլ ձեր ընտանիքից տեղեկութիւն ունէք, թէ այնտեղ ապրող ազգականներ ունէ՞ք, թէ՞ չունէք:

– Բոլոր ազգականները, ում որ ես ճանաչում եմ, Ստամբուլ են ապրում:

– Նրանք երբեք իրենք չե՞ն պատմել իրենց անցեալի, գաւառի կեանքի մասին կամ ազգականներից:

– Չէ, ոչ ոք չի պատմել. ասել են «պէտք չի, ի՞նչ ես անելու, որ դուրս ես գնում, ոչ մի բան մի ասա համալսարանում, քո գլխի վրայ գործ ես վերցնելու»:

– Ինչի՞ մասին չպատմէք. այսինքն` չպատմէք, որ ձեր պապական կողմը Զմարայի՞ց է, թէ՞ չպատմէք, որ ալեւի էք, թէ՞ չպատմէք, որ հայ էք:

– Ընդհանրապէս այս խօսքերին մէջ, քաղաքականութեան մէջ ոչ մի բան մի՛ մտիր, այդ նիւթերի մասին մի՛ խօսիր:

– Ձեր ծնողները ե՞րբ են Ստամբուլ եկել:

– Իմ ծնողները` 1970-80ին:

– Յայտնի է, որ գաւառի թուրքերէնը, արեւելքի թուրքերէնը, Անատոլիայի թուրքերէնը Ստամբուլում տարբերւում է, յայտնի է, որ դա արեւելքի լեզուն է: Ձեր ծնողների լեզուի մէջ չէ՞ր երեւում, որ նրանք արեւելքից են: Ինչ որ բան պիտի ասէին, չէ՞, թէ ովքե՞ր են, որտեղի՞ց են:

– Իմ հօր լեզուի մէջ երեւում էր, բայց իմ մօր մէջ` չէ:

– Հայրիկը դրա համար պրոբլէմ չի՞ ունեցել Ստամբուլում:

Չէ, հիմա գիտէք ոնց է, օրինակ Ստամբուլում այդպէս էր` թաղամասերում նոյն մտածելակերպով մարդիկ էին ապրում, ինչպէս գետտօները կարող ենք ասել, մեծ մասը գաւառներից եկածներ էին, նոյն տարածքում ընդհանրապէս հայերը, քուրդ ալեւիները միասին են ապրում եւ շատ դուրս չեն գալիս:

– Ձեր թաղամասի ապրողները հիմնականում ալեւինե՞ր էին:

– Իմ թաղամասը, որտեղ ես եմ մեծացել, իրենց թուրք ասող մարդիկ էին: Ջեհերդէ մարդիկ են, քեմալիստ: Նրանք չեն սիրում անցեալից խօսել: Բայց հայրս Ստամբուլ նոր եկած ժամանակ ալեւիական թաղամասում էր սկզբից ապրում: Ես փոքր էի, շատ չեմ յիշում այն ժամանակը: Նրանք շատ աղքատ էին եկել այնտեղ, Սեբաստիայի մէջ շատ աղքատ, վատ վիճակի մէջ էին ապրում:

Օրինակ` Սեբաստիայում քուրդ ալեւի գիւղերում ասֆալտ չեն անում, միայն սիւննի թուրքի գիւղերում են սարքում, եւ մեչիդ չկայ մեր գիւղերի մէջ, ալեւի քուրդ գիւղերի մէջ մեչիդ չկայ: Մարդիկ իրենց մէջ ապրում են, խմում են, օղի են սարքում…

– Դուք դա որտեղի՞ց գիտէք, չէ՞ որ չէք եղել այնտեղ:

– Ես Փախիկ գիւղում եղել եմ: Հայրս ու մայրս Փախիկից են Ստամբուլ գնացել: Փախիկը սարերի վրայ է, քուրդ ալեւիներ են ապրում: Քուրդ ալեւիները միշտ լեռներում են, հարթ տեղերում սիւննի թուրքեր են ապրում: Այդ գիւղ ես գնացել եմ ինը-տաս տարի առաջ: Արդէն մտածում էի հայ լինելուս մասին: Մէկ առ մէկ հարցրել եմ. մէկը ասել է՝ մենք Դերսիմից ենք եկել, մէկը ասել է՝ մենք Մուշից ենք եկել: Ինչքան ես հասկացել եմ՝ այնտեղ ոնց որ թէ այս փախստականները մի ընդհանուր գիւղ են կազմել:

Հիմա ես չգիտեմ, թէ հայրիկիս կամ մայրիկիս պապերը կամ ծնողերը երբ են եկել այդ գիւղ: Այդ գիւղում հիմա միայն եօթանասունվեց ընտանիք կայ եւ ինձ ասում էին, որ 1976ին են գնացել այդ գիւղ: Մայրս էլ նոր է իմացել, որ իր ընտանիքը Վարթոյից է եկել այդ գիւղը, եւ մեր աշիրէթի անունը Գորան է: Ոչ մի թիւ, ոչ մի կոնկրէտ բան չկայ, չգիտենք: Հայրիկիս ընտանիքն էլ շատ աղքատ է եկել Ստամբուլ, նրանց ընտանիքի մէջ միայն իմ հայրն է բժիշկ դարձել:

– Ձեր ապուպապերի անունները ձեր տանը ասե՞լ են, պապերի, պապի հօր անունը:

– Չէ, ամենամեծերի անունները չգիտեմ: Չէին ասում պապի հօր անունն ի՞նչ է: Ասում էին՝ որբ են մեծացել: Ի՞նչու են որբեր եղել՝ անորոշ պատասխաններ: Ի՞նչու ազգականներ չկան՝ անորոշ պատասխաններ: Բայց պապի անունները գիտեմ, օրինակ` մէկ պապուս անունը Հասան է, միւսինը` Հիւսէյին է. դրանք ալեւի անուններ են: Բայց ուրիշների անուններ չգիտեմ:

– Երբ որ ձեր հայրիկը ասում էր, որ ալեւի էք, չէ՞ որ ալեւիները ինչ որ աշիրէթներից են: Դուք ինչ որ մի աշիրէթի հետ կապ ունէ՞իք, կամ աշիրէթական անուն ունէի՞ք ձեր ընտանիքում, թէ՞ ձեր աշիրէթը պարզ չէր:

– Մայրս գիտէի, որ Գորանի է, իսկ հայրական կողմս… նրանք Քոչգիրի[vi] վրայ էին խօսում շատ, այդպիսի բան եմ լսել:

– Իսկ Գորանի աշիրէթից ուրիշ մարդիկ Ստամբուլում կա՞ն:

– Չգիտեմ, երեւի կան, բայց մենք կապ չենք ունեցել:

– Դա գիտակցուած է՞ եղել, որ կապ չունենաք: Այսինքն`ձեր ծնողները յատուկ ուզել են կապեր չպահե՞ն այդ մարդկանց հետ:

– Իմ հայրիկը առհասարակ քաղաքական հարցերով չէր զբաղւում:

– Ես ուզում եմ հասկանալ, ի՞նչ է նշանակում քաղաքական հարցերով զբաղուել:

– Դէ, չէր խօսում այդ մասին, վախենում էր, միայն սոցիալիզմի մասին էին խօսում: Հայրիկս ընդհանրապէս վախկոտ մարդ էր: Ոչ միայն հայ, այլ քուրդ լինել էլ էր վախենում:

– Ուզում էք ասել, որ սոցիալիստական հայեացքներ ունենալը կամ սոցիալիստների ժողովներին գնալը քաղաքականութեամբ զբաղուել չէր համարւում, իսկ եթէ փորձես իմանալ քո պապը, կամ պապի հայրը ով է եղել՝ դա քաղաքակա՞ն քայլ է:

– Հիմա Թուրքիայում երիտասարդներն աւելի շատ ինքնութիւններով են հետաքրքրւում, քան սոցիալիզմով: Յամենայն դէպս Ստամբուլում այդպէս է: Դա հիմա աւելի շատ է քաղաքական խնդիր, քան սոցիալիզմը: Հայրիկս ընդհանրապէս վախկոտ մարդ էր: Բայց սոցիալիզմը կամ ազգային ինքնութիւնը՝ դրանք տարբեր վախեր են: Հայ լինելը աւելի վախենալու է, քան սոցիալիստ լինելը: Սոցիալիստների մէջ շատ ազգայնական թուրքեր կան[vii]: Յետոյ էլ իմ հայրիկս սոցիալիստ լինելը ուրիշին չէր պատմում, միայն ընտանիքի մէջ էր պատմում:

– Բայց հայ լինելը ընտանիքում չէր պատմում:

– Հա, հօրս շրջապատի մասին ասեմ, ինքը միայն այն ալեւիական թաղամասում է աշխատել եւ ինքը այդ թաղամասը գնացած առաջին բժիշկն է: Միայն ինքն էր, այնտեղ անվճար բոլորին նայում էր: Այնտեղ նոյնիսկ այդ ազգայնական թուրքերի հետ միշտ կռւում էին: Նրանք սոցիալիստների հետ կռւում էին. նրանց կազմակերպութեան անունը «պարտիզան» էր:

