ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Վահան Թոթովենց (1889-1937). Թրքական պետութեան գործադրած հայոց ցեղապանութեան անլռելի վկան

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – Վահան Թոթովենց (1889-1937). Թրքական պետութեան գործադրած հայոց ցեղապանութեան անլռելի վկան․ Խորհրդայիններու գործադրած մշակութասպանութեան գաղափարապաշտ զոհը

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:

ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ

Յուշատետր

Վահան Թոթովենց (1889-1937).
Թրքական պետութեան գործադրած հայոց ցեղապանութեան անլռելի վկան․
Խորհրդայիններու գործադրած մշակութասպանութեան գաղափարապաշտ զոհը

18 ՅՈՒԼԻՍ 2020 –

Ն. Պէրպէրեան

«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիւ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանայ ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բիւզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստաւոր, մտաւորական, վաճառական, կալուածատէր, բանկիր, պետական բարձր պաշտօնատար, փողոցների կեղտը հաւաքող, ծառայ, ճորտ եւ այլն:

«Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները՝ նրա սահմաններից դուրս. սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտեան պետութիւնների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ունէր սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խաւար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղուած՝ իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտեան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դէպի կռիւ իր հարեւանների դէմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրօնով, արիւնով եւ կուլտուրայով, ունէին սուրեր եւ զրահ, զօրք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիւ:

«Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառօդի ծուխը, եւ արեան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները. «Եկել է Ազատութեան ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»:

«Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատութեան տենչից, սկսւում է անհաւասար կռիւը, զարկում են, զարկւում. եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր՝ իբրեւ կոշմարային յիշատակ:

«Ապա գերագոյն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները՝ ոսկորների եւ մոխիրների վրայ»:

Այսպիսի՛ դառն ու մռայլ հեքիաթի խտութեամբ իր դարաշրջանն ու հայ ժողովուրդին Արհաւիրքը գրականօրէն վերծանած ու հայոց գալիք սերունդներուն իբրեւ ահազանգ ու պատգամ աւանդած մեծատաղանդ արժէքն է հայ գրականութեան անմահներէն Վահան Թոթովենց, որուն ողբերգական վախճանին՝ խորհրդայիններու ձեռամբ գնդակահարութեան տարելիցը կ՚ոգեկոչենք Յուլիս 18ի այս օրը։

*
* *

Իր ակունքներով Ակն քաղաքէն սերած եւ 1889ին Խարբերդ գաւառի Եփրատի ափին գտնուող Մեզրէ քաղաքը ծնած էր Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը, որ հայ ժողովուրդին ընծայաբերելու դեռ շատ բան ունէր, բայց խորհրդային խորշակը ապաժամ չորցուց եւ ոչնչացուց հասուն հասկը նաեւ Թոթովենցի։

1936-1938 տարիներու ստալինեան «մաքրագործումներ»ուն, Եղիշէ Չարենցի ու Ակսէլ Բակունցի, Աղասի Խանջեանի եւ Զապէլ Եսայեանի տարողութեամբ Մեծերու՝ հայ ժողովուրդի սերուցքը կազմող փաղանգին հետ, նոյնպէս Թոթովենց սեփական կեանքով վճարեց գինը «Խելագարուած Ամբոխներուն» հաւատալու Արժանաւոր ամբողջ Սերունդի մը… գաղափարական փութկոտութեան։

Թրքական պետութեան գործադրած Հայասպանութեան արհաւիրքը ցմրուր ճաշակած այդ սերունդը դժուար է մեղադրել «պոլշեւիկեան այգաբաց»ին հաւատալու իր փորձութեան համար։

Մանաւանդ որ իր ճակատագրակիցներուն պէս, Թոթովենց իր կարգին շատ արագ հիասթափուեցաւ Կարմիր Յեղափոխութենէն, որ «լուսաւոր դարաշրջան» բանալու փոխարէն՝ իբր թէ Նորը կառուցելու արնաներկ դրօշով, աւելի շատ ուժ, եռանդ ու արիւն վատնեց Հինը քարուքանդ աւերելու, հայոց բազմադարեան հոգեմտաւոր հարստութիւնը հողմացրիւ կործանելու մոլորանքին ու մոլեռանդութեան վրայ։

