Այսօր, Թուրքիոյ ողջ դրամագլուխին հիմքը՝ հայերուն ունեցուածքն է…
Հայերուն ունեցուածքը պարզապէս
ձեռք փոխած է …
եւ թողօնը դարձած է գողօն… »
Փրոֆ. Թանէր Աքչամ
Ցեղասպանութեան 100ամեակի Ապրիլ 27ին մեկնարկեց տարագիր հայութեան պահանջատիրական դատի իրաւական գործընթացը:
2015ի Ապրիլին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Սիսի իր պատմական աթոռանիստ կեդրոնին եւ անոր յարակից կալուածներուն վերատիրացման համար, Թուրքիոյ սահմանադրական դատարանին մէջ բացուած դատով, տարագիր հայ ժո-ղովուրդի պահանջատիրական դատը դարձաւ մեր ոտնահարուած հողային իրաւունքներու վերականգնումը խորհրդանշող շրջադարձային աննախադէպ իրադարձութիւն…:
Այս ընթացքին, ի հեճուկս մեր դէմ ցցուելու կոչուած նոյնիսկ անկանխատեսելի դժուարութիւններուն եւ խոչընդոտներուն, եւ որքան ալ բարդ եւ կնճռոտ թուին Թուրքիոյ իրաւական ծանծաղուտին մէջ խմորուող դատական, օրէնսդրական եւ կանոնադրական յեղյեղուկ տրամադրւթիւնները, հայ դատի իրաւական գործընթացի ազդանշանը տրուած է արդէն… Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ազգային-եկեղեցական գերազանց հեղինակութեամբ առնուած քայլը՝ նախասկիզբն է տարագիր հայութեան հողային անմնացորդ պահանջատիրութեան..:
Այս առթիւ, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հրաւէրով,Անթիլիասի մայրավանքին մէջ 1-2 Յուլիս, 2015ին, պատմագէտ Փրոֆ. Թանէր Աքչամի եւ դատի պաշտպան փաստաբաններէն Ճէմ Սոֆուօղլուի տեղւոյն մտաւորականութեան հետ հանդիպումներու ընթացքին կատարուած մատնանշումներն ու եզրայանգումները՝ աւելի քան իրապաշտական հիմք ունէին եւ կ’առաջնորդուէին զուտ գիտականութեան սկզբունքներով, ըստ որուն՝« ճանաչումը եւ պահանջատիրութիւնը երեւութապէս առնչակից, բայց խորքին մէջ իրարմէ տարբեր պահանջքներ են, հետեւաբար Սիսի պատմական կաթողիկոսարանը իր իրաւատէրերուն վերադարձնելու դատը ո’չ մէկ կապ ունի ցեղասպանութեան ճանաչման հետ եւ այդ պատճառով իսկ, կարելի չէ անոր մէջ ընդգրկել պատմա-քաղաքական հարցեր… սակայն տրուած ըլլալով նաե’ւ, որ առանց քաղաքական որոշումի, Թուրքիոյ մէջ ո’չ մէկ դատարան կրնայ վերադարձնել հայերու անշարժ կալուածները, այս պարագային ճանաչումի խնդիրը , որ էապէս բարոյական հարց է, առաւել եւս կարեւոր կը դառնայ, այն իմաստով, որ ճնշում կը բանեցնէ Թուրքիոյ կառավարութեան վրայ, զբաղելու նաե’ւ պահանջատիրութեան իրաւական անշրջանցելի հարցով… »:
Այս պարունակի մէջ, ըստ Փրոֆ. Թ.Աքչամի Սիսի պատմական կաթողիկոսարանը իր հայ սեփականատէրերուն վերադարձնելու անհատական պահանջքը կը տարբե-րի համայնական կալուածներու եւ հայերու բռնագրաւուած այլազան ինչքերու դատէն, որմով ե’ւս Թուրքիան պարտաւոր է լրջօրէն զբաղիլ:
Մեկնելով իրաւական հիմքէ, Աքչամ դիտել կուտայ կարեւոր այլ հանգամանք մը եւս, ըստ որուն՝ նոյն ինքն օսմանեան արխիւներու մէջ գտնուող փաստաթուղթերը կը վկայեն, որ Սիսի կաթողիկոսարանը կը պատկանի Մեծի տանն Կիլիկիոյ Կաթո-ղիկոսութեան, այս առումով Թալաթ եւ Ճեմալ փաշաներու միջեւ փոխանակուած գաղտնի հրամանագրերու ընդմէջէն ի յայտ կուգայ, որ երկուստէք Սիսի կաթողիկո-սարանը ճանչցած են իբրեւ կրօնական անկախ հաստատութիւն, որ չենթարկուիր
Ս. Էջմիածնին եւ Պոլսոյ Պատրիարքութեան…: ( հետեւաբար, նոյնիսկ « ձեւական» լուծումի մը յանգելու պարագային, պէտք է բացառել Սիսի կաթողիկոսարանին բռնազաֆթուած կալուածը կցել Պոլսոյ Պատրիարքութեան: Ս.Գ. )
Ժողովրդավարութեան խաղը աճպարարութեամբ խաղցող Թուրքիոյ համապա-տասխան դատարանները, թէեւ տեսականօրէն եւ երեւութապէս չեն կրնար « նման » դատական հայցեր մերժել, սակայն իրենց էութեան բնորոշ միգամածային մարտավարութեամբ, միշտ ալ կը նկրտին խոչընդոտել, մթագնել եւ արգելակել արդարութեան ընթացքը: Հետեւաբար, եթէ հայկական կողմի հայցը Թուրքիոյ սահմանադրական դատարանի բնականոն ընթացքէն դուրս գայ, յաջորդ հանգրուա- նի մը մէջ, կը նախատեսուի ապաւինիլ միջազգային դատարաններու իրաւական տրամադրութիւններուն:
Միւս կողմէն, վերջին մի քանի տարիներուն, Թուրքիոյ տարածքին քրիստոնէական թողլքուած ու եղծանուած հոգեւոր ժառանգութիւններու ընծայուած կարեւորութիւնը եւ անոնց պահապանման եւ վերականգնումի երեւոյթը, դարձեալ ըստ Թ.Աքչամի կը մեկնաբանուի թուրքիոյ այսօրուան իշխող կուսակցութեան կրօնական թեքումով առաջնորդուող քաղաքականութեամբ, որ խորքին մէջ, ըստ մեր հաւաքական տեսակէտին՝ այլ նպատակ չի կրնար հետապնդել, եթէ ոչ իր բազմամշակութային խճանկարով նշանաւոր, ողջ տարածաշրջանի զբօսաշրջիկութեան զարկ տալ եւ ինչպէս միշտ ու ամէն առիթով, փոշի ցանել արեւմուտքի առանց այն ալ կուսախուփ աչքերուն …:
Զուգահեռաբար, Թ.Աքչամի փայլուն ուսանողներէն, երիտասարդ խոստմնալից պատմաբան Ումութ Քուրթ, որուն գիտահետազօտական աշխատասիրութիւններուն մէջ լայն տեղ կը գրաւեն՝ հայերու անչափելի ինչքերու պետականօրէն բռնազաւթումը քօղազերծող փաստաթուղթեր, ցեղասպանութեան եւ առնչակից հարցերու մասին իր տեսակէտներէն մէկը կը պարզէ այն տրամաբանութեամբ, որ « հայոց ցեղասպանութեան հարցին շուրջ լռութեան պատը կրնայ փլիլ երկրին իսլամ պահ-պանողականներուն կողմէ, որոնցմէ ոմանք իրենց բարեպաշտ իսլամի նկարագրով փրկած են բազմաթիւ հայերու կեանքը… եւ ահա’ թէ ինչո՞ւ քաղաքական այդ շարժու-մը պէտք է սկսի երկրին հասարակութեան այդ զանգուածին մէջ, որ Թուրքիոյ մեծամասնութիւնն է… » աւելցնելով, որ « մինչ ընդունուած տեսակէտ է նաե’ւ, որ ընդհան-րապէս ձախակողմեանները կը ճանչնան ու կը պաշտպանեն մարդու իրաւունքները, սակայն բնականաբար ո’չ բոլորը, որովհետեւ Թուրքիոյ պարագային, ձախակողմ-եան շարժումին մէջ մեծ ազդեցութիւն ունի քեմալական ազգայնութիւնը, հետեւաբար, պէտք է գիտնալ թէ ի՞նչ ձախակողմեանի մասին է խօսքը…»: (Ազդակ, 23,1, 2015)
Անկախ այն անվիճելի իրողութենէն, որ բարեպաշտութեան մղումով տեղի ունեցող հոգեւոր ժառանգութիւններու վերականգնումը իրկանացնող, թուրք դրամատէրերու մեծամասնութեան տնտեսական առասպելական բուրգը կառուցուած է հայերու բռնազաւթուած ինչքերուն վրայ, պէտք է ըսել, որ ընկերային-հասարակական տարողութեամբ, գուցէ ինչ որ չափով իրականութեան նշմարներ գտնուին վերոնշեալ տեսակէտներուն մէջ, սակայն իրաւական հարթակի վրայ, հայերու իրաւունքները վերադարձնելու իմաստով, մեր փորձն ու փորձառութիւնը՝ առ այժմ այնքան ալ լաւատեսութին չեն ներշնչեր… ակադեմական ոլորտներու մէջ իրականացող գիտահետազօտական տեղայնական ձեռքբերումները դեռ չեն նշանա- կեր, որ խնդիրը լուծման ընթացքի մէջ է, եթէ իրաւական հիմքերով տեղի չունենայ մեր պահանջատիրութեան դատը եւ մի’շտ նկատի ունենալով, որ Թուրքիոյ մէջ հայերու կալուածներուն տիրանալու համար, ամէն ժամանակ իր սատանայական հնարքներն ու անթափանց եւ կասկածելի օրէնքները ունի, մինչ լքեալ գոյքերու ցանկերը կը շարունակեն արգելափակուած մնալ անհասանելի նկուղներու խորերը, եւ դեռ աւելին՝ 1936էն ի վեր մէջտեղ եկած եւ մինչեւ ցայսօր անփոփոխ մնացած վաքըֆներու օրէնքին համաձայն, թրքահայ համայնքի կայունացման երաշխիքը հանդիսացող՝ նոր կալուածներու բռնագրաւումով, ամէն օր քիչ մը աւելի կը նուազին անոր գոյապահպանման գործօնները, այս ուղղութեամբ, դեռ վերջերս Թուզլայի
« Քէմփ Արմէն » որբանոց-ճամբարի իր թուրք սեփականատիրոջ վերադարձնելու պարագան, լոկ օրինակ մըն է հայերու ունեզրկման մշտանորոգ քաղաքականութեան:
1936ին շրջանառութեան մէջ դրուած « վաքըֆներու օրէնք »ով կը բացայայտուէր կրօնական փոքրամասնութիւններու, բնականաբար առաջին հերթին հայապատկան կալուածներու բռնագրաւման պետական որոշումը, ներառեալ եկեղեցապատկան անշարժ եւ շարժուն կալուածները: Հայերու եւ յոյներու հարստութեան բռնազաֆթու- մով իրականացուող, երկրի դրամագլուխին թրքացման ծրագիրը կ’իրականանար կողոպուտի պետական պաշտօնական միջոցներով, մինչ այդ հանգրուանը, 1923, Ապրիլ 15ին, Մուսթաֆա Քեմալի կառավարութիւնը « լքեալ գոյքի » նոր օրէնքին համաձայն, բռնագրաւելով հայերու ողջ ունեցուածքը, յաջողած էր սանձել զանգուածային կողոպուտն ու թալանը եւ լիցքաւորած պետական սնանկացած պիւտճէն: Հուսկ, 1942, Նոյ. 11ին հրապարակուած ունեւորութեան տուրքի հրամանագրով, վերջ դրուած էր ամբողջ տարածաշրջանին մէջ, առաջատար դիրքերու վրայ գտնուող հայերու գործարարութեան եւ բարգաւաճ տնտեսութեան:
Ըստ նոյն ինքն՝ թուրք յառաջապահ մտաւորականներու եւ պատմաբաններու՝
Թողօնը դարձած էր գողօն…
Այլ խօսքով՝ հայերու անչափելի հարստութիւնը ձեռք փոխած է…
Պարզապէս հայերու ունեզրկումի վերաբերեալ ընդունուած բոլոր ապօրինի օրէնքներն ու հրամանագրերը դարձած են Թուրքիոյ բռնազաւթումի քաղաքականութեան իրաւական հենքը…:
Ֆիզիքական ոչնչացման ծրագրին զուգահեռ կիրառուող իրաւական համակարգի անօրէնութիւնները, ի սպառ կը զրկէին հայ ժողովուրդը իր իրաւունքները « իրաւա-կանօրէն» վերականգնելու հնարաւորութենէն, եւ ո’չ միայն այդքան, Թուրքիոյ իրերայաջորդ կառավարութիւնները սատանայական հնարքներով, ցարդ յաջողած են շրջանցել հայապատկան կալուածներու վերադարձը պահանջող, միջազգային դաշնագիրներու եւ համաձայնագիրներու որոշումները, որոնք մեծ մասամբ ի զօրու չդառնալով ,ընթացք չեն գտած եւ մնացած են տեսականի ոլորտներուն մէջ, որոնցմէ գլխաւորաբար՝
* 1920, Օգոստոս 10ին ստորագրուած Սեւրի հաշտութեան պայմանագիրը, որուն ըստ 114րդ յօդուածին, անօրինական կը համարուէր 1915ին օսմանեան կառավարութեան ընդունած « լքեալ գոյքեր »ու մասին օրէնքը, սակայն հակառակ դաշնակից պետութիւններու կողմէ եղած ճնշումին, Թուրքիա նոր հնարքներով յաջողած էր խափանել, իրաւական միջոցներով հայերուն իրենց ունեցուածքին վերատիրանալու հնարաւորութիւնները:
* 1923 Սեպտեմբերին, ազգային փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու ուղղութեամբ, Լոզանի համաձայնագրով ընդունուած բանաձեւը կանխելով, Քեմալական կառավարութիւնը որոշում ընդունած էր, 1922 Նոյեմբերէն առաջ երկրէն « հեռացած »
( իմա՝ տարագրուած ) հայերը թրքական քաղաքացիութենէ զրկել, արգիլելով անոնց մուտքը Թուրքիա, այսպիսով վերադառնալու եւ իրենց իրաւունքները պահանջելու հնարաւորութենէն կը զրկուէին Կիլիկիայէն եւ արեւելեան նահանգներէն « տարագրուած » հայերը, որոնք ըստ Թուրքիոյ իշխանութիւններուն « փախստականներ » կը համարուէին:
* 2011, Յունիս 15ին, ըստ ԱՄՆ-ի Քոնկրէսի ներկայացուցիչներու պալատի ընդունած 306 բանաձեւին՝ « Թուրքիա պարտաւոր է իրենց օրինական տէրերուն վերա-դարձնել իր բռնագրաւած բոլոր եկեղեցիները, վանքերը, յուշարձանները, մասունքները, սրբավայրերը, կրթութեան եւ առողջապահութեան հաստատութիւնները եւ եկեղեցապատկան բոլոր շարժուն եւ անշարժ կալուածները… »:
Ըստ ընկալեալ սովորութեան, Թուրքիա այս անգամ եւս, երեւութապէս տեղի տալով միջազգային տարողութեամբ տեղի ունեցած ճնշումներուն, 2011 Օգոստոսին, քրիստոնէական հոգեւոր կառոյցները վերադարձնելու վերաբերեալ, համապատասխան օրէնք ընդունեց, որ իր նախորդներուն նման, մինչեւ այսօր ի զօրու չէ դարձած, բնականաբար ե’ւ չէ ունեցած ոչ մէկ գործնական դրսեւորում:
Սակայն, հայ տարագիր եւ ընչազուրկ ժողովուրդի պահանջատիրութեան դատը, երբեք ու երբեք հանգիստ պիտի չձգէ Թուրքիոյ « արդարադատութեան ատեանները», այս առումով՝ 2015, Ապրիլ 27ին , Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան թուրքիոյ սահմանադրական դատարանին մէջ բացուած դատով, կը պահանջուի 1293ին հիմնա-դրուած Սիսի պատմական աթոռանիստ կաթողիկոսութեան կալուածին վերադարձը, որ բազմաթիւ եկեղեցապատկան այլ կալուածներու կողքին, բռնագրաւուած էր 1921ին:
Այս պարունակի մէջ, պէտք է տեսնել նաեւ թուրքիոյ տարածքին, քրիստոնէական այլ համայնքներու պատկանող կալուածներու բռնազաւթումի պարագաները եւս, որոնց վերադարձի դատերը սկսելու համար, անհրաժեշտ այլեւ հրամայական պահանջք պէտք է դարձնել քրիստոնէական միջեկեղեցական համագործակցութեան ստեղծումը…:
Մինչ այդ, պէտք է ըսել,որ ցեղասպանութեան 100ամեակի լրումին հետ, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան առած աննախընթաց քայլը, արդէն դարձած է առարկայական մեկնակէտ հայ ժողովուրդի հողային պահանջատիրութեան « իրաւական դատ »ին, որուն այսօրուան դրութեամբ սատար կը հանդիսանան նաե’ւ թուրք յառաջապահ, ազատամիտ եւ ողջախոհ մտաւորականներ , պատմաբաններ, իրաւագէտներ, իրաւաբաններ, մարդկային իրաւանց պաշտպանութեան հեղինակութիւններ,արուեստագէտներ եւ այլք, որոնք հակադրուելով թուրքի դասա- կան կենսակերպին, իրենց հոգեմտաւոր աշխարհահայեացքով կը դրսեւորեն « Միւս Թուրք »ին նոր եւ ինքնատիպ կերպարը…
Եւ ի զուր չէր, երբ 2015ի Յունիսին , Անթիլիասի Մայրավանքին մէջ տեղի ունեցած, թուրք պատմագէտ Փրոֆ. Թանէր Աքչամի եւ փաստաբան Ճէմ Սոֆուօղլուի դասախօ-սութիւններու առիթով, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա.Վեհափառ հայրապետը իր արտասանած խօսքը կ’աւարտէր ըսելով՝
– Ինչպէ՞ս ըսեմ անդենականի մէջ գտնուող հօրս, որ այսօր « միւս թուրք »ն ալ կայ…
– Պիտի հաւատա՞յ…
– Հայրս կը հաւատար ինծի…
Վեհափառ հայրապետին հետ եւ անոր նման մենք ալ կուզենք հաւատալ եւ հաւատացնել անդենականի մէջ գտնուող մեր հայրերուն, որ մեր կորուսեալ իրա-ւունքներու վերատիրացման ճանապարհը կը հարթուի, իր պապերու մեղքերուն գիտակ, իր պապերու մեղքերուն համար թողութիւն խնդրող եւ յանուն արդարութեան պայքար մղող « միւս թուրքեր »ու աջակցութեամբ…:
Սալբի Գասպարեան
Հալէպ
Ազատ Խօսք – Ելեկտրոնային Անկախ Պարբերաթերթ
կայք էջ : www.azadkhosk.com
Խմբագիր – Երան Գույումճեան
Թիւ (54) Յունուար 2016
