Զօրավար Երմոլով` Կովկասի Կառավարչապետ Եւ Զօրավար Մադաթով` Ղարաբաղի, Շաքիի Եւ Շիրվանի Զինուորական Կառավարիչ – ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՋԷՐ – Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Զօրավար Երմոլով` Կովկասի Կառավարչապետ Եւ Զօրավար Մադաթով` Ղարաբաղի, Շաքիի Եւ Շիրվանի Զինուորական Կառավարիչ – ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

11 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 2023 – ԵՐԿԻՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ – ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՋԷՐ:

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ – Կարդալ նաեւ՝ ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:

Աղուանից
Կաթողիկոսութեան Լուծարքը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան նախապէս հրաժարած էր կաթողիկոսական իր կոչումէն եւ արքեպիսկոպոսի աստիճանով Հաղբատի վանահայրն էր: 1812-ին ան վերադարձաւ Արցախ եւ Գանձասարի վանքին մէջ կեդրոնանալով կրկին ինքզինք Աղուանից կաթողիկոս հռչակեց:

Էջմիածինէն ազդարարեցին Սարգիս կաթողիկոսին, որ պահէ իր խոստումը եւ կաթողիկոսական տիտղոս չգործածէ: Բայց ան, անտեսելով Մայր աթոռի ազդարարութիւնը, Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի աջակցութեան դիմեց եւ ինքզինք Էջմիածինէն անկախ յայտարարեց: Երկպառակութիւնը տեւեց երեք տարի, մինչեւ որ Էջմիածին ռուսական իշխանութեան դիմելով լուծեց Աղուանից կաթողիկոսութիւնը եւ փոխարէնը մետրոպոլիտութիւն հաստատեց: Սարգիս ստիպուած հրաժարեցաւ կաթողիկոսական տիտղոսէն: Անոր տրուեցաւ մետրոպոլիտի տիտղոս` արքեպիսկոպոսի աստիճանով: Այսպէսով վերջացաւ Աղուանից դարաւոր կաթողիկոսութիւնը:

Աղուանից նախկին կաթողիկոսութեան ենթակայ շրջաններէն կազմուեցան Էջմիածնի աթոռին ենթակայ առաջնորդական երկու թեմեր եւ մէկ յաջորդական վիճակ: Շուշիի կամ Արցախի թեմին մէջ կը մտնէին Դիզակ, Վարանդա, Բերդձոր, Խաչեն, Ջրաբերդ, Գիւլիստան, Շաքի, Կապաղակ, Կամբեճան, Արէշ եւ Լենքորան: Շամախիի թեմին մէջ կը մտնէին Շամախի, Դերբենդ, Ղուբա եւ Պաքու: Յաջորդական վիճակին կեդրոնն էր Գանձակ քաղաքը, որուն ենթակայ էին Գարդման, Փառիսոս եւ Զաւէ գաւառները: Յաջորդական վիճակը անմիջականօրէն ենթակայ էր Թիֆլիսի թեմական հոգեւոր մարմինին` կոնսիստորիային:

Սարգիս մետրոպոլիտ իր եղբօրորդի Բաղդասար վարդապետը Էջմիածին ուղարկեց, ուր ան 1820-ին եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի կաթողիկոսին ձեռամբ: Սարգիս մետրոպոլիտի ցանկութիւնն էր, որ ինչպէս Աղուանից կաթողիկոսութիւնը դարերով շարունակուած էր իրենց Հասան Ջալալեան տոհմին մէջ, մետրոպոլիտութիւնը եւս շարունակուի նոյն տոհմին մէջ:

Բաղդասար եպիսկոպոս Գանձասար վերադառնալէն ետք, Սարգիս մետրոպոլիտի տկարութեան պատճառով ինք ձեռք առաւ հոգեւոր իշխանութիւնը:

***

Ալեքսանդր Ա. կայսր 21 ապրիլ 1816-ին զօրավար Ալեքսի Փեթրովիչ Երմոլովը Կովկասի կառավարչապետ եւ բանակի գլխաւոր հրամանատար նշանակեց:

Երմոլով ռազմական եւ պետական ականաւոր գործիչ էր, Օրիոլի շրջանի ազնուական ճորտատէրերու ընտանիքէ: 1787-ին, տասը տարեկանին ենթասպայի կոչում ստացած էր: 1792-ին պահակագունդի տեղակալի աստիճանով Պետերբուրգ տեղափոխուած եւ հրետանային գունդին մէջ մտած էր: 1793-ին, Ռուսաստանի եւ Փրուսիոյ միջեւ Լեհաստանի երկրորդ բաժանումէն ետք իբրեւ հրետանաւոր Լեհաստան ուղարկուեցաւ: 1794-ին, Վարշաւայի մատոյցներուն մօտ ճնշեց լեհական ապստամբութիւնը եւ Սուրբ Գէորգի չորրորդ աստիճանի շքանշանին արժանացաւ: 1796-ին, զօրավար Զուբովի հրամանատարութեան տակ մասնակցեցաւ պարսկական արշաւանքին եւ փոխգնդապետի աստիճան ստացաւ: 1798-ին, ազատամիտ սպաներու խմբակին հետ գործակցութեան եւ Փաւէլ Ա. կայսեր դէմ դաւադրութեան կասկածով ձերբակալուեցաւ, ծառայութենէ արձակուեցաւ եւ աքսորուեցաւ: Փաւէլ Ա.-ի սպանութենէն (11/23 մարտ 1801) ետք, 15 մարտ 1801-ին ներում ստացաւ:

Երմոլով 1805-ին Աւստրիա ուղարկուեցաւ օգնելու աւստրիական բանակին` Ֆրանսայի դէմ պատերազմին: Աուստերլիցի ճակատամարտին ձին սպաննուեցաւ, իսկ ինք գերի ինկաւ, բայց ազատեցաւ: Սուրբ Աննայի երկրորդ աստիճանին արժանացաւ եւ գնդապետի կոչում ստացաւ: 1812-ին, Նափոլէոնի Ռուսաստան ներխուժումի ժամանակ առաջին Արեւմտեան բանակի գլխաւոր սպայակոյտի պետ նշանակուեցաւ եւ կազմակերպեց Սմոլենսկի պաշտպանութիւնը: Պորոտինոյի ճակատամարտին պարանոցէն վիրաւորուեցաւ: Զօրավարի կոչում ստացաւ եւ հրետանիի հրամանատար նշանակուեցաւ: Իսկ ռուսական բանակի արտասահմանեան արշաւանքի ժամանակ, 1813-1814-ին դաշնակից բանակներու հրետանային ուժերու հրամանատարը եղաւ:

Զօրավար Երմոլով, որ Պետերբուրգի մէջ յամառօրէն կը փնտռէր Կովկասի կառավարչապետի պաշտօնը, նշանակում ստանալէն եւ Թիֆլիս ժամանելէն ետք սկսաւ մշակել «պարսկական պետութեան կործանման ծրագիր»-ը:

Պարսկաստանէն գրաւուած կովկասեան խանութիւնները պահպանելու, լեռնական ցեղերը նուաճելու եւ ռուսական տիրապետութիւնը ամրապնդելու ու տարածելու համար Երմոլով անհրաժեշտ նկատեց իր կողքին ունենալ տեղական պայմաններուն ծանօթ կարող զինուորական մը: Լաւագոյն անձը նկատուեցաւ հայազգի զօրավար Վալերիան Մադաթով, որ ռուսական բանակի ամէնէն ընդունակ զինուորականներէն եւ արեւելեան ժողովուրդներու սովորութիւններուն ու անոնց հետ պատերազմելու եղանակներուն լաւ ծանօթ կը նկատուէր:

***

Զօրավար Վալերիան (Ռոստոմ) Մադաթով  արցախցի էր, Վարանդայի Աւետարանոց գիւղէն, ծնած` 18 (29) մայիս 1782-ին: Հայրը` Գրիգոր Մադաթեանց` Մեհրաբենց Գիւքին, Վարանդայի մելիք Շահնազար Բ.-ի ջորեպանն էր: Անգամ մը անտառին մէջ որսի ժամանակ արջը յարձակեցաւ մելիք Շահնազարի վրայ, եւ զայն փրկեց անոր ջորեպանի պատանի տղան` Ռոստոմը:

Ռոստոմ կիսամերկ եւ ոտաբոպիկ հովիւ մըն էր: Մելիք Շահնազար զայն իր հոգեզաւակը ըրաւ:

Ժամանակ մը ետք Ռոստոմ Թիֆլիս գնաց եւ գդակ կարելու արհեստ սորվեցաւ: Յետոյ ալ Աստրախան գնաց, ուր սակայն անգործ մնաց: Ան կը մտածէր զինուորական ծառայութեան մէջ մտնելու մասին:

Վարանդայի մելիք Ջումշուդ եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդուն Պետերբուրգ երթալու եւ Արցախի քրիստոնեայ բնակչութեան համար Փաւէլ Ա. կայսրէն պաշտպանութիւն խնդրելու համար իրենց հետ առին Պետրոս իւզպաշի Մադաթեանը: Ռոստոմ Պետրոս իւզպաշիի մօտիկ ազգականն էր, եւ ան ալ մելիքներու շքախումբին հետ ճամբայ ելաւ դէպի Պետերբուրգ:

Պետերբուրգ հասնելէն ետք Ռոստոմ Մադաթեան ցանկութիւն յայտնեց ռազմական ուսումնարան մտնել եւ ռուսական բանակին մէջ ծառայել: Ան հաւատացած էր, որ միայն այդպէս կարելի է պայքարիլ թշնամիին դէմ:

Սակայն ռազմական ուսումնարան զայն մերժեցին, որովհետեւ ազնուական չէր: Ռոստոմ կը պատրաստուէր վերադառնալու, երբ մելիք Ջումշուդ օգնութեան հասաւ եւ վկայութիւն տուաւ որ պատանին ազնուական ծագում ունի: Օգնութեան հասան նաեւ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան եւ Յովհաննէս Աղազարի Լազարեան, որոնք իրենց ազդեցութիւնն ու կապերը օգտագործելով ընդառաջեցին Ռոստոմի ցանկութեան:

Ռոստոմ Մադաթեան 1799-ին կայսերական Պրէոբրաժենսկի գունդին մէջ ծառայութեան մտաւ եւ ենթասպայի աստիճան ստացաւ: Զինուորական ծառայութեան պաշտօնական թղթածրարին մէջ անոր անունը արձանագրուած է իբրեւ Վալերիան Մադաթով:

Ժամանակ մը ետք ան Փաւլովեան գունդ տեղափոխուեցաւ, այնուհետեւ ալ` Մենկրելեան հետեւակային գունդ:

Վալերիան Մադաթով Պետերբուրգի մէջ յաճախ Յովհաննէս Լազարեանի տունը հիւր կ՛ըլլար:

Յովհաննէս Լազարեան, որ պետական

խորհրդական ու արդիւնաբերող կալուածատէր էր, դպրոցներ բացած եւ եկեղեցիներ կառուցած, անոր հովանաւորը եղաւ:

Վալերիան Մադաթով ամուսնացաւ Սոֆիա Ալեքսանդրովնայի հետ: Սոֆիա Ալեքսանդրովնա Մադաթովա (1787-1875) Ելիզաւետա Ալեքսիեւնա կայսրուհիին նաժիշտն էր:

Ռուս-թրքական 1806-1812-ի պատերազմին Մադաթով մարտական մկրտութիւն ստացաւ: 1809-ին, Դունայի ափին, Բրիալով ամրոցի գրաւման ժամանակ ցուցաբերած քաջութեան համար «Խիզախութեան համար» շքանշանով պարգեւատրուեցաւ:

Հայազգի զօրավար իշխան Փիոթր Բագրատիոնիի հրամանատարութեան տակ Մադաթով  փայլեցաւ Ռասսովայի կռիւներուն եւ «Քաջութեան համար» մակագրութեամբ ոսկիէ սուրով պարգեւատրուեցաւ:

Մադաթով 1810-ին հետեւակազօրքէն Ալեքսանդրեան հուսարական հեծելագունդ տեղափոխուեցաւ:

Չաւուշկա գիւղի կռիւներուն Մադաթով իր հեծելագունդով մխրճուեցաւ թրքական հետեւակային գունդին թիկունքը եւ ջախջախեց զայն: Իսկ Բատինի ճակատամարտին վճռական գրոհով մը ցիրուցան ըրաւ թրքական հեծելազօրքը:

Մարտական սխրանքներուն համար Մադաթով 1810-ին Գէորգիեւեան չորրորդ աստիճանի խաչով պարգեւատրուեցաւ եւ հեծելազօրային փոխգնդապետի կոչում ստացաւ:

Նափոլէոնի ֆրանսական բանակի Ռուսաստան ներխուժումէն ետք, 1812-ին, Մադաթով գլխաւորեց Դունայէն Վոլկա տեղափոխուած Ալեքսանդրեան հուսարական հեծելագունդը, որ երրորդ Արեւելեան բանակի կազմին մէջ կը մտնէր: Առաջին իսկ կռիւներուն Մադաթովի գունդը պարտութեան մատնեց սաքսոնական հեծելազօրքը: Մարտական հետագայ գործողութիւններու ընթացքին ան յառաջապահ ջոկատները կը ղեկավարէր եւ կը պաշտպանէր հետեւակազօրքը նահանջի ժամանակ:

Ֆրանսական բանակը երբ սկսաւ փախուստի դիմել, Մադաթով իր հեծելագունդով արագ հարուածներով ջախջախեց Նափոլէոնի ջոկատները, կտրեց անոնց նահանջի ուղին եւ շատեր գերեվարեց:

Իր ցուցաբերած խիզախութեան համար Մադաթով Ալեքսանդր Ա. կայսրէն ադամանդակուռ սուրով պարգեւատրուեցաւ եւ գնդապետի աստիճան ստացաւ:

Մադաթով 1812-ի դեկտեմբերի վերջաւորութեան անցաւ Նեման գետը, ջախջախեց սաքսոնական զօրքերը եւ գերի բռնեց զօրավար Նեստիցի զօրասիւնը, որուն համար Գէորգիեւեան երրորդ աստիճանի շքանշանով պարգեւատրուեցաւ:

Լայփցիկի ճակատամարտին, 16-19 հոկտեմբեր 1813-ին, Մադաթով ձեռքէն վիրաւորուեցաւ, սակայն մինչեւ մարտի վերջը ձիէն չիջաւ: Ճակատամարտէն ետք անոր զօրավարի կոչում շնորհուեցաւ:

Մադաթով այնուհետեւ հուսարական զօրագունդի հրամանատար նշանակուեցաւ եւ 1815-ին, ռուսական գրաւող զօրքի կազմէն ներս Փարիզ մտաւ:

Սակայն Մադաթով շուտով ետ կանչուեցաւ Ռուսաստան: Անոր քաջութեան եւ ամենաբարդ իրավիճակներու մէջ արագ կողմնորոշուելու ունակութեան համբաւը գիտէին բոլորը: Անոր արժանիքները եւ կովկասցի ըլլալը նկատի ունենալով, Երմոլովի ցանկութեամբ 1816-ին ան բարձրագոյն հրամանով Անդրկովկասի առանձին զօրաբանակի հրամանատար նշանակուեցաւ:

***

Անդրկովկաս հասնելէն ետք զօրավար Վալերիան Մադաթով Ղարաբաղի խանութեան մէջ գործող ռուսական զօրքերու հրամանատար եւ զինուորական շրջանային կառավարիչ նշանակուեցաւ, իսկ յաջորդ տարի, 1817-ին` նաեւ Շաքիի եւ Շիրվանի խանութիւններու մէջ գործող զօրքերու հրամանատար եւ զինուորական շրջանային կառավարիչ: Անոր յանձնուած էր կովկասեան երեք խանութիւններու զինուորական եւ քաղաքային ամբողջ իշխանութիւնը: Մադաթով յանձնառու էր յիշեալ խանութիւններու կառավարութեան եւ նաեւ բարեկարգութեան վրայ:

Արցախցիք ուրախութեամբ ողջունեցին Մադաթովը: Բոլոր հայերու սիրտերը պարծանքով եւ հպարտութեամբ լեցուած էին: Գիւղական համեստ խաւերէն դուրս եկած այս մարդը հայրենիք կը վերադառնար զօրավարի աստիճանով ու զինուորական շքանշաններով, որ ամբողջ Ռուսական կայսրութեան մէջ հռչակաւոր դարձած էր իր քաջութիւններով: Մելիքներու ոգեւորութեան չափ չկար. բոլորը յոյս ունէին որ Մադաթովի շնորհիւ կը վայելեն իրենց վաղեմի իրաւունքները:

Ժողովուրդին մէջ պահպանուած աւանդութեան մը համաձայն Մադաթով անգամ մը իր հայրենի գիւղ` Աւետարանոց, իր ծնողքին կ՛այցելէ: Առաւօտուն արթննալէ ետք հօրմէն կը խնդրէ որ ձեռքերուն ջուր լեցնէ` լուացուելու համար: Հայրը կը լեցնէ: Սրբուելէ ետք զօրավարը կ՛ըսէ հօրը. «Կը յիշե՞ս, միշտ կ՛ըսէիր որ մարդ չես դառնար: Տեսա՞ր` ուր հասայ»: Հայրը կը պատասխանէ. «Դարձեալ չես դարձած. եթէ մարդ ըլլայիր, իմ տարիքի ծերունի հօրդ կ՛ըսէի՞ր` ջուր լեցուր ձեռքիս»:

Ձեռք առնելով Ղարաբաղի, Շաքիի եւ Շիրվանի խանութիւններու զինուորական եւ քաղաքային իշխանութիւնը, Մադաթով մեծ ջանքեր սկսաւ գործադրել երկիրը խաղաղեցնելու համար:

aztagdaily.com/archives/569376