Բայց խորհրդային եղեռնագործութիւնը չկրցաւ, Չարենցներու եւ Թոթովենցներու ֆիզիքական ոչնչացումով հանդերձ, մեր ժողովուրդի մտքէն ու հոգիէն արմատախիլ պոկել կենսատու ծառը ազգային մեր ինքնութեան ու ինքնաճանաչողութեան, խաղաղասիրութեան ու ազատատենչութեան, բարեպաշտութեան եւ արդարամտութեան, արարչագործութեան ու շինարարութեան։

Հայ ժողովուրդի անկորնչելի այդ արժէքներու վերանորոգման մէջ իր անզուգական ներդրումը ունեցաւ Վահան Թոթովենց, որ իր գրականութեամբ եւ մտածողութեամբ, իր արուեստով ու յուզաշխարհով արարեց բազմերանգ խճանկարը նոր ժամանակներու հայութեան՝ արեւմտահայ թէ արեւելահայ, սփիւռքահայ թէ խորհրդահայ ժառանգութեամբ։

*
* *

Թոթովենցի արժէքն ու մեծութիւնը կը կայանան, ամէն բանէ վեր, իրա՛ւ արուեստագէտի եւ վաւերական բանաստեղծի իր տաղանդին մէջ, որ յատկապէս արձակագրութեամբ իր ուրոյն բարձունքը նուաճեց՝ համով ու հոտով, պարզ ու գեղեցիկ, խորաթափանց եւ սրտայոյզ պատումներով հայոց սերունդներուն փոխանցելով… հայոց «Կեանքը՝ հին հռովմէական ճանապարհին», Թոթովենցի մեծահռչակ գործին անուան ներշնչումով։

19րդ դարավերջին Խարբերդը կ՚ապրէր աննախադէպ տնտեսական եւ մշակութային զարգացման փուլ։ Գաւառի տարածքին կը գործէր «Եփրատ» քոլէճը իր բարձրագոյն վարժարաններով, իսկ Թոթովենցի ծննդավայր Մեզրէի մէջ՝ Ազգային Կեդրոնական Վարժարանը։ Պսակ վարդապետի, Երուխանի, Սիմոն Յակոբեանի, Ռուբէն Զարդարեանի եւ այլ վաստակաւոր դէմքերու անձնուէր ջանքերով՝ Կեդրոնականը դարձած էր հռչակաւոր կրթութեան օճախ, ուր Վահան ստացաւ իր տարրական կրթութիւնը։

Թոթովենց կանուխ տարիքէն փարեցաւ հայերէնին ու հայ գրականութեան. սկսաւ գրել ոտանաւորներ, որոնք լոյս տեսան վարժարանի ձեռագիր ամսաթերթի էջերուն՝ մօրական Գույումճեան ազգանուան տակ։ Վահան իր ուսման վերջին տարին յաճախակի այցելեց Խարբերդ գտնուող Թլկատինեցիի «Կարմիր դպրոց» անհատական վարժարանը, ուրկէ եւ ստացաւ իր գրական ուղղութիւնը։ Այս տարիքին Թոթովենց խորապէս տարուած էր Դուրեանի ու Մեծարենցի քնարով։

Աւարտելով տասնամեայ վարժարանը, 1908ին, Վահան մեկնեցաւ Պոլիս, ուր նոյն տարին լոյս ընծայեց իր «Աւերակ» գրքոյկը, իսկ տարի մը անց՝ «Սրինգ» ժողովածուն։

1909ին Թոթովենց ուղղուեցաւ Փարիզ, հոնկէ ալ՝ Նիւ Յորք, ուր 1912ին ընդունուեցաւ Վիսքոնսինի համալսարանը եւ հետեւեցաւ գրականութեան, պատմութեան ու փիլիսոփայութեան դասընթացքներու։ Սորվեցաւ նաեւ անգլերէն ու ֆրանսերէն՝ մօտէն ծանօթանալով համաշխարհային դասական գրականութեան հետ։

Ուսանողական տարիներուն, ապրուստը ապահովելու համար, ստիպուած եղաւ կատարելու տարբեր բնոյթի բանուորական աշխատանքներ, հիմնական աշխատանք գտնելով մօրեղբօր արեւելեան գորգի վաճառատան մէջ։

