ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – 21 Յուլիս 1922. Արիւնախում դահճապետ Ճեմալ Փաշայի ահաբեկումը Թիֆլիսի մէջ
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ – ՆԱԽՈՐԴԸ:
ՄԵՐ ՈՒՂԻՆ
Յուշատետր
21 Յուլիս 1922.
Արիւնախում դահճապետ Ճեմալ Փաշայի ահաբեկումը Թիֆլիսի մէջ
21 Յուլիս 2020
Ն. Պէրպէրեան
Յուլիս 21ի այս օրը, հայ ժողովուրդի ազգային յիշողութեան բազմադարեան պաստառին վրայ, կարեւորութեամբ լուսարձակի տակ կ՚առնէ ահաբեկումը հայասպան Իթթիհատական Եռապետութեան գլխաւոր դէմքերէն Ճեմալ Փաշայի։
98 տարի առաջ, 21 Յուլիս 1922ին, խորհրդայնացման իր սկզբնական փուլին գտնուող Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսի մէջ, օր-ցերեկով ահաբեկուեցաւ հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուներէն Ճեմալ Փաշան։
Ահաբեկումը թէեւ մաս կը կազմէր Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդհանուր Ժողովին կողմէ 1919ին հաստատուած թուրք ջարդարարներու պատժումի «Նեմեսիս» գործողութեան, բայց իր գործադրութեան վայրով եւ քաղաքական-կազմակերպական հանգամանքներով՝ կ՚առանձնանար ու կը զատորոշուէր միւս գործողութիւններէն։
Մինչ Թալէաթ ու Սայիտ Հալիմ, Պեհաէտտին Շաքիր ու Ճեմալ Ազմի ահաբեկուեցան եւրոպական մեծ մայրաքաղաքներու փողոցներուն վրայ եւ «Նեմեսիս»ի իրականացման Հ.Յ.Դ. պատասխանատու յատուկ մարմնի անմիջական հսկողութեամբ ու կարգադրութիւններով, այս պարագային՝ Ճեմալ Փաշայի ահաբեկումը տեղի ունեցաւ «պոլշեւիկեան յեղկոմ»ներու ամէնէն մոլեգին տիրապետութեան օրերուն եւ ազգամիջեան հակասութիւններու հրահրման կարեւորագոյն կեդրոն Թիֆլիսի մէջ, ուր 1922 թուականին տակաւին կը գործէր, ընդյատակ անցած ըլլալով հանդերձ, Հ.Յ.Դ. Վրաստանի Կեդրոնական Կոմիտէն։
Ամբողջ տասնամեակներ, խորհրդահայ պատմաբաններն ու քարոզչամիջոցները երկաթեայ լռութիւն պահեցին Ճեմալ Փաշայի ահաբեկման գործողութեան շուրջ։
Իսկ վերջին երեսնամեակին, Հայաստանի վերանկախացումէն ասդին, նկատելի է հետեւողական ճիգ մը՝ Ճեմալ Փաշայի ահաբեկման պատմութիւնը մասնակիօրէն վերականգնելու եւ նորօրեայ կողմնակալ ոգիով վերարժեւորելու…
Այս առումով բարացուցական է «Ազգ» թերթի 23 Յունուար 2010ի համարով Վլադիմիր Պետրոսեանի հրապարակած յօդուածը, որ հակակուսակցական ոգիով հետեւեալ բնոյթի խեղաթիւրման կ՚ենթարկէ պատմութիւնը՝ զայն իբր թէ վերարժեւորելու «առաջադրանքով».-
«Ջեմալ Փաշա ոչնչացուել է 1922 թ. Յուլիսի 25ին (?) օրը ցերեկով Թիֆլիսի կենտրոնական փողոցներից մէկում` Ստեփան Ծաղիկեանի եւ Պետրոս Պօղոսեանի կողմից, որոնց գործակցել է Զարեհ Մելիք-Շահնազարեանը: Ջեմալ Փաշան Թուրքիայի դեսպանն էր (?) Աֆղանստանում: Նա Թիֆլիսի վրայով մեկնում էր Անկարա:
«Ջեմալի սպանութեան կապակցութեամբ շտապ Թիֆլիս կանչուեց Հայաստանի Չեկայի նախագահ Ամիրխանեանը: Սովետական անվտանգութեան մարմիններն այդ սպանութիւնը դիտեցին որպէս Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները բարդացնելու Դաշնակցութեան կողմից ձեռնարկուած փորձ:
«Իրականում, այս սպանութիւնը կատարողներն ապրում էին Թիֆլիսում եւ Վրացեանի գլխաւորած Փետրուարեան Խռովութեան ժամանակ հեռացել էին (?) Դաշնակցութիւնից եւ գործում էին Շահան Նաթալիի (?) ցուցումով»:
Հարցմանշանները մաս չեն կազմեր մէջբերուած հատուածին. աւելցուցած ենք, պարզապէս ընթերցողի ուշադրութիւնը կեդրոնացնելու համար պատմական խեղաթիւրման նորօրեայ ճիգերուն որոշ ուղղութիւններուն վրայ։
Հիմա որ ազատ ու անկախ է Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Ազգային Արխիւը այլեւս ենթակայ չէ, պէտք չէ՛ ըլլայ գաղափարախօսական գրաքննութեան, մեր ժողովուրդը արդարօրէն կը սպասէ հայ պատմաբաններէն, որ լծուին ամբողջական ճշմարտութեան վերականգնումին ու անցեալի հանգուցային պահերուն անաչառ վերարժեւորումին։
Սպասուածը՝ լրացումն ու պատմագիտական առարկայականութեամբ վերանայումն է 1918ի Անկախութեան Սերունդին թողած յուշագրական եւ պատմագրական ժառանգութեան։
*
* *
Ճեմալ Փաշայի ահաբեկման վերաբերեալ հայ քաղաքական միտքը ունի վկայութիւնը Սիմոն Վրացեանի, որ «Մրրկածին Դրօն» անունով իր յուշագրութեան մէջ պատմութեան յանձնած է հետեւեալ վկայութիւնը.
«Հ.Յ. Դաշնակցութեան Վրաստանի Կենտր. Կոմիտէի նախաձեռնութեամբ, 1922 թ. Յուլիս 21ին, Թիֆլիսում, օրը ցերեկով, ահաբեկուեց Իթթիհատական Եռապետութեան վերջին ողջ մնացած անդամ, բոլշեւիկների բարեկամ ու գործակից Ջէմալ փաշան։ Չեկան անհաշիւ բանտարկութիւններ արաւ, բայց չէր համարձակւում սուր միջոցների դիմել՝ վախենալով փոխադարձութիւնից։ Դրօն իրաւունք ստացաւ Մոսկուայից (ուր կ՚ապրէր աքսորեալի կարգավիճակով – Ն.Պ․) եւ շտապով մեկնեց Թիֆլիս, ուր բոլոր յայտնի դաշնակցականները ձերբակալուած էին։
Դրոյի հեղինակութիւնը թէ՛ դաշնակցական ընկերների եւ թէ բոլշեւիկների աչքին այնքան բարձր էր, որ նրան յաջողուեց երկու կողմի համար ընդունելի պայմաններով բանտից ազատ արձակել Կենտր. Կոմիտէի անդամներին եւ ձերբակալուածների մեծ մասին։ Այդ առթիւ Վրաստանի Կենտր. Կոմիտէի անդամները եւ Դրօն հրապարակեցին մի «դեկլարացիա», որով ճանաչում էին սովետական իշխանութիւնը եւ կոչ էին անում բոլոր դաշնակցականներին հետեւելու իրենց օրինակին։
«Արտասահմանում մեզ, որ անհաշտ պայքարի մէջ էինք սովետական բռնատիրութեան դէմ, որոշ էին այդ «դեկլարացիա»յի դրդապատճառները եւ իմաստը, բայց եւ այնպէս անթոյլատրելի էինք համարում Դրոյի եւ ընկերների ընթացքը։ Ես նոյնիսկ ստիպուած եղայ հրապարակով, մամուլի միջոցով, դատապարտել «դեկլարացիա»ն եւ զգուշացնել ընկերներին, որ չընկնեն բոլշեւիկեան ծուղակը։ Հետագային մենք իմացանք, որ «դեկլարացիա»ն մնացել է սոսկ թուղթի վրայ եւ ոչ մի հետեւանք չէր ունեցել, բացի այն, որ Չեկան փաստ էր ձեռք բերել արդարացնելու համար իր մեղմ վարմունքը դաշնակցականների նկատմամբ»։
Եզակի չէ, ոչ ալ իր տեսակին մէջ միակն է Վրացեանի վկայութիւնը։
1920ականներէն սկսեալ մշակուած ամբողջ գրականութիւն մը կայ, յուշագրական թէ պատմագրական, ուր հայոց նորագոյն պատմութեան կարեւորագոյն պահերը լուսարձակի տակ առնուած են։