Դրա մէջ էր իմ հայրիկս, բայց ինքը միայն բուժում էր անում, ոչ մի ձայն չէր բարձրացնում, օրինակ` չէր գնում ինքը միտինգների մէջ մի բան ասում: Ինքը որ մահացել էր, այդ մարդիկ ասել են, որ ինքը մեզ օգնել է, եկել էին դրօշներով, այդ ժամանակ եմ իմացել, որ ինքը «պարտիզան»ի հետ կապ է ունեցել, ուրիշներից եմ լսել: Թաղման ժամանակ եմ իմացել:

– Ինձ շատ հետաքրքիր է, որ հայրիկդ մի բանից վախեցել է, բայց միւս վախենալու բանից քիչ է վախեցել:

– Նրանց ընտանիքը ընդհանրապէս շատ հետաքրքիր է: Օրինակ` իմ հօր եղբայրը ընդհանրապէս պարանոյի սահմաններում վախկոտ մարդ էր: Ահաւոր վախենում էր. ամէն ինչից վախենում էր: Պատմում են, որ երբ մի մեքենայ էր գալիս՝ սոսկալի վախենում էր. «այս մեքենան ի՞նչու եկաւ»:

Բայց այն տարիներին բոլորին հետեւում էին, այդ թուրք աջակողմեանները բոլորին հետեւում էին: Երեւի այս տարիներից մնացած վախ էր, եւ նրանք էլ այդ գետտոյի մէջ էին ապրում: Հիմա նրա երեխաները աւելի հանգիստ են ապրում, բայց քաղաքական հարցերով ոչ մի խօսք չեն խօսում: Իրենց ալեւի են ներկայացնում:

– Հիմա եկէք հասկանանք, համարել եւ ներկայացնել` դրանք տարբե՞ր բաներ են: Ալեւի համարել, այսինքն` իր ներսում իրեն ալեւի զգալ, իսկ ալեւի ներկայացնել՝ ասել, որ ես ալեւի եմ, առանց իրեն ալեւի զգալու:

– Այո, երկուսն էլ նոյն ժամանակ: Բայց որ հարցնեն նրանց, ես գիտեմ, ալեւիների մասին չեն կարող մի բան ասել կոնկրէտ, չգիտեն, թէ ալեւիները ով են, ինչ են: Օրինակ` իրանք չգիտեն, որ Դերսիմի ալեւին եւ ենթադրենք Հաթայի ալեւին տարբեր ալեւիներ են: Ես այդ մասին գիտեմ, որովհետեւ աւելի շատ եմ հետաքրքրուել այս հարցերի մասին: Ես այս հարցերի մասին մօրս հետ էի զրուցում ամենաշատ: Մայրիկս աւելի քաջ էր: Հայրս ու մայրս բաժանուել են, որովհետեւ նրանք տարբեր բնաւորութիւններ ունէին:

Ամուսնանալիս էլ իրար չեն ճանաչել, մայրիկիս ասել են՝ այս մարդը քուրդ ալեւի է, բժիշկ է եւ դու կարող ես նրա հետ ամուսնանալ: Աւելի ուշ են իմացել, որ երկուսն էլ հայ են եղել: Հիմա մայրիկս էլի քաջ է, գնում է միտինգների, գնացել է Դերսիմ, ինքը գնացել է Մուշի Վարթօ հայերի մասին ուսումնասիրելու համար:

– Հիմա ձեր ազգականները ոնց են նայում Ձեզ, որ դուք յանկարծ հայ էք, Արմէն էք եւ եկել էք Ղարաբաղում էք ապրում: Չե՞ն վախենում դրանից:

– Չէ, իրենց համար չեն վախենում, իմ մասին էլ բան չեն ասում: Իմ մօր մայրը ասում էր՝ այնտեղ ի՞նչ ունես, այստեղ մի հատ հարուստ աղջիկ գտնենք, այստեղ ամուսնանաս, այստեղ ապրես: Իրենք չեն ուզում հայի մասին խօսեն: Իմ մօր քոյրն էլ ֆրանսիացու հետ ամուսնացաւ: Թուրքիայում են ապրում, գնում են, գալիս են: Նրանք միայն մուսուլմանների հետ ամուսնանալուն են դէմ: Երկու կողմից էլ այդպէս է: Բայց ընդհանրապէս ծագումի մասին չեն ուզում խօսել: Ես չեմ խօսել երբեք, ինձ էլ ասել էին ալեւի լինելու մասին մի խօսիր:

– Դուք երիտասարդ տարիներին չէ՞ք հետաքրքրուել, թէ ինչու չպէտք է խօսել: Ինչու՞մն է վտանգը, ի՞նչ կը կատարուի, եթէ խօսէք:

– Ճիշտն ասած ես էլ եմ վախկոտ մեծացել այդ ժամանակներում: Որ այդ դէպքերը եղել էին, Սեբաստիայում մարդկանց վառել էին[viii], ես փոքր էի այդ ժամանակ: Մենք գիտէինք, որ ալեւիներին են վառել: Շատ խօսակցութիւններ կային: Մեր ընտանիքից այդ ժամանակ մի մարդու սպանել են: Հօրս կողմից մէկին սպանել են Սեբաստիայում: Ինքը այդ «պարտիզանի» մէջ էր աշխատում որպէս սոցիալիստ:

– Որպէս սոցիալիստ: Ինքը այնտեղ ալեւի թաղամասում էր ապրում, բայց ինքը սաստիկ գործեր չէր անում, ուղղակի գնում էր մարդկանց հետ զրուցում էր: Յետոյ ինքը գնացել է Սեբաստիա ընտանիքին այցելելու համար, յետոյ կորել է, ընդհանրապէս ոչ մի տեղեկութիւն չկար: Բայց բոլորը խօսում էին, որ ժանդարմներն են սպանել: Յետոյ ոստիկանութիւնը զանգել է նրանց տուն, ասել են ձեր տղան ինքն իրեն կախել է. այդպիսի բան են ասել: Ուրեմն ճիշտ էր, որ սպանել են ժադարմները:

– Իսկ Ձեր ազգական երիտասարդները իրենք կասկածներ ունե՞ն իրենց ծնողների հայ լինելու մասին:

– Չէ, նրանք առհասարակ քաղաքականութեամբ չեն զբաղւում:

– Այսինքն` դա համարւում է քաղաքականութիւ՞ն, եթէ փորձես իմանալ քո պապը, կամ պապի հայրը ով է: Դա քաղաքակա՞ն քայլ է:

– Քաղաքական քայլ է եւ թուրքերի մէջ դա միշտ կայ, երիտասարդութեան մէջ:

– Այսինքն` եթէ մարդ ուզում է իր ինքնութիւնը իմանալ, դա համարւում է քաղաքական քայլ:

– Հա, նրանք այդպէս են: Նրանք բոլորը, իմ ազգականները բիզնէսներ ունեն, օրինակ` շէնքեր են շինում, շրջապատ ունեն, գործ են անում եւ նոյնիսկ չեն ուզում շրջապատում հասկանան, որ իրենք քուրդ են: Նրանք քուրդերէն իրար մէջ խօսում են, բայց դրսում այդպիսի բան չեն անում: Օրինակ`քուրդերի դէմ են խօսում, ասում են ինչի էք քրդերէն շարժւում (քրդական մշակոյթով ապրում – Հ.Խ.): Նրանք չեն ուզում նոյնիսկ իրենց մասին մտածեն, որ քուրդ են: Ո՛չ թէ հայ, հայի մասին առհասարակ չեն խօսում, ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ: Իրենց որպէս ալեւի են ներկայացնում:

– Բայց իրականում ձեր կարծիքով իրենց ալեւի չե՞ն զգում:

– Չէ: Այդպէս միայն ասում են:

– Ի՞նչ են զգում, իսլա՞մ են զգում, սիւննի՞ են զգում:

– Չէ, որպէս ալեւի են ներկայացնում, իրենց ալեւի են ասում: Ես, օրինակ, այդպէս չէի զգում ճիշտն ասած: Ալեւիների մասին գրքեր կարդալուց յետոյ մտածում էի, թէ ո՞վ են ալեւիները, չգիտէի, բացատրութիւն չէի գտնում: Յետոյ երբ որ քրոջս գրածը հօրս պատմածից կարդացի, նայել եմ այդ տարիների համապատասխան իրադարձութիւնները, այդ ժամանակ որոշել եմ, որ հայ եմ:

– Ձեր մայրը դէմ չէ՞ր, որ դուք ձեզ հայ զգաք:

– Չէ, հիմա ինքն էլ է իրեն այդպէս զգում: Եւ իրենց աշիրէթի վրայ` Գորան աշիրէթի վրայ ինքը ուսումնասիրել է Վարթոյի մէջ, Գորան աշիրէթը շուտուանից փախած, ալեւիացած հայեր են:

– Ձեր քո՞յրն էլ իրեն սկսեց հայ համարել:

Իմ քոյրս իր ինքնութեան մասին այդքան արժէք չի տուել. ասում է ինձ համար ամենաառաջինը մարդ լինելն է ազգութիւնից բացի: Ես էլ եմ այդպէս մտածում: Ես, օրինակ, գոռալով չեմ ասում «ես հայ եմ», կամ ես ինչ որ մի բան եմ: Բայց ես համալսարանից, աւստրիական դպրոցից հայ ընկերներ ունեմ, եւ դեռ այն ժամանակ, դպրոցում, ես հոգով ինձ ամենամօտիկ հայերին եմ զգացել, չգիտեմ նոյնիսկ ինչու:

Այն ժամանակ հայ լինելս չգիտէի: Իսկ դրանից առաջ, երբ դեռ թուրքական դպրոց էի գնում, հայերի հետ երբեք չեմ շփուել: Չգիտէի նոյնիսկ հայեր ապրում են Թուրքիայում, կամ՝ որ հայերը քրիստոնեայ են: Լրիւ մութ էր: Գուցէ դա էր պատճառը, բայց ես մէնակ էի մնացել, ընկերներ չունէի, ես համալսարանում ընդհանրապէս ոչ մէկի հետ չէի շփւում: Իրաւաբան[ական] ֆակուլտէտ եմ սովորել, բայց դասերի համար ընդհանրապէս շատ չէի գնում, տանը սովորում էի, քննութիւնի ժամանակ գնում էի:

Մենակ էի փաստօրէն, ես ոչ մէկի հետ խորը չէի կարողանում խօսել այս թեմաներով այս բոլորի մասին: Հիմա համալսարանում ես չէի գնում դասերին, ընկերներ չունէի, բայց քոլէջից մօտիկ ընկեր կար, նրան չէի կարողանում ասել մեր արմատները հայ են կամ ես կասկածում եմ, կամ նրա մասին ուսումնասիրում եմ:

– Ի՞նչ էք կարծում, եթէ ասէիք՝ ի՞նչ պիտի լինէր:

– Չգիտեմ, բայց այդպէս է, այդպէս էի զգում: Մի բան կայ, որ կ’ուզէի պատմել: Ճիշտն ասած, իմանալուց առաջ – որ մենք հայ ենք – ես քրիտոնէութեան մասին կարդում էի, եւ ուզում էի քրիստոնեայ դառնալ: Դեռ չգիտէի հայ լինելս, թուրք չլինելս արդէն գիտէի, ալեւի լինելս չէի հասկանում, եւ քրիստոնէութիւնը ձգում էր, մի տեսակ համապատասխանում էր իմ փնտրութիւններին: Չեմ կարողանայ ասել՝ ին՞չ էի ուզում, ի՞նչու էի ուզում: Աթէիստ էի ճիշտն ասած, հիմա էլ կոնկրէտ բան չեմ ասում կրօնի մասին:

Գիտեմ միայն, ազնուութեամբ ասեմ, որ հայ լինելս իմանալուց առաջ ուզում էի քրիստոնեայ դառնալ, չգիտէի օրթոդո՞քս պիտի լինի, պրոտեստա՞նտ, թէ՞ կաթոլիկ: Ես շատ գրքեր էի կարդում եւ կարծում եմ ուզում էի քրիստոնեայ դառնալ: Շատ Դոստոեւսկի էի կարդում եւ միշտ մտածում էի, թէ ի՞նչու ինձ վրայ նրա գրքերը շատ ազդել են:

Թուրքերէն էի կարդում, բայց մի ռուսախօս աղջիկ էր թարգմանում, շատ լաւ էր թարգմանում: Դոստոեւսկու գրքերը շատ էի սիրում, ընդհանրապէս ռուսական գրականութիւն շատ էի սիրում: Ֆրանսիական գրականութիւն էլ էի կարդում:

Երեւի դրա ազդեցութեամբ էր, բայց ես արդէն ինձ թուրքերից շատ հեռու էի զգում: Ես շատ սիրով օտար լեզուներ եմ սովորում, եւ կար մի ժամանակ, որ քուրդերէն եմ սկսել սովորել, յետոյ հայերէն եմ սկսել սովորել: Մինչեւ երեսուն տարեկանս ես թուրքերէնի հետ ժամանակ եմ կորցրել, եւ ես թուրք չեմ: Ալեւիների խնդիրն այն է, որ նրանք թուրքերէն են խօսում, արդէն մարդը ստիպուած այդ ազգն է դառնում՝ ինչ լեզուով խօսում է:

– Դոստոեւսկու մօտ քրիստոնէութիւնը տառապանք է, Դոստոեւսկու փիլիսոփայութիւնը – իր գրքերում – քրիստոնէութեան մասին՝ տառապանք է եւ հոգեկան ազատագրում միաժանակ, բոլոր դէպքերում շատ խոր հոգեկան ապրում է, բայց նաեւ տառապանք է: Ի՞նչու Դոստոեւսկին ձեզ մղեց քրիստոնէութեան, դուք ուզու՞մ էիք տառապել:

– Դոստոեւսկին իմ մտածելակերպին շատ էր համապատասխանում: Նրա հերոսները միշտ մարդկանց մէջ են, բայց մենակ են, իրենց մտքերի հետ մենակ են: Երեւի ինքնութեան խնդիրը իմ մէջ մեծ է շատ, ինձ պէտք էր հասկանալ՝ որտե՞ղ ես կարող եմ գտնուել: Այդ ժամանակ մի պահ գնացել եմ Լեհաստան, ընկերուհի ունէի Լեհաստանում, եւ ես նրանց ընտանիքին ասել եմ, որ ուզում եմ քրիստոնեայ դառնալ: Լեհաստանում կաթոլիկ են, ռոման կաթոլիկ, լատին կաթոլիկ եկեղեցի է. եւ այդպէս էլ ես այնտեղ մկրտուել եմ, եւ թուղթ եմ ստացել, որ քրիստոնեայ եմ: Արդէն հայութեանս կասկածում էի, բայց դէ այս տեղեկութիւնները չկար:

– Դուք ձեր լեհ ընկերուհուն կամ Լեհաստանի ընկերուհուն ինչպէ՞ս ներկայացաք, որպէս քուրդ ալեւի՞:

– Այո, ես նրան այդպէս էի ներկայանում` քուրդ ալեւի: Աւելի շատ ալեւի էի ասում: Ես ասում էի ես թուրք չեմ, քուրդ ալեւի էի ասում: Այն ժամանակ ինձ համար այս ազգային հարցերը այնքան էլ կարեւոր չէր: Աւելի շատ հաւատի վրայ էի կենտրոնանում:

– Կարծում էք, որ այդ խնդիրը հիմա լուծուա՞ծ է:

– Ես հիմա ազնուութեամբ եթէ ասեմ, Ղարաբաղում շատ հանգիստ եմ զգում, քան թէ Թուրքիայում: Հարիւր տոկոս:

– Ի՞նչու:

– Որովհետեւ… ո՞նց ասեմ, ուղղակի այդպէս եմ զգում: Ես միայն հայերի մօտ եմ հարազատ զգում: Օրինակ` իմ ամենամօտիկ ընկերը, ում ես ամէն ինչ կարողանայի պատմել, ինքը հայ էր: Ո՛չ քուրդի, ոչ-թուրքի էի կարողանում պատմել, նոյնիսկ ես իմ բարեկամներին չէի կարողանում պատմել: Ես նրան շատ մօտիկ եմ զգացել ինձ, նրա մտածելակերպը… Նրան ամէն ինչ ասել եմ: Իմ ամենամօտիկ ընկերը հայ էր: Ինքն էլ է սեբաստիացի: Սեւան, Ստամբուլում է ապրում: Քրիստոնեայ հայ է, բայց նրանց ընտանիքի մէջ էլ ալեւիներ կան, հայ ալեւիներ: Սեբաստիայում նոյնիսկ նոյն թաղամասում էր ապրում, որտեղ իմ հայրս էր եղել: Հիմա ես եկել եմ Հայաստան, հայերէն սովորել եմ, ինքը բայց քիչ է հայերէն խօսում: Ղարաբաղ է եկել նրա հայրը, ուզում է այնտեղ ապրել.

– Սեւանը ուրեմն ձեր զգացմունքները նոյնպէս հասկանում էր, գիտէր. այսինքն` դուք նրան բացատրելու խնդիր չունէիք:

– Այո, այդպէս է, կարող էի նոյնիսկ չխօսել: Յետոյ, ուզում էի Հայաստանը տեսնել, ուզում էի գամ Հայաստան: Մի անգամ որոշել եմ, ձմեռ էր, ինքնաթիռի տոմս եմ առել, յետոյ բայց հրաժարուել եմ, չեմ եկել:

– Այդ առաջի՞ն անգամն էր, ծանօթ չունէի՞ք Հայաստանում:

– Հայաստանում ծանօթ չունէի, ուղղակի ուզում էի գալ, բայց յետոյ ասել եմ ի՞նչ եմ անում, Հայաստանի մասին ընդհանրապէս տեղեկութիւն չունէի: Բայց միշտ էլ դէպի Հայաստան գալու ցանկութիւն ունէի: Հիմա ես այստեղ եմ:

– Ի՞նչու որոշեցիք գնալ Արցախ: Եթէ հարցս կոռեկտ չի, կարող էք չասել:

– Կինս ղարաբաղցի է` արցախցի:

– Որտե՞ղ էք ծանօթացել:

Մենք ինտերնէտի միջոցով ենք ծանօթացել, Երեւանում ենք առաջին անգամ իրար հանդիպել. այդպէս է:

– Ղարաբաղում ձեզ որպէս ի՞նչ գիտեն:

– Ղարաբաղում իմ անձնագրի անունով բոլորին ներկայացել եմ, թուրքական անունով: Բոլորը գիտեն, բայց Արմէն են ասում: Ես այդպէս եմ խնդրել:

– Դա որեւէ պրոբլէմ ձեզ համար առաջացնու՞մ է ընդհանրապէս: Ձեզնով հետաքրքրւու՞մ են:

– Եթէ հետաքրքրուեն՝ ես դա չգիտեմ, 100% կը հետաքրքրուեն: Բայց ինձ ոչինչ չեն ասում: Իմ կնոջ ընտանիքում բոլորն իմ կեանքը գիտեն, նրա բոլոր հարազատները: Մարդիկ ինձ շատ լաւ են վերաբերւում, ես բոլորին ասում եմ, բոլոր այդ մարդիկ իմանում են ես Թուրքիայից եմ: Բոլորը բայց Թուրքիայով հետաքրքրւում են, հարցնում են, թէ հայերի հանդէպ ոնց են վերաբերւում:

– Ղարաբաղում որեւէ մէկը հասկացա՞ւ ալեւին ինչ է:

– Դրա մասին շատ չեմ խօսել` ալեւիների մասին, աւելի շատ կնոջս հետ եմ խօսել: Նրան պատմում եմ միշտ ալեւիների ու հայերի կապերի մասին: Շատ նման մշակոյթ կայ: Ալեւիների մէջ ազատութիւն կայ, մշակոյթով շատ են հետաքրքրուած, նոյնը Արցախում է: Ինձ համար բոլորովին դժուար չի Արցախում, շատ հարազատ եմ ինձ զգում, շատ հանգիստ: Ընկերներ ունեմ: Արդէն Ղարաբաղի բարբառով համարեա ինչ որ ասում են՝ հասկանում եմ: Շուշիում եմ ապրում. ռուսերէն էլ շատ եմ սովորել:

– Թուրքիա հիմա որ գնում էք, ձեր միջոցով հետաքրքրւու՞մ են Հայաստանը ինչ, Ղարաբաղը ի՞նչ է, ձեզ հարցեր տալի՞ս են:

– Այո, իմ ազգականներուն մէջ լինում է, բայց շատ մարդկանց հետ ես չեմ շփւում: Ես աjնտեղ, ճիշտն ասած, շատ ընկերներ չունէի, մի տեսակ ես չէի վստահում. երեւի լաւ բան չէ ինչ ես անում էի, որ ընկերներ չունէի:

– Ի՞նչու որոշեցիք Ձեզ Արմէն կոչել: Որովհետեւ «Արմէն» հա՞յ է նշանակում:

– Էդ էլ կապ ունի ճիշտն ասած, բայց այդ «արմ» արմատով անունները ինձ դուր են գալիս, որովհետեւ արեւ են նշանակում:

—————————————————–

[i] 1993 Յուլիսի 2ին Սվազ (Սիւաս) քաղաքի «Մադըմաք» հիւրանոցում ալեւի մտաւորկանների կողմից կազմակերպուել էր մշակութային փառատօն: Հիւրանոցը պայթեցուեց, զոհուեցին 37 ալեւի մտաւորականներ եւ հիւրանոցի 2 աշխատակից: Դրան յաջորդեց թուրքական իշխանութիւնների կողմից 1993-1994ի Դերսիմի ալեւիների լեռնային բնակավայրերի բնակչութեան բռնի տեղահանութիւնը եւ բնակավայրերի հիմնայատակ աւերումը՝ ալեւիների վերադարձն անկարելի դարձնելու նպատակով: Սա պատասխանն էր 1937-38ի Դերսիմի ջարդերով լռեցուած ալեւիական ինքնութեան ըմբոստութեան 1980ականների վերազարթօնքին:

[ii] Թուրքիայի ալեւիների, յատկապէս «քուրդ ալեւիների» ինքնութեան խնդիրներն այսօր շատ քննարկուող հարցերից է: Մասնաւորապէս Դերսիմում կիրառւում են «ալեւի», «ալեւի քուրդ», «կըզըլբաշ», «ալեւի կըզըլբաշ», «քուրդ կըզըլբաշ», «զազա ալեւի», «զազա քուրդ» եզրերը, բայց գնալով շատանում է «դերսիմցի» կիսաաշխարհագրական, կիսամշակութային բառի կիրառութիւնը: Այս խնդրի շուրջ տե՛ս՝ Հ. Խառատեան, «Ինքնութեան Որոնումը Դերսիմում» (http://repairfuture.net/index.php/hy/identity-standpoint-of-armenia-ar/the-search-for-identity-in-dersim-part-1-identities-in-dersim-armenian ), իսկ Դերսիմի ալեւիացած հայերի ինքնութեան մասին տե՛ս՝ (http://repairfuture.net/index.php/hy/identity-standpoint-of-armenia-ar/the-search-for-identity-in-dersim-part-2-the-alevized-armenians-in-dersim-armenian ):

