Մեր զարմանալի բառերը – Յօդուածաշար, շարունակութիւն 40 – Մովսէս Նաճարեան
30 ՅՈՒԼԻՍ 2022 – Գիտական Յօդուածներ – ՄՇԱԿՈՅԹԱՅԻՆ – Մովսէս Նաճարեան – ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
Մեր զարմանալի բառերը – Յօդուածաշար, շարունակութիւն 40
Սիրելի բարեկամներ, կը ներէք, որ ձեզ երկար սպասեցրի։
Ախր ֆբ․-ն անընդհատ ինձ յիշեցնում է անցեալ տարուայ նմանատիպ յօդուածներս, որոնց ծանօթ չեն իմ յարգարժան նոր ընկերներս եւ ընթերցողներս, ուստի որոշեցի պարբերաբար դրանք վերստին հրապարակել, եւ մի ամիս ուշացրի խոստացածս վերլուծումը։
Այժմ շարունակենք կիսատ մնացած նիւթը, “Հայաստան” անուան եւ “ստան” վերջածանցին վերաբերեալ։
Մեր ընթերցողներից ոմանք կարծում են, որ “ստան” ածանցը օտարամուտ է։
Վստահ եղէք, որ նոյնիսկ “օտարամուտ” պիտակաւորուած բառերն ու եզրոյթները մեզանից են գնացել ու հասել աշխարհի չորս կողմերը, ու մեզ են վերադարձել բարբառայնացած կամ աղճատուած, ու անճանաչելի դարձած։
Եթէ համեմատութիւններս սկսեմ անգլերէնի հետ՝ վստահաբար պիտի վրդովուէք։
Աւելի լաւ է նախ ներկայացնեմ յատկապէս Հայաստանում եւ արեւելահայերէնում այսօր օգտագործուող մի օրինակ։
Դուք երեւի լսած կը լինէք ռամկական ” տեղդ ստրուիր” արտայայտութիւնը, որը հասկացւում է “տեղդ նստիր”։
Ի՞նչ է, արեւելահայը ժամանակին Արարատ լեռը “բարձրացող” անգլիացիներից եւ նրանց լեզուի՞ց է ազդուել, թէ գնացել է Անգլիայ, ու նրանցից “փոխ” վերցրել “ստ” արմատը, որից էլ բխում են անգլերէնի “sit”-“նստել” եւ “նստարան”, “set”-“նստեց”, “settle”-“բնակուել” հիմնական իմաստներով բայ ու բառերը։ Ոչ երբէք։
Առակս ինչ է ցուցանում։ “Ստան” վերջածանցը իրականում բաղադրուած է “ստ” եւ “տան” արմատներից (կողք-կողքի կրկնուող “տ”-երից մէկը զեղջուել է), ուստի եւ նշանակում է “նստելու տուն”։
Հետեւաբար “Հայաստան”-ը հայերի նստելու տունն է, եւ բնիկ հայերէն բառանուն է ամբողջութեամբ։ Իսկ “ստան” վերջածանցը կրող երկրանունները ցուցանում են, որ որեւէ ձեւով կապ ունեն մեր հետ եւ մեր պատմութեան հետ։
Հիմա կարո՞ղ էք ինձ ասել, թէ “ստամոքս”-ը ո՞ր լեզուից է, եւ ի՞նչ կապ ունի “ստ”-ի հետ, ապա եւ ռուսերէնի “սիտի”-“կուշտ”-ի հետ։
Չենք ընդարձակւում։
Անցնենք “Արմէն”-ին։
Մեր պատմաբանները պնդում են, որ հայ ժողովուրդը ընդհանրապէս դասակարգեր չի ունեցել պատմութեան որեւէ դարաշրջանում։
Սա մեեեեծ աչքակապութիւն կամ թիւրիմացութիւն է, չասելու համար մեծամտութիւն է եւ մեծ սուտ է։
Մենք մայր բնութեան մասնիկներն ենք, եւ ի սկզբանէ հայերս բնութեան օրինաչափութիւններով ենք առաջնորդուել ու ապրել ։
Նաեւ խորապէս գիտակցել ենք, որ իւրաքանչիւր անհատի կառուցուածքի հիմքն է երրորդութիւնը, որի օրինակով էլ կազմակերպուել է մեր հանրութիւնը։