Այդ վկայութիւնները ամբողջացնելու եւ առարկայական արժեւորման ենթարկելու սպասումը ունինք, այսօր, վերանկախացեալ մեր երկրի պատմաբաններէն, ազգային մեր յիշողութիւնը վերականգնելու նուիրական գործին պաշտօնակոչուած հեղինակութիւններէն։
*
* *
Տակաւին ամբողջացման կը սպասէ նաեւ ու նոյնինքն Ճեմալ Փաշայի ահաբեկման գործողութեան մանրամասն պատմութիւնը։
Վկայութիւնները կը յիշատակեն անունները գործողութեան հեղինակներուն՝ Ստեփան Ծաղիկեանի, Արտաշէս Գէորգեանի, Պետրոս Տէր-Պօղոսեանի եւ Զարեհ Մելիք-Շահնազարեանի։
Ո՞վ եւ ինչպէ՞ս նախապատրաստեց, սակայն, գործողութիւնը եւ արխիւները ի՞նչ լրացուցիչ տեղեկութիւններ կը պարունակեն ահաբեկիչներու քայլերուն մասին։ Յուլիս 21ի տարեդարձը առիթ մըն է՝ շեշտելու այդ սպասումն ու պահանջը միանգամայն։
Թէեւ Ստեփան Ծաղիկեանի անձին եւ գործին մասին կան ժամանակակիցներու վկայութիւններ, բայց անոր գործակիցներուն վերաբերեալ ընդհանրապէս ժլատ են տեղեկութիւնները եւ ազգային մեր պարտքն է շօշափելի դարձնել կերպարն ու կենսագրութիւնը այն հերոսներուն, որոնք օրհնաբեր օր մը, Թիֆլիսի կեդրոնական փողոցներէն մէկուն վրայ, պոլշեւիկեան բռնատիրութեան ամէնէն բուռն պայմաններուն տակ, արդարագոյն դատ-դատաստանի ենթարկեցին թուրք ջարդարարներու առաջնային դէմքերէն Ահմէտ Ճեմալը, «արիւնարբու» տխրահռչակ մակդիրին արժանացած Ճեմալ Փաշան։
*
* *
Ո՞վ էր «արիւնարբու», «մսագործ» եւ «դահճապետ» մակդիրներուն… արժանացած Ճեմալ Փաշան։
Աւազանի անունով Ահմէտ Ճեմալ՝ Ճեմալ Փաշա ծնած է 1872ի Մայիս 6ին։ Թուրք ականաւոր պետական ու ռազմական գործիչը եղած է «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» կուսակցության պարագլուխներէն եւ Երիտթուրքերու ղեկավար «Եռեակ»ի (Թալէաթ եւ Էնվեր Փաշաներու հետ) անդամ։
1914ին նշանակուած է ծովային նախարար։ Հանդիսացած է օսմանականութեան, համիսլամութեան եւ համաթրքութեան ջատագով՝ այդ գաղափարներուն իրագործումը կապելով Կայսերական Գերմանիոյ հետ Թուրքիոյ զինակցութեան հետ։
Առաջին Աշխարհամարտի ընթացքին Ճեմալ Փաշա եղաւ Սուրիոյ մէջ գործող թրքական 4րդ բանակի հրամանատարը։ Գործուն մասնակցութիւն ունեցաւ Արեւմտեան Հայաստանէն եւ Կիլիկեան Հայաստանէն հայերու զանգուածային տեղահանման ու կոտորածին։ Արեան մէջ խեղդեց Ուրֆայի հայութեան ինքնապաշտպանութիւնը։ Դաժանօրէն Ճնշեց արաբներու ազգային-ազատագրական շարժումները Սուրիոյ, Լիբանանի եւ Պաղեստինի մէջ։ Թուրքիոյ պարտութենէն (1918) յետոյ փախուստ տուաւ դէպի Գերմանիա՝ Իթթիհատի ղեկավարութեան շարքին։
Քեմալական շարժման առաջին քայլերու շրջանին, Ճեմալ Փաշա արդէն վերադարձած էր Անդրկովկաս՝ համաթրքական մեծապետութեան անաւարտ երազը իրագործելու նպատակով։
Թէեւ Կոստանդնուպոլսոյ Ռազմական Ատեանը 1919ին, հեռակայ կարգով, մահուան դատապարտած էր արդէն Ճեմալ փաշային, բայց անոր դէմ արձակուած մահապատիժի դատավճիռը գործադրուեցաւ – յանուն հայ ժողովուրդին – Հ.Յ.Դաշնակցութեան կեանքի կոչած Նեմեսիսի կողմէ։
