17 դեկտեմբեր 2015
2008 թուականի ամառը կնոջս հետ շրջապտոյտի ելած էինք Միացեալ Նահանգներ, Ուաշինկթըն ու Քալիֆորնիա: Կ՛այցելէինք մեր հարազատներուն, որոնք լիբանանեան ներքին պատերազմին (1975-1990) պատճառով գաղթած էին հեռաւոր Ամերիկաներ: Այդ տարիներէն ի վեր զիրար չէինք տեսած: Մէկ երկու օրուան համար Ֆրեզնօ էինք: Այցելե ցինք Ուիլիըմ Սարոյեանի անունով թատերասրահը, որու մուտքին զետեղուած էր հայ մեծ գրողին կիսանդրին:
Այցելեցինք նաեւ հայկական գերեզմանատուն: Չեմ գիտեր, թէ Ամերիկայի մէջ ուրիշ հայկական գերեզմանատուն գոյութիւն ունի՞: Այնտեղ ամէն ազգի մարդիկ կը թաղուին: Նոր թաղուած ննջեցեալներու կողքին կային նաեւ 1880ական թուականներուն ծնած մարդոց գերեզմանները: Մեզի ընկերակցող ազգականը մեզ առաջնորդեց Սողոմոն Թեհլիրեանի դամբարանը, որուն վրայ զետեղուած էր 6-7 մեթր բարձրութեամբ քառանկիւն սիւն մը, որուն գագաթին կար արծիւ մը ու դէպի արծիւ սողացող օձ մը:
Պատանեկան տարիներուս կարդացած էի Սողոմոն Թեհլիրեանին մասին: Հետագային անոր մասին լսած ենք, դիտած ալ ենք՝ Հանրի Վերնոյի «Մայրիկ» ժապաւէնին, ապա Պերճ Զէյթունցեանի «Ոտքի՜, դատարանն է գալիս» թատրերգութեան բեմականացման եւ, անցեալ շաբաթ, Նարեկ Տուրեանի «Նեմեսիս» թատերախաղին մէջ:
Սողոմոն Թեհլիրեանի անունը կապուած է Ապրիլ 24ին հետ.- Այնքան ատեն, որ հայ ժողովուրդը Ցեղասպանութեան դիմաց իր արդար իրաւունքներուն չէ տիրացած, Թեհլիրեանի անունը միշտ պիտի յիշուի:
Վերջերս, ականաւոր հայ մարդու մը մահէն ետք, իր գրադարանի գիրքերը բեռնաթափ կ՛ըլլային: Հանգուցեալին կինը ինձմէ խնդրեց, որ վերցնեմ հայերէն այն գիրքերը, որոնք զիս կը հետաքրքրեն, որովհետեւ տան մէջ այլեւս հայերէն գիրք կարդացող չկար: Այդ գիրքերուն մէջ կար նաեւ Վահան Մինախորեանի «Սողոմոն Թեհլիրեանի վերյիշումներ» հատորը: Մէկ-երկու շաբաթէն մեծ հետաքրքրութեամբ կարդացի ծաւալուն այդ հատորը:
Նախքան անդրադառնալը Սողոմոն Թեհլիրեանի կեանքին ու գործունէութեան` կ՛ուզէի մէջբերում մը ընել հայրենի գեղանկարիչ Յակոբ Յակոբեանի «Ու մերթ լացաւ ու մերթ խնդաց իմ հոգիս» հատորին մէջ տեղ գտած «Նեմեսիս»ի մասին գրութենէն:
«Թուրքերէն վրէժ լուծելու հարցը ինքնաբերաբար յառաջ կու գայ: Բայց ինչպէ՞ս եւ ի՞նչ գինով: Արեւմտահայերը, այսինքն` Օսմանեան Կայսրութեան նախկին հպատակներու վերապրողները, չէին կրնար համակերպիլ իրենց պարտադրուած դժոխքին: Բան մը պէտք էր ընէին: Պէտք էր պատասխանէին թշնամիին: Եւ իսկապէս հայերու մէջ գտնուեցան իսկական հերոսներ, որոնք ցոյց տուին, թէ հայերը ունին անմեռ հոգեկան ուժ եւ արժանապատուութիւն. փոքր խումբ մը