*
* *

1915ին Թոթովենց միացաւ ամերիկահայ կամաւորականներու ջոկատին եւ ղրկուեցաւ կովկասեան ռազմաճակատ, ուր Հայ Կամաւորական Շարժման միանալով՝ մասնակցեցաւ Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան կռիւներուն։

Այդ շրջանին աշխոյժ գործակիցը դարձաւ Յովհաննէս Թումանեանի՝ ի նպաստ հայ գաղթականութեան պատսպարման եւ հոգատարութեան թափուած ճիգերուն մէջ։

1917-1918ին, Թիֆլիս, Թոթովենց խմբագրեց «Հայաստան» թերթը։ Աշխոյժ մասնակցութիւն բերաւ Անդրկովկասի, Կ. Պոլսոյ եւ հայաշատ այլ կեդրոններու մշակութային վերաշխուժացման աշխատանքներուն։

1916-1920ին Թոթովենց հրատարակեց «Իմ հօրաքոյրը» (1916) եւ «Տօնոն» (1917) ընկերային հիւսուածքով վիպակները, «Ողբ անմահութեան» (1916) եւ «Արեւելք» (1918) երկարաշունչ բանաստեղծութիւնները, «Դոկտոր Բուրբոնեան» (1918) երգիծական վէպը, արձակ բանաստեղծութիւններ, բանասիրական ու գրականագիտական յօդուածներ, որոնց մէջ արտայայտուած է Թոթովենցի մտահոգութիւնը հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ճակատագրին վերաբերեալ։

Այդ շրջանին է, նաեւ, որ ի տես Հայկական Հարցին նկատմամբ եւրոպական պետութեանց խոստմնադրուժ վարքագծին, Թոթովենց սկսաւ փայփայել պոլշեւիկեան յեղափոխութեան եւ Խորհրդային Ռուսաստանի հայանպաստ քաղաքականութեան նկատմամբ անհիմն յոյսեր։

1920ի Մայիսին Թոթովենց հեռացաւ Կովկասէն, անցաւ Պոլիս։ Իր ինքնակենսագրականին մէջ, այդ մասին գրած է.- «Ապրեցի այնտեղ ընդամէնը մի քանի ամիս եւ ճանապարհ ընկայ դէպի Հարաւային Եւրոպայի կախարդական ափերը – Արշիպեղագոսի կղզիներ»։

1922ին վերադարձաւ արդէն Խորհրդային լուծի տակ ինկած Հայաստան։ Ճամբուն վրայ, Պոլսոյ մէջ, հրատարակեց «Փոթորիկին մէջ» (1922) վէպը, ուր իր արժեւորումը կատարեց համաշխարհային-պատմական մեծ իրադարձութեանց եւ պոլշեւիկեան յեղափոխութեան վերիվայրումներուն։

1923ին, Երեւանի մէջ խմբագրեց «Շեշտ» երգիծական ամսագիրը. 1924-1926ին աշխատեցաւ Երեւանի Պետական Համալսարանին մէջ, նաեւ՝ միացաւ «Սովետական Հայաստան» թերթի խմբագրութեան։

Այս շրջանին լոյս տեսան Թոթովենցի «Մահուան բատալիոն» (1923), «Պողպատի ճաշ» (1924), «Նոր Բիւզանդիոն» (1925), «Սասմայ ծռեր» (1925), «Հրդեհ» (1927) խորագրով եւ «պրոլետարական շունչ»ով ստեղծագործութիւնները, վիպակները, ակնարկները, պատմուածքներն ու յօդուածները։

1929-1936 տարիները եղան Թոթովենցի ստեղծագործական կեանքի արգասաւոր շրջանը. լոյս տեսան «Ամերիկա» (1929) պատմուածաշարը, «Աղաւնիներ» (1934) եւ «Բաց կապոյտ ծաղիկներ» (1935) պատմուածքները եւ շատ այլ գործեր։ Նաեւ՝ Անդրկովկասի տարածքին դարասկիզբի յեղափոխական իրադարձութիւնները ցոլացնող «Բաքու» (1930-1934) եռահատոր վէպը, որ կը յատկանշուի պարզ ժողովուրդի կեանքի լայն ընդգրկումով, պատմութեան, կենցաղի ու ազգային նկարագրի իրապաշտ պատկերացումով։

