Ցեղասպանութեան, Ինքնութեան Ու Աշխարհագրութեան Լոյսին Տակ՝ «Արաբներու 1915ը» – ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
12 ԱՊՐԻԼ 2022 – ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ – ԳԻՐՔԵՐՈՒ ՀԵՏ – Կարդալ նաեւ՝ ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
«Արաբներու 1915ը» պատմաբան Էմրէ Ճան Տաղլըօղլուի կողմէ մէկտեղուած ակադեմական յօդուածներու հաւաքածոյ մըն է, որ լոյս տեսաւ 2021ի Նոյեմբեր ամսուն Իսթանպուլի մէջ։ «Իլեթիշիմ» հրատարակչատան մատենաշարէն լոյս տեսած հատորը նոր տեսլադաշտ մը կը պարզէ Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութեան մէջ։ «Նոր տեսլադաշտ» հաստատումով կ՛ակնարկենք թէ՛ աշխարհագրական եւ թէ ընկերահոգեբանական առանձնայատկութեան։
Սովորաբար երբ կը խօսինք Հայոց Ցեղասպանութեան մասին, ընդհանրապէս նկատի կ՛ունենանք հայոց բարձրավանդակին մէջ տեղի ունեցած կոտորածները եւ տեղահանութիւնը։ Աշխարհագրութիւնը քիչ մը եւս ընդարձակելով կը հասնինք Պոլսոյ, Անաթոլիայի արեւելեան քաղաքներուն, Կապադովկիոյ ու վերջապէս Կիլիկիոյ շրջաններուն։
Նման սահմանում մը կը բերենք նաեւ տարեթիւերուն։ Մերթ ընդ մերթ կը յիշենք 1895 թուականը, ուր համիտեան գունդեր արդէն իսկ կ՛աւերէին պատմական Հայաստանի գիւղերը ու քաղաքները։ Նոյնպէս 1915 թուականն ալ կը դիտուի իբրեւ Ցեղասպանութեան գործադրուած ու աւարտին հասած թուականը։ Առաւել անգամ, հազիւ Ա. Աշխարհամարտի տեւողութեան մէջ կը քննարկենք եղելութիւնները։
«Արաբներուն 1915ը» օրակարգի կը բերէ միջինարեւելեան արաբաբնակ երկիրներէ ներս ցեղասպանութեան գործադրման եղանակները եւ անոնց հետեւանքները։ Յիշենք որ այդ երկիրները նոյնպէս ենթակայ էին Օսմանեան կայսրութեան եւ հազիւ Ա. Աշխարհամարտի աւարտով ապրեցան նաեւ ֆրանսական կամ անգլիական «մանտադ»ի (հոգատարութիւն) պայմաններով։
Գիրքի առանձնայատկութիւններէն մէկն ալ վերապրողներու մասին բերած ծանօթութիւններն է։ Դարձեալ ընդհանուր ակնարկով մը կը խօսինք մէկ ու կէս միլիոն զոհուածներու մասին։ Այդ գիտելիքին կը յաջորդէ աշխարհի չորս ծագերուն սփռուած ու մինչեւ օրս գոյութիւնը պահելու եւ յարատեւելու մարմաջին մատնուած սփիւռքահայութեան մասին վկայութիւններ։ Սակայն կան նաեւ իրենց բնօրրանին մէջ գոյութիւնը ծպտեալ կերպով պահած կամ այլասերած տարրեր։ Այս հատուածն ալ դիտումնաւոր կերպով անտեսուած էր հայկական դասականացած պատմագրութեան կողմէ։
Ծանօթ իրողութիւն է, թէ Հայաստանէն դիտելով «հայկական Սփիւռք» կոչումը առաջին հերթին կը յուշէ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Կլենտէյլ կամ Լոս Անճելես քաղաքները։ Ապա կը մտաբերուի Արեւմտեան Եւրոպայի՝ յատկապէս Փարիզի գաղութները։ Այս երկուքէն ետք կը յիշուին լաւագոյնս կազմակերպուած Պէյրութի ու Հալէպի համայնքները։ Սակայն այս վերջինի անկումէն ետք, որքան ալ բարձր ըլլայ անոնց քաղաքական ու մտաւորական պաշարները, անտեսման ռազմավարութիւնը ալ աւելի զգալի դարձաւ։ Հապա Ղամիշլիի, Արաբբունարի, Թել Ապեատի, Աֆրինի այսօր բոլորովին նօսրացած հայ համայնքները՞։
«Արաբներու 1915ը» այս անտեսուած համայնքներու, անոնց պատմական անցեալին մասին վկայութիւններ կը բերէ։ Բացի Եիղիթ Աքընի խմբագրած ներածականէն, չորս բաժիններու մէջ կը հանդիպինք տասը յօդուածներու։ Գիրքի առաջին բաժինը յատկացուած է Փարիզի «Ընկերային Գիտութիւններու Բարձր Դպրոցի (EHESS) դասախօս Համիդ Պոզասլանի «Հայոց Ցեղասպանութիւնը, 1912-1916, Օսմանեան Կայսրութեան Հայրենիք Ընկալումի Մասին Նշումներ» խորագրեալ յօդուածին։
Երկրորդ բաժնի մէջ կը հանդիպինք երեք յօդուածներու։ Նորա Արիսեան «Հայոց Ցեղասպանութիւնը Արաբերէն Թերթերու Մէջ» խորագրով կը մեկնաբանէ Ցեղասպանութեան արաբական աշխարհի մէջ ընկալման եղանակները։ Նորա Արիսեան 2016 թուականէն այս կողմ երեսփոխան է Սուրիոյ խորհրդարանին մէջ։
«Վախի Քարոզչութիւնը, Պատավի Ազնուականի Մը Գրիչէն Կարդալ Հայոց Ցեղասպանութիւնը» խորագրեալ յօդուածի հեղինակն է պատմաբան Էմրէ Ճան Տաղլըօղլու։ Միացեալ Նահանգներու «Սթանֆորտ» համալսարանի մէջ տոքթորական տեսութիւնը պատրաստող Տաղլըօղլու իր այս յօդուածով Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութեան կը բերէ ցարդ անյայտ մնացած վկայութիւն մը։
Երկրորդ բաժնի երրորդ եւ վերջին յօդուածը կը կրէ Սամուէլ Տոլպիի ստորագրութիւնը եւ «Կայսրութեան Ծայրամասի Անապատը» խորագրին տակ կը մատուցէ այս անգամ ոչ թէ մարդկանց, այլ շրջապատի վկայութիւնները։
Գիրքին երրորդ բաժինը կ՛ընդգրկէ չորս յօդուածներ, որոնցմէ առաջինն է «Ցեղասպանութեան Ընթացքին Բռնի Կերպով Արաբներու Հետ Ամուսնացուած Հայ Կիները Ազատելու Խնդիրը», որ գրի առնուած է Աննա Ալեքսանեանի կողմէ։ Նարինէ Մարգարեան ուսումնասիրած է «Ամիր Ֆայսալ Պին Հուսէյնի Հայ Գաղթականներու Նկատմամբ Քաղաքականութիւնը 1918-1920 Տարեթիւերուն» նիւթը։ Քէյթ Տեյվիտ Ուաթերփոյի յօդուածի խորագիրն է «Յիշել Աշխարհամարտը, Քաղաքացիութեան Փառքը Եւ Պահպանողական Հակազդեցութիւնը»։ Բաժնի վերջին յօդուածին մէջ Վիքթորիա Աբրահամեան կ՛ուսումնասիրէ Ֆրանսական մանտադի շրջանին Սուրիոյ մէջ ինքնութեան խնդիրը։
«Արաբներու 1915ը» չորրորդ ու վերջին բաժնի մէջ տեղ կու տայ երկու յօդուածներու։ «Մուսա Լերան Հայոց Դիմադրութիւնը, 1939ի Գաղթը Եւ Արաբները» խորագրով Շուլէ Ճան վերապրողներու վկայութիւններու լոյսին տակ կ՛ուսումնասիրէ պատմութեան այս կարեւոր դրուագներէն մէկը։ Իսկ Ռաշիտ Խալիտի այս խիստ ուշագրաւ հատորը կ՛եզրափակէ «Ա. Աշխարհամարտի Չսպիացող Վէրքերը՝ Հայաստան, Քիւրտիստան Եւ Պաղեստին» յօդուածով։
Էմրէ Ճան Տաղլըօղլու հեղինակները ծանօթացնող բաժինով մը կ՛աւարտէ իր գիրքը, որ կը խոստանայ Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութեան նոր էջ մը աւելացնել եւ նոր որոնումներու ներշնչում պատճառել։
asbarez.am/416621/ցեղասպանութեան-ինքնութեան-ու-աշխարհ/