[iii] Մուշի Վարթօ – Վարդոյի գաւառակ Բիթլիսի նահանգի Մուշ գաւառի հիւսիս-արեւմուտքում, կենտրոնը՝ հայաբնակ Գիւմգիւմ գիւղը:

[iv] Զիմարա/Զմարա/Զիմառա/Զրմառան – Գիւղ Սեբաստիա նահանգի Տեւրիկի գաւառում, Եփրատ գետի աջ ափին, Տեւրիկ քաղաքից մօտ 28 կլմ. հիւսիս-արեւելք: «Այս գյուղը նախքան 1895թ.կոտորածներն ուներ 80 տուն հայ բնակիչ: Սակայն շուտով սկսված կոտորածի և հալածանքի հետևանքով եղան բնակչության տեղաշարժեր և ժողովրդագրական պատկերը փոխվեց: Այդ մասին էին վկայում մի պետական փաստաթղթում տեղ գտած նյութերը, որոնցում մասնավորապես ասված էր. «1895թ. հոկտեմբերի 8-ին 300-ի չափ քրդական հրոսակախումբը, բաժանված երկու մասի, հարձակում գործեց Եփրատի ափին գտնվող 170 տնից բաղկացած հայաբնակ Բինկա և 80 հայ ընտանիք ունեցող Զիմառա գյուղերի վրա: Չորս ժամ շարունակ այս գյուղերի վրա կրակ տեղաց: Քրդերը Զիմառա գյուղի մեջ սպանեցին մեկ հայ երիտասարդի և վիրավորեցին մի հայ կին: Բինկա գյուղի բնակիչներից շուրջ 1000 հոգու թուրքերը և քրդերը տեղափոխեցին Զիմառա»: Հավանաբար հայ բնակչության այս ներհոսքն էր հետևանքը, որ արդեն 1914թ. գյուղն ուներ 150 տուն, 1200 հոգի հայ բնակիչ» (Արման Սահակյան, Տիվրիկի գավառակի վարչաժողովրդագրական պատկերը 19-րդ դ. վերջին – 20-րդ դ. սկդբին//«Հայոց պատմության հարցեր» գիտական հոդվածների ժողովածու, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 2003, էջ 80-81): Զիմարացի Լեւոն Կօշկարեանի վկայութեամբ մինչ 1915ի հայերի տեղահանութիւնը Զիմարայի միւդիրը փորձում է իսլամացնել տեղի հայերին: Բինկեան, Զիմարա եւ Կասմա երեք հայ գիւղերի մի խումբ երիտասարդներ փախչում-ապաստանում են Բինկեանի լեռներում. նրանց մի մասը տեւական պաշարման չդիմանալով համաձայնում է իսլամանալ: Իսլամացման ծէսը հրապարակաւ կատարւում է Զիմարայում, որից անմիջապէս յետոյ, Յուլիսի 25ի երեկոյեան, Բինկեան, Զիմարա եւ Կասմա գիւղերի 2500 բակչութեանը հաւաքելով՝ նետում են Եփրատը: Շատ քչերին է յաջողւում փրկուել, այդ թւում՝ քարայրում մէկ տարի ապաստանած եւ յետոյ Դերսիմ անցած երիտասարդներին (Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում…, Հտր. 3, էջ 363-368):

[v] Հաֆիկ – գիւղ Սեբաստիա նահանգում, ներկայիս Սվազից մի փոքր հիւսիս արեւելք, Քոչգիրիի մօտ: Հաֆիկի հայկական յուշարձանները տե՛ս՝ http://team-aow.discuforum.info/t6301-S-vas-Sepastia-Hafik-Havig-Tuzhisar-Duzasar-Koyu-Ermeni-Kilisesi.htm :

[vi] Քոչգիրին գաւառակ է Սեբաստիայում, Դերսիմի արեւմտեան սահմանին: Թուրքիայում յայտնի է որպէս ալեւիական-քրդական ըմբոստութեան կենտրոն: Որպէս առհասարակ ըմբոստութեան կենտրոն յայտնի է միջնադարից, Բիւզանդական կայսրութիւնում թոնդրակեանների կենտրովայրերից մէկն էր:

[vii] Սոցիալիստների մէջ շատ ազգայնական թուրքեր կան. տե՛ս՝ սոյն շարքում «Սոցիալիստները» պատումը:

[viii] Սեբաստիայում մարդկանց վառել էին-Տես թիւ 43 ծթթ.:

lragir.am/2020/04/09/535798/#_ednref4