Թոթովենցի լաւագոյն գործերէն են «Կեանքը հին Հռոմէական ճանապարհի վրայ» (1933) ինքնակենսագրական վէպը, «Հրկիզուած թղթեր» (1934), «Յովնաթան որդի Երեմիայի» (1934) վիպակները, «Երկու սուր» (1930), «Բաքու-Լոնդոն», «Մոխրակոյտ» (1936) թատրերգութիւնները։

Հայ ժողովուրդի սերունդներուն միշտ այժմէական իր պատգամը ունեցող Թոթովոնցի «Ստուերները» խորագրով խռովիչ էջէն հետագայ հատուածը ողբերգականօրէն պերճախօս է՝ բազմաչարչար հայ ժողովուրդի հազարամեակներու դաժան կենսափորձին մասին անձնական ուրոյն վկայութիւն տալու առումով.-

«Գեղեցկութիւնները ծածկուած են ստուերներով. ստուեր կայ կեանքի ամէն երեւոյթի վրայ։
«Արշալոյսները ստուերներու ծոցէն կը պատռին, ինչպէս շուշանները՝ կոկոններէն։
«Սրտերը կծկուած են թանձր ստուերներու տակ, ինչպէս երազող աչքերը, որոնք գոցուած են, բայց կը տեսնեն։

«Կեանքը շատ տափակ եւ կեանքի երգը շատ գռեհիկ պիտի ըլլար, եթէ ստուերներու խորհուրդը չըլլար։ Լեռները, անտառները այնքան յաւիտենական եւ աստուածային չպիտի ըլլային, եթէ մեծութեան ստուերը չըլլար անոնց վրայ։

«Ահաւասիկ ոսկեսափորը ուսերնին՝ հարսներ, որոնք դէպի արշալոյսը կը քալեն, անոնք երկրպագելի չպիտի ըլլային, եթէ համեստութեան ստուերը չծածկէր անոնց կուրծքերը, եթէ ոչ՝ անոնց վարդակարմիր ժպիտը պիտի ըլլար փրփուրը զզուանքի եւ ատելութեան։

«Միայն մահը ստուեր չունի։ Մթութիւնը ստուեր չունի։ Մահը ինքնին ստուերն է կեանքին։

«Ստուեր կայ հանճարի ճակատին, ստուեր կայ մանկան անբծութեան վրայ։

«Տիեզերքի բոլոր գանձերը ծածկուած են հող-ստուերին տակ։ Ծովերը ստուերներ են անհուն հարստութեանց։ Կեանքի հսկայ մտածումները ծածկուած են գանգերու մէջ։ Սուրը պատեան ունի։ Վրէժը կ՚աճի լռութեան ստուերներուն մէջ։ Սէրը խորն է սրտերուն։ Կոյսերը կը ճառագայթին սրսկապաններու ետին։

Օ՜, գեղեցկութիւնը՝ քողերու խորհրդաւորութեանը մէջ…
«Աշխարհը ծածկուած է անհունութեան ստուերով։
«Ժամանակը մեծ ստուերն է սերունդներու պատմութեան»։

*
* *

Թոթովենցի նահատակութեան ու վախճանին մասին խորհրդահայ աղբիւրները լուռ մնացին մինչեւ վերջ. պարզապէս արձանագրեցին, որ Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը իր կարգին զոհ գնաց, 1937-1938 տարիներուն, «ստալինեան ռեպրեսիաներ»ուն՝ մշակութասպան «ճնշումներուն»։

Թոթովենցի սպանութեան պայմաններուն եւ պարագաներուն վերաբերեալ մերօրեայ բացայայտումներու շարքին ուշագրաւ է Կարապետ Յակոբեանի 01 Ապրիլ 2020 թուակիր հետագայ հրապարակումը՝ Newinfo կայքէջով․-

Արձակագիր Թոթովենցի կեանքի մայրամուտը,
կամ՝ ինչո՛ւմ էին մեղադրում Թոթովենցին

Թերեւս մօտ է իմ մայրամուտը,
Թերեւս ա՛յս է իմ մայրամուտը,
Բայց չէ՞ որ գինու բաժակը կէս է,
Ուրեմն վա՜ղ է իմ մայրամուտը:

Կեանքի վերջին տարիներին այսպէ՛ս է գրել Թոթովենց՝ զգալով իրեն եւս մօտեցող ստալինեան բռնաճնշումների ահեղ ալիքը:
Թոթովենցը ձերբակալուել է 1936 թուականի Յուլիսի 20ին: Բազում կտտանքներից յետոյ քննիչը փորձել էր նրան մեղադրել Թուրքիայի օգտին լրտեսութիւն անելու մէջ: Սակայն, Թոթովենցը կտրուկ հրաժարուել էր.- «Ֆրանսիացոց լրտես ուզենաք, կը լինեմ, ճապոնացոց` կը լինեմ, հաբէշների` կը լինեմ, թուրքին` չեմ լինի»:

Ի վերջոյ, հաշուի առնելով այն հանգամանքը, որ շատ լաւ տիրապետում էր անգլերէնին, որոշ ժամանակ ապրել էր Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, եւ այլ փաստեր գրողի կեանքից, որոշում են մեղադրել Անգլիայի օգտին լրտեսութիւն անելու մէջ: Թոթովենցը, չդիմանալով կտտանքներին, ընդունում է այս մեղադրանքը:

Կեանքի վերջին պահին սիրելի գրողի միակ ցանկութիւնն է եղել տեսնել իր տղային` իր պէս կապուտաչեայ 14ամեայ Լեւոնին: Ասում են, որ նա ծնկի է եկել տղայի առջեւ, գրկել է նրա գլուխը եւ ինչ-որ բաներ է շշնջացել նրա ականջին, այնուհետեւ համբուրել է` տաք, արցունքոտ, կարօտագին, յետոյ նորից է շշնջացել, յետոյ` նորից համբուրել… մինչեւ որ դժբախտ հօրը եւ նոյնքան դժբախտ որդուն բռնի ուժով բաժանել են միմեանցից:

Ֆիդայու քաջասրտութեամբ եւ արժանապատուութեամբ է ընդառաջ գնացել մահուանը: Մահից առաջ հասցրել է բանտի պատին արձանագրել.- «5 ռոպէի դատավարութեամբ դատապարտուեցի մահուան: Բացարձակապէս անմեղ եմ: Կեցցէ՜ հայ ժողովուրդը»:

Նրան գնդակահարել են 1938 թուականի Յուլիսի 18ին:

«Որքան ժամանակը սահի, այնքան աւելի խոր կերպով մը կը սիրեմ Վահան Թոթովենցի կեանքը, ճշմարտութիւնը, առասպելն ու ողբերգութիւնը»,- գրել է Թոթովենցին եւ նրա գրականութեանը լաւ ծանօթ աշխարհահռչակ գրող Վիլեամ Սարոյեանը:

Չարենցի, Բակունցի եւ իրեն բախտակից այլ մեծանուն հայերի նման Թոթովենցի գերեզմանի վայրը եւս պարուրուած է անյայտութեան շղարշով:

Թոթովենցի միակ մխիթարութիւնն եղաւ այն, որ նա չտեսաւ սեփական զաւակի մահը, իսկ նրա զաւակը` Լեւոն Վահանի Թոթովենցը զոհուեց 1943 թուականին Հայրենական Մեծ Պատերազմում, երբ ընդամէնը 19 տարեկան էր:
Տես՝ //newinfo.am/

*
* *

Վահան Թոթովենցի ոգեկոչման նուիրուած հակիրճ վկայութեան յուշատետրի այս էջը փակենք անոր «Մտածումի Շիթեր»ով, ուր այնքա՜ն վաւերական բաբախումով միաձուլուած են Մարդու եւ Հայու Թոթովենցի յուզաշխարհը.-

«Երբ մարդ չի կրնար աշխատել՝ կա՛մ կը լռէ, կա՛մ կուլայ։ Լռութիւնը Անհունին կրկներեւոյթն է տիեզերքին վրայ։ Մարդ ընդհանրապէս կուլայ, որովհետեւ ամէն մարդ չի կրնար Անհունութեան շարունակութիւնն ըլլալ։

Լոյսի շարունակութիւնը, պատկերներու յաճախանքը, կեանքի խաւարակուռ անկիւնները թափանցելու Ուժը՝ դէպի գերեզման ստոյգ վազք մը կը նշանակէ։ Ընդհանրապէս բանաստեղծները շուտ կը մեռնին, որովհետեւ շուտ կը տեսնեն։