Իսկ երրորդութիւնը ներկայացնում է անձի 1․”գլուխ”-ը, 2․”սիրտ”-ն ու 3․”սեռական օրգան”-ը, որոնք շնչաւոր էակի մարմնի առնացքային կենտրոններն են, իսկ մնացածը՝ դրանց ենթամասերն են։
Նոյն կերպ էլ հանրութիւնը ունեցել է երեք հիմնական դասակարգում, 1․”գլխաւոր”-ների խումբ, որը բարձրագոյն գիտութիւններով զբաղուող քրմական դասակարգն է եղել, եւ զբաղուել է հանրային կեանքին պիտանի տեխնիկական միջոցներ ստեղծելով եւ հոգեւոր կեանքը կարգաւորելով։ Այդ խմբի մեծամեծները պետական կառոյցում գործել են որպէս բարձրագոյն “խորհրդատու”-ներ, ինչպէս ծերակուտականները կամ “Ազգային ժողով”-ականները, լուծումներ տալով հանրութեան կեանքում առաջացող ներքին եւ արտաքին խնդիրներին։ Սրանք “Հայ” են կոչուել, որպէս հոգեւոր-մտաւոր դասի ներկայացուցիչներ։
Երկրորդ դասակարգը բաղկացել է զինուորականներից, որոնք գիտագցօրէն եւ ի սրտէ նուիրուել են երկրի պաշտպանութեան։ Նրանք “Արմէն” տիտղոսն են կրել։
Իսկ չէ՞ որ մեր հեռու-մօտիկ հարեւանները անմիջականօրէն պիտի շփուէին սահմանին կանգնած կամ պատերազող մեր զինուորական դասին հետ, եւ ոչ թէ քրմական։ Այդ պատճառով էլ օտարները մեզ “Արմէն” են ճանաչել, մեր երկիրն էլ “Արմէնիա”։
Բա՛ւ է մեզ բաժանէք իրարից, շնորհազուրկ աճպարարներ։ Հայն ու Արմէնը նոյն մարմնի անքակտելի գլխաւոր երկու բաղկացուցիչներն են։
Այսքանը որպէս տեսաբանութիւն։ Անցնենք լեզուաբանական համեմատութեան։
“Արմուկ”-ը կարծեմ թէ հայերէն է, որի հիմքը հենց “արմ”-ն է։
Հիմա ի՞նչ անենք, որ այսօրուայ հայերէնում “արմ”-ը առանձինն չի օգտագործւում, հրաժարուե՞նք դրանից, կամ ենթադրենք որ օտարամո՞ւտ է։ Քաւ լիցի։
Բարեբախտաբար “Արմ”-ը (Arm) անգլերէնում պահպանել է իր սկզբնական իմաստը, որպէս “բազուկ”։ Իսկ “արմուկ”-ը առնչութիւն չունի՞ բազուկի հետ։ Դուք ասէք։
Կրկին անգամ դիմենք անգլերէնին, ուր բանակը կոչում են “արմի” (Army): Ի՞նչ կապ ունի բանակը բազուկի հետ։
Ախր նախկինում զինուորն իր բազկի վրայ է դրել իր յոյսը, այսօր էլ դա իրողութիւն է մենամարտերում, արեւելեան մարտարուեստում։
Իսկ անգլերէնում “man”-ը (ման) “մարդ”-ն է, եզակի թիւով, “men”-ը (մէն) դրա յոգնակին է, “մարդիկ” իմաստով։
Սրանք առկայ են հայերէնի “Մանուկ” անուան եւ ածականի, “Մանէ” անուան, “Մանազկերտ” քաղաքանուան, “Մանդակունի” նախարարական տան անուան մէջ եւայլն։
Հայերէնում ի հարկէ “ման”-ի ածանցեալ մի իմաստն է “մանել”-ը։
Առակս ցուցանէ, որ 1․”Արմ-մէն”-Արմէնը զինուորական դասակարգին տրուած ընդհանրական տիտղոս է, 2․”Արմ-ման”-Արմանը զինուորական անհատին տրուած տիտղոս է, 3․”Ար-ման”-ը արարող մարդն է, 4․”Ար-մէն”-ը արարող մարդիկ են, նաեւ 5․”Արմէն”-ի հիմքում կարելի է տեսնել “Արի-մէն”-ը, քաջ մարդիկ իմաստով։
Այսօր այսքանը։ Շնորհակալութիւն ձեր ժամանակը տրամադրելու համար։
Մեր զարմանալի բառերը – Յօդուածաշար, շարունակութիւն 40 – Մովսէս Նաճարեան