հայեր, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան անդամներ, ծագումով արեւմտահայեր (կը շեշտեմ այս փաստը, որովհետեւ այդ ժամանակ դեռ չէր յայտնաբերուած մէկ ազգ, մէկ չեմ գիտեր ինչ յեղյեղուկ բառակապակցութիւնը) ստեղծեցին «Հայկական Նեմեսիս» խումբը, հիմնեցին դատարան, մահուան դատապարտեցին հայ ժողովուրդին դահիճները, մէկ-մէկ իրենց որջերէն դուրս քաշելով` այդ հրէշները առնէտներու պէս սատկեցուցին ամբողջ աշխարհի աչքին առջեւ: Ամենակարեւորը՝ անոնք հասկցած էին, որ պէտք չէր դիմել ո՛չ միջազգային դատարաններու, ո՛չ հայասէր քրիստոնեայ կեղծաւոր պետութիւններու, ո՛չ պէտք էր հերթի կանգնէին ծերակոյտերու եւ քոնկրեսներու առջեւ, իրենք էին զոհը եւ իրենք ալ պէտք էր պատժէին յանցագործները: Թուրքը պէտք էր պատժուէր հայու ձեռքով, պէտք էր ի կատար ածուէր արդարութիւնը: Այդ քանի մը անմահ հերոսներուն անունները հայ մարդը պէտք չէ մոռնայ` Թեհլիրեան, Երկանեան, Թորլաքեան, Ծաղիկեան, Շիրակեան եւ անշուշտ` ուրիշներ:
«Այդ մարդիկը հայ ժողովուրդի հոգին էին: 1921-1922 թուականներու այս հերոսներուն սխրագործութեամբ կը սկսի Հայ Դատը: Սկզբունքները, որոնցմով գործեցին այդ հերոսները, պէտք է ընդունիլ իբրեւ ուղեցոյց, այսինքն հայերը իրենց ուժերուն չափով եւ իրենց միջոցներով պիտի պայքարին թուրքերու դէմ` յոյս չկապելով օտարներու»:
Սողոմոն Թեհլիրեան ինչո՞վ կը տարբերէր «Նեմեսիս»ի բոլոր այն հերոսներէն եւ կամ հայորդի միւս մարտիկներէն, որոնք ահաբեկեցին այն թուրք պատասխանատու անձերը, որոնք հեռուէն կամ մօտէն առնչութիւն ունէին 1915ի Հայոց Ցեղասպանութեան հետ:
Ա.- Թեհլիրեան կը սպաննէր Ցեղասպանութեան պատասխանատու եռեակի ամէնէն գլխաւոր անձը` Թալէաթ փաշան, Օսմանեան Կայսրութեան ներքին գործոց նախարարը: Եռեակի միւս անդամներն էին Էնվեր եւ Ճեմալ:
Բ.- Սպանութիւնը տեղի կ՛ունենար Գերմանիոյ մայրաքաղաք Պերլինի մէջ: Չմոռնանք, որ Գերմանիա եւ օսմանեան Թուրքիա Ա. Համաշխարհային Պատերազմին դաշնակիցներ էին:
Գ.- Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութիւնը տեղի կ՛ունենար Պերլինի դատարաններէն մէկուն մէջ, քաղաքի բնակչութեան ամբողջ ուշադրութիւնը կեդրոնացած էր այդ դատին վրայ: Գերմանական, թրքական, հայկական, ինչպէս նաեւ աշխարհի զանազան կարեւոր լրատուական միջոցները օրը-օրին կը հետեւէին դատավարութեան ընթացքին: Հոն է, որ կրկին լուսարձակի տակ կ՛առնուէին Հայոց Ցեղասպանութեան ծալքերը: Կարծէք, թէ Թալէաթ փաշան էր դատուողը, եւ ոչ թէ` Սողոմոն Թեհլիրեանը:
Դ.- Սողոմոն Թեհլիրեանը ազատ արձակելու գերման դատարանին որոշումը գերման ժողովուրդին ձեւով մը հոգեկան գոհունակութիւն կու տար, քանի որ գերման կառավարութիւնը նաեւ իր պատասխանատուութիւնը ունէր իր դաշնակիցին անմարդկային գործունէութեան համար:
Ո՞վ է Սողոմոն Թեհլիրեան
Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 1896ին, Արեւմտահայաստանի Երզնկա՝ Կամախ գաւառի Վարի Գիւղը։ Հայրը` Խաչատուր, մայրը՝ Հնազանդ Գաթըրճեան – Տէր Յարութիւնին դուստրը: Ունեցած են հինգ մանչ զաւակ, որոնցմէ մէկը մահացած է 3-4 տարեկան հասակին, մնացեալները` Միսաք, Սեդրակ, Աւետիս եւ Սողոմոն:
Կամախի շրջանի գիւղացիները իրենց աշխատանքի արդիւնքով չէին կրնար ապրեցնել իրենց ընտանիքները, այրերը կ՛երթային արտասահման, մասնաւորաբար` Պալքանեան երկիրներ: Քանի մը տարի չարաչար աշխատելով` դրամ կը խնայէին եւ կը վերադառնային երկիր:
Սողոմոնին հայրը եւ հօրեղբայրը Սերպիա առեւտրական գործ հաստատած էին ու քանի մը տարին անգամ մը կը վերադառնային երկիր` յետոյ կրկին մեկնելու օտարութեան:
Սողոմոն, իր հայրենական գիւղին մէջ նախնական ուսումը առնելէ ետք, կ՛անցնի Երզնկա ու հոն կը շարունակէ իր ուսումը Կեդրոնական Վարժարանին մէջ: 1913ի աշնան Սողոմոն կը հեռանայ Երզնկայէն ու կ՛անցնի Սերպիա, ուր կը պատրաստուէր ուսումը շարունակելու համար անցնիլ Գերմանիա: Բայց Համաշխարհային Ա. Պատերազմը ամէն բան տակնուվրայ կ՛ընէ, ու բոլոր ծրագիրները ուրիշ ուղղութիւն կ՛առնեն:
Սողոմոն Թեհլիրեան՝ կամաւոր
1914ին, պատերազմին սկիզբը, ձգելով Սերպիան, Սողոմոն կ՛անցնի Կովկաս՝ Թիֆլիս եւ կամաւոր կ՛արձանագրուի Ազգային Բիւրոյի կազմած գունդին, որ բաղկացած էր 250 հոգիէ: Խումբին առաջնորդներ էին Անդրանիկ, Սեպուհ, Սմբատ: Մայիս 1915ին հայկական կամաւորական գունդը ռուս բանակին հետ կը մտնէ Վան: Դժբախտաբար ռուսական բանակը Յունիսի վերջաւորութեան կը սկսի նահանջել՝ պարպելով Վանը եւ հետը տանելով հայ գաղթականներու հոծ բազմութիւն մը՝ շուրջ 200 հազար հոգի:
1916ին Սողոմոն Թեհլիրեան, Սեբաստացի Մուրատին հետ, որպէս կամաւոր, ռուս բանակին հետ կը հասնին մինչեւ Երզնկա` գրաւելէ ետք Էրզրումը եւ Տրապիզոնը: Երզնկայի մէջ Սողոմոն իր ընտանիքէն ոչ մէկը ողջ կը գտնէ: Սպաննուած էին մայրը, եղբայրը, Աւետիսը, եղբայրներուն կիները, զաւակները: Հոն է, որ իր մէջ կը ծագի վրէժ լուծելու միտքը: Մինչ այդ ամբողջ Արեւմտահայաստանն ու Անատոլուն կը պարպուին հայերէ, մէկուկէս միլիոն հայ կը ջարդուի գաւառներուն եւ Տէր Զօրի անապատներուն մէջ: Կ՛ազատի միայն 500 հազար հոգի, որոնք կ՛ապաստանին շրջակայ երկիրներ:
1917ին ռուսական բանակը կրկին կը նահանջէ ու կը կազմալուծուի Ռուսիոյ մէջ Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան պատճառով: Վերապրած արեւմտահայութիւնը կրկին գաղթի ճամբան կը բռնէ դէպի Երեւան, Թիֆլիս եւ Ռուսիա: Ամբողջ Կովկասը պատերազմի մէջ է, թրքական բանակը կը հասնի Ալեքսանդրապոլ, տեղի կ՛ունենայ Սարդարապատի ճակատամարտը, Հայաստան 1918 Մայիս 28ին անկախութիւն կը հռչակէ 12.000 քառ. քմ. հողի վրայ: Սողոմոն Թեհլիրեան այս շրջանին կ՛անցնի Վրաստան` Փոթիի շրջանը, ուրկէ 18 Դեկտեմբեր 1918ին կու գայ Պոլիս, հոն իր ընտանեկան պարագաներէն ողջ մնացողներ գտնելու յոյսով եւ նոյն ատեն ջարդարարներէն իր վրէժը լուծելու մտադրութեամբ:
30 Հոկտեմբեր 1918ին Համաշխարհային Ա. Պատերազմը վերջ կը գտնէ, Գերմանիա եւ Թուրքիա պարտուած` պէտք էր դուրս գային իրենց գրաւած հողերէն: Թալէաթ փաշան եւ Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն կուսակցութեան պատասխանատու անդամները կը լքեն Պոլիսը եւ կ՛ապաստանին եւրոպական երկիրներ: Սողոմոն Թեհլիրեան, Պոլսոյ մէջ սպաննելէ ետք հայ մտաւորականներու մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանը, 1919 Նոյեմբերին կ՛անցնի Փարիզ, ուր գոյատեւելու համար, շրջան մը որպէս կօշկակար աշխատելէ ետք, Հոկտեմբեր 1920ին կ՛երթայ Ամերիկա, Պոսթոն, միանալու «Նեմեսիս»ի խումբին:
Իրեն կը տրուի Թալէաթ փաշան սպաննելու առաքելութիւնը: Ան 3 Դեկտեմբեր 1920ին կը հասնի Պերլին: Սողոմոնի եւ ընկերներուն փնտռտուքներէն ետք, վերջապէս կը գտնուի Թալէաթի հետքը՝ շրջապատուած իթթիհատական ընկերներով, որոնք նոյնպէս խոյս տուած էին Պոլիսէն: Հայ տղաքը կը գտնեն նաեւ Թալէաթին բնակած տունը, որուն դիմաց Սողոմոնին համար կը վարձուի յարկաբաժին մը, ուրկէ Սողոմոն դիւրութեամբ կրնար հետապնդել Թալէաթ փաշային շարժումները:
Տռամայի վերջին արարին վարագոյրը կ՛իջնէ
15 Մարտ 1921
Ահա թէ ինչպէ՛ս կը նկարագրէ հետագային Սողոմոն Թեհլիրեան այդ օրուան դէպքը.-
«Առաւօտ սովորականէն շուտ արթընցայ, արեւի շողերը արդէն հասած էին դիմացի շէնքի պատուհանին: Հազիւ աւարտած էի թէյս եւ կ՛ուզէի բազկաթոռը մօտեցնել պատուհանի եզրին, երբ յանկարծ դիմացի շէնքի պատշգամին տեսայ Թալէաթը: Քարացայ, ա՞ն էր արդեօք: Լծակի պէս հաստ դաստակը վեր տարաւ, ձեռքով ճակատը շփեց, ներս մտաւ: Նայեցայ ժամացոյցիս, ժամը 10:00ն էր: Ուհլանտ երթալու իր սովորական ժամը: Զէնքս առի վրաս, պատրաստ` դուրս գալու: Յանկարծ ան յայտնուեցաւ դրան մօտ ու փիղի պէս ծանրօրէն սկսաւ վար իջնել: Երբ դուրս ելայ փողոց, դիմացի մայթով ան արդէն բռնած էր Ուհլանտի ուղին: Սառն դատողութիւնը ինծի կ՛ըսէր, որ այս անգամ անկարող պիտի ըլլայ ազատիլ ձեռքէս, բայց յուզումս բազմալեզու աղաղակելով՝ կը փոթորկէր զիս:
– Հասի՜ր, վազէ՜, անցի՜ր միւս մայթը ու շիտակ կռնակէն, մէջքէն, գլխուն, շուտ անցիր փողոցը…
Մայթէն իջայ փողոց՝ ետեւը անցնելու համար, բայց յանկարծ բան մը զիս ետ մղեց, հազար անգամ պարզուած, բայց բացորոշ բանը այդ պահուն մէկէն ի մէկ կասկածելի թուաց, ա՞ն է արդեօք:
– «Անցիր դիմացը, դիմացը, ուղղակի ճակատին, շուտ, շուտ, վազէ»…
Դիմացի մայթով հաւասարեցայ իրեն, արագ քայլերով բաւական յառաջացայ, անցայ նոյն մայթը, ուրկէ կը յառաջանար ինք: Ետ դարձայ, կը մօտենայինք իրարու: Ան կը քալէր ճեմելու ձեւով, ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով, կարճ տարածութիւն մը մնացած` զարմանալի անդորրութիւն մը համակեց էութիւնս: Հաւասարելու վրայ էի, Թալէաթ շեշտակի նայեցաւ ինծի, աչքերուն մէջ առկայծեց մահուան սարսուռը, վերջին քայլին ծռեցաւ, որ խուսափի ինձմէ, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխուն պարպելս մէկ եղաւ:
Թալէաթ հարուածէն կարծես ցնցուեցաւ ու վայրկեան մը հզօր մարմինը պրկուեցաւ ցից, բայց երերուն, ապա՝ սղոցուած կաղնիի բունի պէս երեսի վրայ տապալեցաւ թնդիւնով… քիչ անդին կին մը ճչաց ու գետին փռուեցաւ, ու մարդ մը վազեց դէպի կինը: Բնաւ չէի կրնար երեւակայել, որ այդպիսի դիւրութեամբ գետին պիտի փռուի գազանը: Վայրկեան մը մղում ունեցայ բոլոր գնդակները պարպելու մէջքին, բայց փոխանակ կրակելու՝ ատրճանակս նետեցի: Սեւ, թանձր արիւնը վայրկենապէս լճացաւ Թալէաթի գլխուն շուրջ, կարծես ջարդուած անօթի մէջէն մազութը կը թափուէր:
– Մա՜րդ սպաննեց, բռնեցէ՜ք,- ճչաց մէկը:
– Բռնեցէ՜ք, բռնեցէ՜ք,- ճչացին ուրիշներ:
Սողոմոն Թեհլիրեան կը փորձէ զինք հետապնդող ամբոխին ձեռքէն ազատիլ, բայց չի յաջողիր, ամէն կողմէ կը սկսին հարուածներ իջեցնել գլխուն ու մարմնին: Ոստիկանները երբ կը հասնին, արդէն ծանրօրէն վիրաւորուած էր: Զինք կը փոխադրեն ոստիկանատուն, ուր առաջին օգնութեան խնամքը կը տանին:
Հինգ օր ետք Թալէաթի յուղարկաւորութիւնը տեղի կ՛ունենայ Պերլինի մէջ, թուրք եւ գերման բազմաթիւ երեւելի պաշտօնական անձնաւորութիւններու եւ հոծ բազմութեան մը ներկայութեան:
Սողոմոն Թեհլիրեան՝ բաւական կազդուրուելէ ու ամէն տեսակ հարցուփորձերու եւ ձեւակերպութիւններու ենթարկուելէ ետք, կը տարուի դատարան։ Դատավարութիւնը կը սկսի 2 Յունիս 1921ին ու կը տեւէ միայն երկու օր, Թեհլիրեան անպարտ կ՛արձակուի: Ան իր մօրը եւ ամբողջ ազգի մը սպանութեան վրէժը լուծած էր:
Հետագային Թեհլիրեան կ՛ամուսնանայ իր հայրենակիցին` Անահիտ Թաթիկեանի հետ ու կ՛ունենան 2 զաւակ:
Ան կը մահանայ 1960ին, Սան Ֆրանսիսքօ եւ կը թաղուի Ֆրեզնօ:
ԶԱՒԷՆ Գ. ՂԱՐԻՊԵԱՆ
http://www.azator.gr
