27 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2016
Ինչպէս որ շուտով յայտնի պիտի ըլլայ, այս աշխատութիւնը մեծ կարեւորութիւն կ’ընծայէ պատմական ճանաչողութեան եւ ճանաչողութեան` ընդհանուր առմամբ, որովհետեւ այս կարգի գիտութիւնը խիստ կերպով կ’առնչուի մարդկային շահերու եւ այս պարագային հայերու: Այսինքն գիտութիւնը զուրկ չէ գործնական արժէքէ, եւ կամ առարկայականօրէն` անկախ անկէ:
Սեփական պատմութիւնը գիտնալ ժամանակակից եւ ուժական ծիրի մէջ` կը շահագրգռէ հայերը, որովհետեւ այս շահը կ’առնչուի իրենց ինքնութեան պահպանումին եւ գոյատեւման: Պահել ինքնութիւնը` կը նշանակէ տեսնել հայոց հիմնական շահը պատմական գիտութեան ազատագրական դերին մէջ: Նկատի առած գիտութեան եւ ուժի սերտ յարաբերութիւնը` ազատագրութեան իմացքը կը թուի ըլլալ նիւթին մօտենալու կտրուկ կերպ մը:
Այս աշխատութեան պարագային` Թ. Ատորնոյի (1903-1969) «մշակութային ճարտարարուեստի» տեսութիւնը, «մշակութային արտադրութեանց», եւ «զանգուածային զուարճանքի» իր տեսակէտները վերլուծումի օգտակար շրջանակներ են: Արդի հայ մշակոյթը իր կարգին մաս կը կազմէ համաշխարհային կամ կլոպըլ մշակոյթին եւ անոր պայմաններուն: Թէ՛ մտաւորական եւ թէ՛ զանգուածային մշակոյթները – ներառեալ` հաղորդակցութեան արդի միջոցները – արդի ընկերութիւնները շաղախող ազդակներն են: Ուրեմն, ուրիշներու նման, հայ մշակութային ճարտարարուեստը եւս կը հանդիսանայ ուժի եւ ազդեցութեան հզօրագոյն ազդակներէն մէկը:
Իսկապէս, ժամանակակից մշակոյթը նման է ընդհանուր ճարտարարուեստին: Ունի իր դրամագլուխները, արտադրողները, սպառողները, ապրանքները, շուկաները եւ մանաւանդ` միջոցներն ու հաղորդակցութեան ցանցերը: Ամէն տեղ ընկերութիւնը սպառողական ընկերութիւն է մշակոյթի՛ պարագային եւս: Արուեստները եւ ժողովրդական զուարճութեան այլ մարզերը այնպիսին են, ուր մարդիկ կը գտնուին չափազանց զգայուն վիճակի մէջ, որովհետեւ կը հաւատան, թէ ամբողջովին ազատ են ամէն ազդեցութենէ եւ ճնշումներէ: Սակայն իրողապէս, արուեստներու, զուարճութեանց եւ հաղորդակցութեանց միջոցներու յարատեւ եւ համատարած ենթարկութիւնը առիթներ կ’ըլլան իշխանութեան` չէզոքացնելով հանրութիւնը եւ արգիլելով ազատ եւ քննադատական կեցուածքներու զարգացումը: Հակառակ մշակութային արտադրութեանց երեւութական բազմազանութեան` մշակութային ճարտարարուեստը աշխարհային միապաղաղ սիսթեմ մըն է, որուն թէ՛ արտադրողները եւ թէ՛ սպառողները պէտք է որ համակերպին եւ ենթարկուին:
Ընդհանուր նպատակը արտադրել է մշակութային ապրանքներ, որոնք սպառելի եւ շահաբեր են, ներառեալ` «քաղաքական» արտադրիչներու շահերը: Իրողապէս արդի քաղաքականութիւնն ալ գոնէ մասամբ մաս կը կազմէ մշակութային ճարտարարուեստին եւ ժամանցին: Մշակութային ճարտարարուեստին յատուկ հաղորդակցութեան միջոցները կը կազմեն իսկական ցանց մը, որուն պայմաններուն տակ սիսթեմաթիք կերպով ճնշուած են կարելիութիւնները վարելու ինքնիշխան կեանք, կամ` զարգացնելու ինքնուրոյն քննադատական կեցուածքներ թէ՛ սեփական կեանքին եւ թէ՛ ընկերային կացութեան մասին: Այսպիսի պարագաներու մէջ մարդոց մտածելակերպը կ’ըլլայ անպայմանօրէն կրաւորական: Այսինքն մարդիկ իրականութիւնը կը դիտեն եւ կը հասկնան` ըստ մշակութային ճարտարարուեստին պարտադրած կաղապարներուն եւ չափանիշներուն:
* * *
Իւրայատկութի՛ւնն է հայոց պատմութեան յատկանիշը: Ուրեմն, խուսափելով ընդհանրացումներէ, ընթացիկ կարծիքներէ եւ զգացականութենէ, այդ իւրայատկութիւններուն բնորոշումովը կը սկսի այս աշխատութիւնը: Այս հանգրուանէն ետք եւ անո՛ր հիման վրայ միայն կարելի կ’ըլլայ կատարել պատմական գործընթացներու քննական վերարժեւորումը, յետահայեցութեամբ` ուղղուած դէպի անցեալը, եւ նախահայեցութեամբ` դէպի ապագան:
Առաջին մասը հակիրճ ներկայացում մըն է հայ վիճակին` ըստ իր իւրայատուկ կողմերուն: Աւելի ուղղակիօրէն վերբերելու համար տարբերութիւնները մէկ կողմէ գրաւոր պատմութեանց` եւ միւս կողմէ` իրողական կացութեանց` այս իւրայատկութիւնները ներկայացուած են տասնհինգ հակադրական եզրերու տարազումներու մէջ: Իւրաքանչիւր տարազին առաջին մասը կը կազմեն գրաւոր պատմութեանց եւ ընդունուած համոզումներու մէջ առկայ վերացականացումներն ու ենթադրութիւնները: Երկրորդ եզրը կը կազմեն իրողական պարագաները, կամ` «դէպքերը» գետնի վրայ, որոնցմէ պէտք է որ սկսի որեւէ վերարժեւորում, փոփոխութիւն կամ բարեկարգութիւն:
Երկրորդ մասը նախահայեցական վերլուծում մըն է այսպէս կոչուած «յաջորդ հայ դարուն»: Կ’առաջարկեմ հաւանական եւ կարելի կողմնակի ելքեր կամ ուղղակի ետդարձներ երեք մակարդակներու վրայ. հանրային, կրթական եւ մտաւորական: Օրինակ` կ’առաջարկեմ հայ ժողովրդական մտադրոյթին մէջ չէզոքացնել կրաւորական եւ տեսակ մը փոխառեալ-պարտադրեալ տարրերը եւ փոխարէնը յառաջացնել քննադատական մտածողութեան մշակոյթ եւ բարոյականութիւն: Փոխանակ ամէն առիթի աւանդական պատումներն ու գաղափարները հրամցնելու` անհրաժեշտ է ժողովուրդը հաղորդակցութեան մէջ դնել մշակոյթի, լեզուի եւ պատմութեան մասին հիմնական ծանօթութեանց հետ: Նաեւ, նկատի առած հայկական վիճակին բազմալեզուական եւ բազմամշակութային իւրայատկութիւնը, պէտք է յառաջացնել անոնց գիտակցական գործադրումը, միաժամանակ պահելով մայրենին, եւ այսպէս:
Երրորդ մասը յետահայեցութեամբ եւ նախահայեցութեամբ երեւութաբանական եւ ամբողջաբանական վերլուծում մըն է երեք կենսական խնդիրներու` արեւմտահայերէնի, հայ պատմագրութեան եւ ինքնութեան: Քանի որ, ինչպէս որ կ’ըսեն, «բարեպաշտութիւնը կը սկսի խօսողէն», այս աշխատութիւնը ի՛նքը պէտք է որ ըլլայ առաջին գործադրողը իր առաջարկներուն: Այս նպատակով պատրաստած եմ երկու յաւելուած` հայոց պատմութեան ժամանակագրութիւն մը եւ մասնագիտական եզրաբանութիւն մը` հայերէնէ անգլերէն եւ հակառակը:
Հայերէն եւ անգլերէն լեզուներով գրելու դժուարին եւ բարդ աշխատանքը մաս կը կազմէ այս գործին նպատակներուն: Եթէ այսպէս կոչուած յաջորդ հայ դարը «լինելու եւ չլինելու» ճակատագրական հանգրուան մըն է, ուրեմն ժամանակն է, որ հայերը իրենց խնդիրներուն մասին մտածեն, խօսին եւ գրեն իրենց լեզուով եւս: Այլապէս ամէն գործունէութիւն, ինչ նշանաբանի կամ դրօշակի տակ ալ գայ հրապարակ, յարակարծական է: Որովհետեւ հարցը կը վերաբերի գոյութեանը ժողովուրդի մը, որ չէ յաջողած կամ ուզած կամ փորձած պահել իր ամէնէն մեծ արժէքներէն մէկը` լեզուն: Դժբախտաբար, նոյնիսկ անոնք, որոնք քիչ թէ շատ պահած են միջակ մակարդակի խօսակցական խառն հայերէն մը, դժուարութիւն ունին հայերէն կարդալու, կամ հայերէնով մտածելու: Այս մտահոգութեամբ է, որ հայերէն եւ անգլերէն թեքսթերը դասաւորած եմ զուգահեռ եւ հանդիպակաց էջերու վրայ` իբրեւ օգտակար ձեւ մը ծանօթութեան եւ վարժութեան համար: Միշտ ալ կայ արեւմտահայերէնի խնդիրը:
Ինչպէս յիշատակած եմ Երրորդ մասին մէջ, շատ սակաւ է թիւը անոնց, որոնք լաւապէս կը տիրապետեն գոնէ մէկ արեւմտեան լեզուի եւ մշակոյթի, ինչպէս նաեւ` արեւմտահայերէնին եւ մտաւոր մշակոյթին, եւ կը գրեն հաւասարապէս երկու լեզուներով: Անոնք, որոնք կը խուսափին կամ չեն կրնար արեւմտահայերէնով գրել, պատրուակ կ’ընեն ընթերցողի հարցը: Այս պարագան պէտք չէ որ արգելք հանդիսանայ նոր փորձերու: Յաճախ գրականութեան սեռ մը կամ որակ մը ի՛նքը կը ստեղծէ իր ընթերցողները: Մտաւորականը պէտք է որ կարենայ տալ գործ մը, որ յառաջացնէ իր ընթերցողը եւ տիալոկ մը սկսի անոր հետ: Քանի որ արդի քննադատական փիլիսոփայութեան մարզին մէջ շատ քիչ է թիւը այն հեղինակներուն, որոնք կը գրեն նաեւ արեւմտահայերէնով, չէ յառաջացած պահանջը գտնելու կամ կազմելու նոր բառեր նոր իմացքներու համար:
Այսպէս, կարեւոր թիւով բառեր տակաւին չունին համապատասխան եզրերը արեւմտահայերէնի մէջ: Սակայն լեզուն բաւականաչափ արդիական է, որպէսզի արտօնէ նոր բառերու կազմութիւնը: Այս եւ այլ աշխատութեանց մէջ կազմած եմ բառեր, ինչպէս` մտադրոյթ (mindset), նախահայեցութիւն (foresight), յետահայեցութիւն (hindsight), մտահերձում (schizophrenia) եւայլն: Այս լուծումին կողքին կայ նաեւ այն համոզումը, թէ ինչպէս որ գրեթէ բոլոր արդի լեզուներուն մէջ կը գործածուին բազմաթիւ լատիներէն արմատով բառեր, ինչո՞ւ չէ` նաեւ արեւմտահայերէնի: Ուրեմն գործածած եմ նաեւ այդպիսի բառեր, ինչպէս` մեթոտ, սիսթեմ, տիալոկ եւ այլն: Յաճախ, սակայն, պահելու համար իւրաքանչիւր լեզուին «ոգին» նախադասութեամբ մը փորձած եմ տալ բառին իմաստը` երկու թեքսթերուն ալ պարագային: Տառադարձութեանց պարագային` գործածած եմ դիւրին հետեւելի ձեւեր` յաւելեալ մատչելիութեան համար:
Ինչպէս որ ընթերցողը անմիջապէս պիտի նկատէ` իբրեւ միջ-մարզային եւ քննադատական գործ, այս գիրքը վիճարկումներու ամբողջութիւն մըն է` ուղղուած հրապարակի վրայ գտնուող հայապատումներուն, հռետորութեանց, ենթադրութեանց, գործունէութեանց եւ մտայնութեանց դէմ: Կատարածս պատմափիլիսոփայութիւն է` հիմնուած ուղղակի պատմակա՛ն փորձին եւ քիչ թէ շատ ժողովրդական մակարդակի վրայ: Ժամանակն է սկսելու վերարժեւորումի լայնածաւալ աշխատանք մը, որ կրնայ ունենալ միայն դրական արդիւնք եւ ստեղծել լուրջ ինքնագիտակցութիւն անհատական եւ հաւաքական մակարդակներու վրայ: Եթէ անիկա անխուսափելիօրէն պատճառէ քիչ մը շփոթ, նոյնիսկ հակադարձ` խնդիր չէ: Ուրիշ կերպ կարելի չէ պայքարիլ հին ու նոր հայկական տոկմաթիզմին եւ/կամ անտարբերութեան դէմ: Ժամանակն է ճամբայ բանալ տարբեր եւ աւելի զարգացած մտածելակերպերու, նո՛ր հայազգացութեան մը` նո՛ր դարու մը համար:
Վերջապէս, բացատրութիւն մը պէտք է տալ իր ոճով իմ գրականութեանս մէջ իւրայատուկ այս գործին այսպէս կոչուած ներքին տարածքին կամ մղումին մասին: Ժամանակակից հայոց պատմութեան այս պահուն ինչո՞ւ պէտք էր որ արծարծէի այս կարգի հարցեր եւ կատարէի այս կարգի առաջադրանքներ: Այս գիրքը գրուեցաւ, որովհետեւ ազգային մակարդակի վրայ այսօր գոյութիւն ունի տագնապ, եւ ճի՛շդ այսպիսի պայմաններէ, կը ծնի մտաւորական աշխատանքը: Պարզ է որ առիթը հարիւրամեակն է, որ կամուրջ մըն է անցեալին եւ ապագային միջեւ: Անցեալը գոյութիւն ունի միայն յետահայեցութեամբ: Իսկ ապագային մասին, հիմնուած անցեալին եւ ներկային վրայ, պէտք է զարգացնել նախահայեցութիւն` թէ՛ անհատապէս եւ թէ՛ հաւաքաբար: Ներկան հոգեհայեցական-ներհայեցողական պահ մըն է:
Ամէնէն կարեւոր եւ միակ հարցումը այն է, թէ ի՞նչ է գալիքը յաջորդ հայ դարուն: Ժողովրդական մակարդակի վրայ եւ բոլոր բեմերէն արդարարութեան եւ պահանջատիրութեան կոչերը ներշնչեցին ամբողջ ժողովուրդը, նոյնիսկ անտարբերները` իրենց արմատներուն եւ անմիջական ապագային մասին: Սակայն առիթը ներկայացնելու կերպերը Եղեռնը վերածեցին հայոց ծագումաբանական դիւցազնավէպին` կամ միթոմոթէորին, որ պէտք է որ միաժամանակ միացնէ եւ վերանորոգէ ազգը:
Վիճելի նիւթ է ասիկա: Արդիւնքը այն է, թէ բոլոր գրուածները եւ ըսուածները գործնականապէս ծածկեցին այլ ստիպողական հարցերը` առնչուած ժողովուրդին գոյատեւումին, լճացող մտաւորական մշակոյթին, գրականութեան եւ լեզուին: Եղեռնի հարիւրամեակին զգացական տարածքները, բողոքները, ցոյցերը, համագումարները արձագանգեցին ամէն տեղ: Անոնք նաեւ ստեղծեցին վտանգաւոր կերպով փակ եւ փոքր աւազան մը` բովանդակելու համար բոլոր հայկական բաները:
Նոր մրուրացումներ աւելցան արդէն առկայ մրուրացումներու վրայ եւ նուազեցան ուժեղ ու քննադատական մշակոյթի մը զարգացումին կարելիութիւնները: Իրողութիւնը այս է, անիկա նաեւ տագնապ է: Ժողովուրդին եւ մշակոյթին գոյատեւումը կախում ունին նոր, ուժական, քննադատական եւ հոսուն մշակոյթէ մը, որ պիտի ձեռնարկէ բոլո՛ր հայկական բաներուն վերարժեւորումին` յետահայեցութեամբ եւ նախայեցութեամբ: Միշտ ալ նախապայմաններ են պատմական զգացողութիւնը եւ գիտութիւնը, սակայն տակաւին երկուքն ալ կը պակսին հայ իրականութեան մէջ: Այս առնչութեամբ, մտաւորական մշակոյթը ունի բացարձակ կարեւորութիւն եւ դեր: Հայ մտաւորականը այլեւս պէտք է որ ըլլայ աւելի ինքնագիտակից, ինքնաքննադատական եւ հաշուետու: Հոս է որ կը սկսի այս աշխատութիւնը եւ կը յուսայ բերել իր սատարը:
(Շար. 2 եւ վերջ)
ԵՌԱԳՈՅՆ
http://www.yerakouyn.com
