ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ – Սարդարապատի յաղթանակով թափ առաւ Հայաստանի անկախութիւնը նուաճելու Մայիս 28ի պատմակերտ երթը
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
25 Մայիս 1918.
Սարդարապատի յաղթանակով թափ առաւ Հայաստանի անկախութիւնը նուաճելու Մայիս 28ի պատմակերտ երթը
Ն. Պէրպէրեան
25 Մայիս 2020
Մայիս 25ը, 102 տարի առաջ, դարձաւ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին առջեւ նոր կեանքի պայծառ հորիզոնը բացող Սարդարապատի յաղթանակին նշանակալից օրը։
Պատմական ճշգրտութեան սիրոյն հարկ է անմիջապէս ընդգծել, որ օրաթիւը՝ 25 Մայիսը իսկութեան մէջ եղաւ հայոց զօրայիններու ձեռնարկած յաղթական հակայարձակման հերոսամարտի օրը։
Մայիս 24ին արդէն փաստօրէն կասեցուած էր երեք ուղղութիւններով (Սարդարապատ, Բաշ-Ապարան եւ Ղարաքիլիսա) Մայիս 21ին սկսած թրքական ընդհանուր յարձակողականը։
Երեք ճակատներուն վրայ ալ, Մայիս 21էն սկսեալ, հայ ժողովուրդը օրհասական կռիւ մղած էր՝ Հայասպանութիւնը աւարտին հասցնելու մոլուցքով Հայաստանի եւ Հայութեան վերջին բեկորին վրայ գրոհած թուրք պետական թշնամիին դէմ։
Երբ թրքական զօրքը երեւցաւ Սարդարապատի մատոյցներուն եւ փորձեց յառաջանալ դէպի Երեւան, սկզբնապէս սարսափն ու խուճապը համակեցին ողջ հայութիւնը։ Բայց Մարտ 1918ի վերջերուն ժողովուրդին կողմէ Երեւանի «դիկտատոր» կարգուած Արամը շատ արագ յաղթահարեց բարոյալքումի այդ հոգեվիճակը եւ, Երեւանի Ազգային Խորհուրդին ու անոր առաջացուցած Յատուկ Մարմինին ամբողջական գործակցութեամբ, բոլոր ուժերով ու անպայման յաղթելու վճռականութեամբ՝ դէպի կռուի դաշտ ու սրբազան գոյամարտ մղեց ողջ Երեւանը։
Թրքական յարձակումը ետ մղելու ուխտով յառաջ նետուեցան հայոց աշխարհի վերջին ամրոցին զօրայիններն ու պարզ ժողովուրդը, երիտասարդն ու տարեցը, կինն ու մանուկը, մտաւորականն ու հոգեւորականը։
Երեւանի զօրաշարժը թափ տուաւ նաեւ Բաշ-Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի ճակատներուն վրայ թշնամին ետ մղելու համընդհանուր կորովի ու մարտունակութեան։
Երեւանի մէջ Արամ եւ հայկական զօրքի հրամանատար զօր. Սիլիկեան, Սարդարապատի ճակատին վրայ զօր. Դանիէլ Բէգ Փիրումեան, Բաշ Ապարանի ճակատին վրայ Դրօ, Ղարաքիլիսայի վտանգուած ճակատը պաշտպանող հայկական զօրքի ընդհանուր հրամանատար զօր. Նազարբէգեան, ինչպէս նաեւ ֆետայական շարժման մեծ դպրոցէն անցած Սեպուհ, Սմբատ, Գարեգին Նժդեհ, Մուրատ, Համազասպ, Դէլի Ղազար եւ ընկերներ բառին բուն իմաստով հրաշք գործեցին։
*
* *
1918ի Ապրիլ ամսու ընթացքին Երզնկան, Կարինն ու Կարսը դիւրութեամբ գրաւած եւ Ալեքսանդրապոլ հասած Վեհիբ Փաշայի զօրքերը յանկարծ իրենց դէմ գտան մէկ մարդու պէս կռուի դաշտ նետուած անպարտելի ժողովուրդ մը…