Իր յուշերուն մէջ Ճեմալ Փաշա փորձած է արդարացնել հայ ժողովուրդին դէմ իր եւ ընկերներուն պետականօրէն գործադրած ցեղասպանական յանցագործութիւնը՝ հայ-թրքական յարաբերութիւններու «վատթարացում»ը վերագրելով Ռուսաստանին։
*
* *
Ամփոփ յուշապատում-վկայութիւններ՝ ահաբեկիչ հերոսներուն մասին․
ԱՐՏԱՇԷՍ ԳԷՈՐԳԵԱՆ
1922 թ․ին, Յուլիսին, Մոսկուայից Անկարա գնալու ճանապարհին, Թուրքիայի ռազմածովային ուժերի նախկին նախարար Ջեմալ Փաշան կանգ է առնում Թիֆլիսում:
Ճակատագրի բերումով նոյն ամսին Թիֆլիսում էին գտնւում նաեւ խոտորջուրցիներ Արտաշէս Գէորգեանը եւ Պետրոս Տէր-Պօղոսեանը, ինչպէս նաեւ՝ Ստեփան Ծաղիկեանը եւ Զարեհ Մելիք-Շահնազարեանցը, ովքեր եւ կազմակերպում ու իրականացնում են Ջեմալի սպանութիւնը:
Ընդ որում՝ Արտաշէս Գէորգեանը եւ Պետրոս Տէր-Պօղոսեանը դեռեւս 1919 թ․ին էին ուխտել վրէժխնդիր լինել Ջեմալից, ում հրամանով հարիւր-հազարաւոր հայ մանուկներ եւ կանայք տանջամահ էին եղել Ուրֆայից մինչև Դէր Զօր…
Եւ ահա 1922 թ․ի Յուլիսի 21ը ճակատագրական է լինում Ջեմալ Փաշայի համար: Թիֆլիսի Պուշկինսկի փողոցում արդէն գործելու պատրաստ Արտաշէսն ու Պետրոսն մօտենում են Ջեմալին եւ նրա 2 ուղեկիցներին: Արդար վրէժի սրբազան ժամը հասել էր…
«…Ու քոյրս՝ Ուրֆայի մօտերքը գազանաբար յօշոտուած դեռ 16 տարին չլրացած չքնաղ Անիկը աչքերիս առաջ կանգնեց այդ պահին. ձեռքերը ծոցին, գլուխը խոնարհ, իմ նահատակուած քոյրը…»,- յիշում է Արտաշէս Գէորգեանը:
«Փաշա՜, Փաշա՜… Յիշի՛ր Ուրֆան եւ Դէր Զօրը»,- գոչում է Արտաշէսը եւ կրակում նրանց վրայ: Երեքն էլ անմիջապէս ընկնում են:
«Երբ Արտաշէսը վերադառնում է տուն գործողութիւնից յետոյ, մօրից (որ չգիտէր դէպքի մանրամասները) ջուր է խնդրում ոտքերը լուանալու համար:
«– Մայրս,- յիշում է Արտաշէս Գէորգեանը,- երբ ջուրը դրեց իմ առաջ, ասաց.
«– Մէմ գիտնայի՝ ո՛վ սպաննեց, ոտնին լուանայի ջուրը խմէի…»:
Արտաշէսն ու Պետրոսը մնացին ազատութեան մէջ, սակայն 1936 թ․ին Ստալինի կեանքի համար պոտենցիալ վտանգ ներկայացնելու անհիմն ու անհեթեթ մեղադրանքով՝ ձերբակալուեցին եւ գնդակահարուեցին 1937 թ․ին:
1957 թ․ին դատարանի որոշմամբ նրանք արդարացուել են:
ՍՏԵՓԱՆ ԾԱՂԻԿԵԱՆ
Ստեփան Ծաղիկեանը ծնուել է 1886 թ․ին Խոտորջուրի Մոխըրկուտ գիւղում:
1908 թ․ին մտել է Հ․Յ․Դ․ շարքերը:
1914 թ․ին մասնակցել է Թուրքիայի դէմ մղուող կամաւորական գործողութիւններին:
1918-1920 թուականներին ծառայել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակում:
1922 թ․ի Յուլիսի 21ին Թիֆլիսում Ստեփան Ծաղիկեանը, Պետրոս Տէր-Պօղոսեանը, Արտաշէս Գէորգեանը եւ Զարեհ Մելիք-Շահնազարեանցը սպաննում են Թուրքիայի ռազմածովային ուժերի նախկին նախարար Ջեմալին, ում դաժանութեան համար «մսագործ» էին անուանում:
Հետագայում՝ ստալինեան ռեժիմի տարիներին, Ստեփան Ծաղիկեանն աքսորուել է Սիբիր, որտեղ էլ կնքել է իր մահկանացուն (մահուան տարեթիւն անյայտ է):
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ – ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ
