13 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2016
Հրապարակագիր Նազարէթ Պէրպէրեան կը գրէ.
Ո՛չ պատահականօրէն ըսուած խօսք է, ոչ ալ այդպէս՝ շռայլանքով տրուած գնահատական է շարունակ շեշտուող այն հաստատումը, որուն համաձայն՝ հայ մամուլը հիմնական դեր խաղացած է մեր ժողովուրդի լեզուամտածողութեան արդիականացումը, քաղաքակրթական ինքնահաստատումը եւ մշակութային կենսագործումը յառաջ մղելու,
մշտանորոգ պահելու եւ նպատակասլաց հունով առաջնորդելուազգակերտ գործին մէջ։
158 տարի առաջ, ճիշդ այս օրը՝ 13 Յունուար 1858-ին, իր առաջին համարըհրատարակած «Հիւսիսափայլ»-ի օրինակը ինքնին բաւարար է, որպէսզիիր ամբողջական եւ ընդգրկուն իմաստով ու կարեւորութեամբ ընկալուի այնճշմարտութիւնը, որ հայ մամուլը ամէնօրեայ դպրոցն է հայուն։
«Հիւսիսափայլ» թերթի անունին կցուած «Օրագիր ընդհանուր ազգային լուսաւորութեան եւ դաստիարակութեան» վերտառութիւնը լաւագոյնս կը խտացնէ բնաբանը, առաջադրանքն ու առաքելութիւնը Մոսկուայի մէջ հրատարակուած այս ամսաթերթին։
1858-էն սկսեալ մինչեւ 1862 անխափան հրատարակուելէ ետք, «Հիւսիսափայլ» երկու տարի լոյս չէ տեսած, 1864-ին վերահրատարկուած է եւ այնուհետեւ վերջնականապէս դադրած է։ Բայց հինգ տարուան իր հրատարակութեամբառաջացուցած է այնպիսի՛ ստեղծագործական շարժում եւ գաղափարական երկունք, որ առանց չափազանցութեան հիւսիսէն փայլող Զարթօնքի լոյսը դարձած է արեւելահայ գրականութեան եւ, ընդհանրապէս, լեզուամտածողութեան համար։
«Հիւսիսափայլ»-ի հրատարակութեան նախաձեռնեց Ստեփանոս Նազարեանց, որ փայլուն հրապարակագիր էր եւ հանդիսացաւ ոչ միայն արեւելահայ աշխարհաբարի մշակման եւ կատարելագործման դրօշակիրը, այլեւ՝անվեհեր պաշտպանը հայ ժողովուրդին մէջ «հոգեղէն շարժողութիւն» առաջացնելու առաջադրանքին՝ իր հիմնած թերթին գլխաւոր առաքելութիւնըհռչակելով «իւրացնել եւրոպական մշակոյթը եւ զայն տարածել Ասիոյ մէջ,լինել Ասիայի համար մի լուսաւոր ճրագ»։
Ս. Նազարեանց առանձին չէր, իր կողքին ունէր յառաջդիմական մտածողութեան եւ տեսլականի տէր երիտասարդ մտաւորականներու կենսունակ խումբմը, յատկապէս Միքայէլ Նալբանդեանի օրինակով նորանուն հեղինակութիւններ, որոնք «Հիւսիսափայլ»-ը վերածեցին բառին ամէնէն վաւերականիմաստով ստեղծագործական դարբնոցի։ Գրական ու իմաստասիրականայդ դարբնոցը, միաժամանակ, շատ արագ հանրային լուսաւորութեան եւազգային զարթօնքի դպրոց դարձաւ 19-րդ դարու երկրորդ կիսու արեւելահայիրականութեան մէջ։
Կարեւորութեամբ պէտք է նշել, որ «Հիւսիսափայլ»-ը ունէր իր հոգեմտաւործնողը, որ Մոսկուայի Լազարեան Ճեմարանն էր, հիմնուած 1814-ին։ Արեւելահայ իրականութեան մէջ պատմական մեծ դեր խաղացած հանրային լուսաւորութեան եւ ազգային զարթօնքի այդ անկրկնելի ուսումնարանը սերունդհասցուց եւ Ս. Նազարեանց, Միքայէլ Նալբանդեան, Րաֆֆի ու Ռ. Պատկանեան, «Հիւսիսափայլ»-ի իրենց ճառագայթող շողերով, Լազարեան Ճեմարանով սկսած արեւելահայոց զարթօնքի շարժումը յաղթական իր աւարտինառաջնորդեցին։
«Հիւսիսափայլ»-ի առաքելութիւնը երեք նշանակէտերով առաջնորդուեցաւ։
Առաջի՛ն. ամէն կարգի իշխանութեան աղբիւր դարձնել նոյնինքն մեր ժողովուրդը՝ ժողովրդավարութեան ուղղութեամբ արեւմուտքի եւ հիւսիսի մէջ ծաւալած գաղափարական խմորումներուն եւ հասարակական զարգացումներուն հաղորդ պահելով հայ ժողովրդային բազմութիւնները, լուսաւորելովՀայու միտքն ու հոգին եւ թափ տալով անոր ինքնահաստատման կռուաններուն ու ինքնազարգացման զէնքերուն։
Այդ առումով՝ արեւելահայ լեզուամտածողութեան մէջ շեշտուած յառաջդիմական ու ընկերային զգացողութիւնը ուղղակի ժառանգն է «Հիւսիսափայլ»-ին։
Երկրո՛րդ. պայքարիլ հայ հոգեւորականութեան տգէտ թեւին եւ անոր խաւարամիտ նախապաշարումներուն դէմ, ընդհանրապէս նաեւ պահպանողականութեան եւ ստրկամտութեան դէմ՝ առաջին հերթին աշխարհաբար լեզուն գրական եւ հրապարակախօսական մշակումի ու գործածական բարձր մակարդակի հասցնելով, ինչպէս նաեւ հայ դպրոցը իրա՛ւ լուսաւորութեան դարբնոցիվերածելով։
Երրո՛րդ. հայ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ աւանդոյթին հաւատարիմ՝ եւրոպական քաղաքակրթութեան վերածնունդի նուաճումներով պատուաստել հայկականութեան հաստաբուն կաղնին, իւրացնել եւ ազգայնացնելյառաջդիմական արժէքներ, որպէսզի նորահաս սերունդները հպարտութեամբ քալեն համաշխարհային քաղաքակրթութեան մեծ քառուղիներէն։
«Հայկական Հանրագիտարան»-ի վկայութեամբ, «իր շուրջ համախմբելով ժամանակի հայ առաջաւոր մտաւորականութիւնն ու Մոսկուայի աչքի ինկողուսանողութիւնը՝ «Հիւսիսափայլ» հետեւողականօրէն լուսաբանած էազգային կեանքի վերածնունդին խնդիրները՝ ժողովուրդի լուսաւորութիւննու դաստիարակութիւնը, քաղաքակրթութեան նուաճումներուն ընդօրինակումը, նպաստած է բնական գիտութիւններու տարածման: Հանդէսը կարեւորած է աշխարհաբար լեզուի արմատաւորումը հայ գրականութեան ուհրապարակախօսութեան մէջ, մամուլէն ու դպրոցէն ներս: Աշխարհաբարիզարգացման այս ենթաշրջանը ընդունուած է անուանել «հիւսիսափայլեան»:
«Հիւսիսափայլ»-ը գաղափարական սուր պայքար է մղած կղերա-աւատատիրական հոսանքին, անոր պարբերականներուն («Մասեաց Աղաւնի», «Ճռաքաղ» եւ այլն) ու հոգեւոր դասուն դէմ եւ, որպէս ժողովուրդի ինքնագիտակցութեան բարձրացման ճանապարհ, նշած է դպրոցը եկեղեցիէն անջատելու անհրաժեշտութիւնը, լուսաւորութիւնն ու յառաջադիմութիւնը: Սակայն Ստեփանոս Նազարեանն ու Միքայէլ Նալբանդեանը այս խնդիրներունմօտեցած են գաղափարական տարբեր դիրքերէ. առաջինը համոզուածէր, որ լուսաւորութեան միջոցով կարելի է բարձրացնել ժողովուրդին ոչմիայն մտաւոր, այլեւ նիւթական վիճակը, իսկ երկրորդն այդ ճանապարհով կըձգտէր ժողովուրդին գիտակցութիւնը բարձրացնել այնպիսի մակարդակի, որան մղում ունենար մասնակցելու վերահաս յեղափոխական շարժումներուն:Այս տարակարծութեանց պատճառով 1859-ի աշնան Նալբանդեան հեռացած է«Հիւսիսափայլ»-էն…
«Այդուհանդերձ՝ «Հիւսիսափայլ»-ը մեծապէս աջակցած է յառաջդիմականեւ թարգմանական գրականութեան ստեղծման: Հոս են տպագրուած ՄիքայէլՆալբանդեանի հրապարակախօսական, գրաքննադատական ու գիտականբազմաթիւ յօդուածները, գրական-պատմական երկերը, հայ ժողովուրդի ազատագրութեան, քաղաքական, տնտեսական խնդիրներուն, գրական լեզուի,գրականութեան ու թատրոնի, լուսաւորութեան վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնները, «Յիշատակարանը», «Մեռելահարցուկ» վէպը, գեղարուեստական այլ ստեղծագործութիւններ։ Նոյնպէս՝ Ստեփանոս Նազարեանիդպրոցական գործի, դասագիրքերու, կրթական ծրագրերու, ընտանեկան եւֆիզիքական կրթութեան ու մանկավարժական կազմերու պատրաստման եւնմանատիպ այլ հարցերու վերաբերող յօդուածները: Հանդէսին աշխատակցած են Րաֆֆին, Ռափայէլ Պատկանեանը, Սմբատ Շահազիզը, Մուրացանը եւ ուրիշներ»:
Այս բոլոր առումներով, հայ ժողովուրդի երկնակամարին վրայ, իրաւա՛մբ,հիւսիսէն փայլող Զարթօնքի լուսաւոր աստղը եղաւ 158 տարի առաջ, Յունուար 13-ի այս օրը իր առաջին համարը լոյս ընծայած «Հիւսիսափայլ»-ը։
http://www.yerakouyn.com