Եւ Մայիսի 23էն 24, կրկնապատիկ աւելի թուով թուրք զօրքերուն դէմ, հայկական ուժերը հերոսական ճակատումներով ռազմական փայլուն յաղթանակներ տարին եւ, ի վերջոյ, կոտրեցին թրքական զօրքի նախայարձակման թափը։
Յատկապէս Սարդարապատի ճակատին վրայ արձանագրուեցաւ յաղթական դարձակէտը։ Ինչպէս որ այդ օրերու ընդհանուր մթնոլորտն ու ռազմաճակատի զարգացումները լաւագոյնս ամփոփած եւ նկարագրած վարչապետ Սիմոն Վրացեան, իր «Հայաստանի Հանրապետութիւն» կոթողական գործին մէջ, կը վկայէ՝
«Թիւրքերի կողմից, Սարդարապատի ճակատում, գործում էին 5րդ դիվիզիան եւ բազմաթիւ անկանոն խմբեր, իսկ Բաշ-Ապարանի ուղղութեամբ՝ 3րդ դիվիզիան։
«Կռիւները սկսուեցին Սարդարապատում, ուր մեր զօրքերը գրաւել էին Ղարախանլու-Քէորփալու-Զէյվա գիւղերի գիծը։ Մայիս 21-22ին տեղի ունեցան մասնակի ընդհարումներ. թշնամին որոնում էր հակառակորդի թոյլ տեղը՝ վճռական գրոհի դիմելու համար։ Մայիս 23ին զօր. Սիլիկեանը տուեց հակայարձակման հրաման։
Հայկական ուժերը նետուեցին առաջ։ Բռնկուեց կատաղի ճակատամարտների երկար մի շարք։ Թիւրքերը ցոյց տուին յամառ դիմադրութիւն՝ անցնելով բազմաթիւ հակայարձակումների։
Ամբողջ օրը, առաւօտից մինչեւ երեկոյ, որոտում էին թնդանօթները, որոնց գոռոցը հասնում էր մինչեւ Երեւան, ուր նոյնպէս տիրում էր տենդոտ եռ ու զեռ։ Թիկունքից սայլերով, էշերով, ձեռքերով ռազմամթերք էին հասցնում կռուողներին, հաց, ծխախոտ, խմելու ջուր… Բազմաթիւ կամաւորներ՝ ծեր ու երիտասարդ՝ ռազմաճակատ էին շտապում։ Ճակատի զինուորը չէր միայն – ամբողջ երկիրը մի մարդ, մի շունչ դարձած՝ կռւում էր մահացու թշնամու դէմ։
«Մայիս 24ին թիւրքերը դիմեցին փախուստի։ Մերոնք հալածեցին ոգեւորուած։ Թշնամին յուսահատական դիմադրութիւն էր ցոյց տալիս եւ աշխատում դիրքեր գրաւել, բայց մերոնց շեշտակի հարուածների տակ շարունակեց փախուստը։ Յաղթութիւնը մերն էր»։
*
* *
Մայիս 1918ի վերջին տասնօրեակը իրաւա՛մբ հանդիսացաւ հայոց բազմադարեան պատմութեան աստեղային պահերէն մէկը, երբ հայութիւնը – իր ղեկավարութեամբ ու ժողովուրդով – գործեց միեւնոյն բաբախումով ու վերածուեցաւ միաձոյլ կամքի եւ հաւաքական ուժի։ Այդ միաձոյլ կամքն ու հաւաքական ուժը մղում տուին Մայիսեան յաղթանակներուն, որոնք հնարաւոր դարձուցին Հայաստանի անկախութեան նուաճումն ու հայոց ազգային պետականութեան ստեղծումը։
Զօրավար Սիլիկեան լաւապէս կը գիտակցէր Սարդարապատի ճակատին վրայ հայ ժողովուրդի տարած յաղթանակին այս եզակի նշանակութեան, երբ ի տես թրքական բանակի ընկրկումին ու նահանջին՝ հայրենիքի ամբողջական ազատագրութեան հետեւեալ կոչը կ՚ուղղէր Մայիս 24ի երեկոյեան.
«Հայե՛ր, շտապեցէ՛ք հայրենիքն ազատելու։
«Հասել է ռոպէն, երբ իւրաքանչիւր հայ՝ մոռանալով իր անձնականը, յանուն Մեծ Գործի՝ հայրենիքի փրկութեան եւ իր կնոջ ու աղջիկների պատուի պաշտպանութեան, պէտք է գործ դնի իր վերջին ճիգը՝ թշնամուն հարուածելու համար։
«Մենք չէինք ուզում կռուել. յանուն խաղաղութեան ու հաշտութեան պատրաստ էինք ընդառաջ գնալու ամէն տեսակ զոհողութիւնների, սակայն, մեր նամարդ թշնամին ընթանում է իր ծրագրած ուղիով. նա, ըստ երեւոյթին, ստրկացնել է ուզում մեզ, բայց, իրօք, ուզում է ոչնչացնել մեր բազմաչարչար ազգը։ Բայց քանի որ պիտի ոչնչանանք, աւելի լաւ չէ՞, որ զէնքը ձեռներիս փորձենք պաշտպանել մեզ։ Գուցէ յաջողուի մեզ կռուով ձեռք բերել ապրելու իրաւունքը։
«Իսկ որ մենք կարող ենք պաշտպանուել, այդ ցոյց տուին վերջին կռիւները մեր ճակատում, ուր մեզանից թուով գերազանց թշնամին նահանջի է դիմել մեր հերոսական գրոհի առաջ։
«Հարկաւոր է մի ճիգ եւս, եւ թշնամին վռնտուած կը լինի մեր երկրի սահմաններից, ուր մեր պապերն ու հայրերը երկար տարիներ արիւն-քրտինքով աշխատել են գէթ մի կերպ հայթայթել իրենց օրուայ ապրուստը։
«Հայե՛ր, ժամանակ չէ դանդաղելու։ Մինչեւ յիսուն տարեկան ունեցող բոլոր տղամարդիկ պարտաւոր են զէնքի տակ գալու. ես պահանջում եմ ամէնքից ներկայանալ իրենց զէնքերով ու փամփուշտներով հայրենիքի պաշտպանութեան համար։
«Հայուհինե՛ր, յիշեցէ՛ք հինգերորդ դարու փափկասուն տիկնանց, որոնք ոգեւորեցին իրենց ամուսիններին դէպի Մեծ Գործը, անմահ Վարդանի կռիւների ժամանակ. հետեւեցէ՛ք նրանց օրինակին. եթէ չէք ուզում, որ ձեր պատիւը ոտնակոխ լինի, խրախուսեցէ՛ք այն վախկոտներին, որոնք զանազան պատրուակներով խուսափում են ճակատ գնալուց։ Հաւաքեցէ՛ք ռազմամթերք, հաց, հագուստ եւ ուրիշ մթերքներ…
«Ես խորապէս համոզուած եմ, որ իմ այս կոչը անարձագանգ չի մնայ, եւ երկու-երեք օրուայ ընթացքում կը կազմակերպուի մի այնպիսի՛ քաջարի զօրաբանակ, որին կը յաջողուի վռնտել թշնամուն հայրենի հողի սահմաններից եւ ապահովել հայ ժողովրդի գոյութիւնը։
«Յանո՛ւն բազմաչարչար ժողովրդի ֆիզիքական գոյութեան,
«Յանո՛ւն ոտնակոխ եղած ճշմարտութեան –
«Ոտքի՛ կանգնեցէք։
«Դէպի՛ սրբազան պատերազմ»։
Մայիս 25ին հայկական ուժերը աւելի ուժեղ թափով անցան ընդհանուր յարձակողականի՝ միացեալ ուժերով գրոհելով Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի ուղղութեամբ։
Հայաստանի անկախութիւնը նուաճելու եւ հայոց ազգային պետականութիւնը վերականգնելու Մայիս 28ի յաղթարշաւին դեռ կ՚անդրադառնանք։
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