․․․

Պէտք է մեծ մարդոց ընկերանալ՝ ներշնչուելու համար անոնց մեծ պատկերէն։ Պզտիկութիւնը ամէնէն զզուելի բանն է Արեւին տակ։
․․․
Սափոր մը ջուրը ալիք չի կրնար կազմել եւ փրփուր չունի, ո՛չ ալ խաղաղ ծովերու աստուածային վեհութիւնը։
․․․
Ձեզմէ շատերը ընկերներ ունիք, որոնք կը պաշտպանեն ձեզ ձեր ստութեանը մէջ. բարոյական նուաճում մըն է այդ անոնց համար եւ ընկերային կուռ չարիք մը, որ մարմին կ՚առնէ անմեղօրէն, բայց մեծ է այդ զոհողութիւնը անհատական բարոյական տեսակէտէն։
․․․
Մի՛ սիրէք Սահմանը։ Եթէ ըսէին ինձ, թէ քու սահմանդ պիտի ըլլայ մինչեւ անտեսանելի հորիզոնը՝ պիտի բողոքէի այդ անողոք կարգադրութեան հանդէպ։ Անսահմանութեան ըղձանքը անյագութիւն չէ։ Անյագութիւնը ծնունդ կ՚առնէ «Ես»ի փառամոլութենէն։ Անսահմանութեան ըղձանքը աստուածային Սաղմն է մարդոց մէջ։
․․․
Գարնան, ձիւնհալի ժամանակ, երբ կը տեսնեմ լեռներու կողերէն դանդաղօրէն վազող ջուրերը, որոնք կուգան վարը, կը կազմեն մեծ առուներ եւ երթալով դէպի հովիտները կը միանան ուրիշ առուներու եւ կը հեղեղանան՝ կը զգամ, որ մարդուն հմտութիւնն ալ այդպէս դանդաղօրէն, կաթիլներով կը կազմուի եւ օր մըն ալ կը դառնայ անդիմադրելի, հզօր եւ տիրական։

Հոգեկան ուժն ալ, կեանքի զառիթափէն դարվար, կը կազմուի փոքրիկ կաթիլներով։

Արհամարհել փոքր բաները, կը նշանակէ գաղափար չունենալ մեծութեանց կառուցման մասին։
․․․
Հոգ չէ, թէ ո՛ւր կը դիմես, իմ փոքրի՛կ տղաս, դէպի մեծ ուրախութիւն կամ դէպի մեծ վիշտ, դէպի փոթորիկ եւ կամ դէպի մութ ատելութիւն․ գիտցի՛ր, որ քու քայլերդ պէտք է ըլլան պայծառ։ Երբ ոտքերդ կը զարնես գետին եւ անոնք չեն թնդար, ոչ մի տեղ չես հասնիր դուն՝ ի զուր է քու նպատակդ։
․․․
Աւելի լաւ է ըլլալ միամիտ, պարզ, ուրիշներու վստահող, զոհաբերող եւ ստեղծագործ, քան ըլլալ «իմաստուն», ամէն բանի մէջ յետինը մտածել, ամէն բանի մէջ «իմաստութեան» ուժով հեռատեսնել դժբախտութիւն, ինտրիգ, մթութիւն։

Այսպէս՝ իմաստութիւնը անարժէք է, անպէտ եւ մինչեւ անգամ վտանգաւոր՝ երբ մարդը կը հասցնէ անշարժ, անթռիչ փիլիսոփայութեան մը։
․․․
Պէտք է մտածել մարդուն մասին։
Պէտք է ջանալ մարդուն կարողութիւնները հասցնել իրենց բարձրագոյն կատարելութեան։
Աստուածայի՛նը չէ, որ մեզ առաւելապէս կը շահագրգռէ, այլ մարդկայինը։
Յեղափոխութիւնները կամաց֊կամաց մարդը մարդուն մէջ կը մխրճեն, մարդը կը մօտեցնեն մարդուն։
Աստուածներով զբաղիլը մեզ ոչ մի տեղ չի հասցներ։
Մարդը… իմ նպատա՜կն է։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