Հաղթանակի 80-ամյակ։ Հավերժ փառք Հերոսներին։
Մեծ Հաղթանակի շարքային հերոսները
Հայրենական մեծ պատերազմում մեր ժողովրդի Մեծ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ 80-ամյակի առթիվ մենք ուզում ենք պատմել մեր հայրենակիցների՝ ամուսիններ Նիկոլայ Բագրատի Սարգսյանի՝ առաջնագծի հետախույզ, և Աննա Ալեքսանդրի Հովհաննիսյանի՝ երկաթուղային զորքերի հատուկ կազմավորումների աշխատակից, կյանքի և մարտական ուղու մասին։ Ցավոք, ևս մեկ տարեդարձ մենք այլևս չենք կարողանա տոնել ամուսինների հետ։ Անցել է մի քանի տարի, ինչ նրանք մեզ հետ չեն։
Նրանք, ինչպես մեր բազմազգ երկրի հազարավոր քաղաքացիներ, իրենց անգնահատելի ներդրումն ունեցան Մեծ Հաղթանակում, որոնց աշխատանքային և ռազմական սխրանքների շնորհիվ մեր երիտասարդ սերունդն այժմ ապրում է ազատ երկրում։
Սա պատմություն է սովորական մարդկանց կյանքի մասին, որոնց ուսերին դարբնվել է Մեծ Հաղթանակը, մեր հայրենիքը վերականգնվել է հետպատերազմյան ավերակներից, մարդկանց, որոնց հպարտությամբ կարելի է անվանել Հայրենական Մեծ պատերազմի շարքային հերոսներ։
Նիկոլայ Սարգսյանը ծնվել է 1920 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Հայկական ԽՍՀ Լոռու մարզի Սանահին գյուղում, երկաթուղայինի ընտանիքում։ Նրա հայրը՝ Բագրատ Գրիգորի Տեր-Սարգսյանը, Կովկասի և Հայաստանի երկաթուղու ղեկավարներից մեկն էր՝ թե՛ հեղափոխությունից առաջ, թե՛ հետո։ Հեղափոխությունից առաջ, որպես ինժեներ, նա ղեկավարել է Երևան-Թավրիզ (Իրան) երկաթուղու և նախահեղափոխական Ռուսաստանի ամենաբարձր երկաթուղային կամրջի՝ Զամարլուի շինարարությունը։ Հեղափոխությունից հետո նա Հայաստանի ամենամեծ երկաթուղային դեպոյի՝ Լենինական քաղաքի (այժմ՝ Գյումրի), իսկ ավելի ուշ՝ Սանահին կայարանի պետն էր։ Երկաթուղայինների դինաստիան շարունակեցին նրա բոլոր որդիները։
Վաղ կորցնելով մորը, Նիկոլայը մեկնեց Թբիլիսի և ընդունվեց երկաթուղային տեխնիկում, որը գերազանցությամբ ավարտեց պատերազմի նախօրեին։ Պատերազմի սկսվելուց վեց ամիս առաջ նա զորակոչվեց Կարմիր բանակ։
Հայրենական Մեծ պատերազմի սկզբում Նիկոլայը ծառայում էր 5-րդ բանակի 20-րդ մոտոհրաձգային բրիգադում։ Ավելի ուշ նրան տեղափոխեցին 30-րդ գվարդիական հրաձգային գունդ։
1941 թվականի սեպտեմբերին՝ Ուկրաինայում արյունալի պաշտպանական մարտերի ժամանակ, Նիկոլայը առաջին անգամ վիրավորվեց, բայց դրան չնայած՝ մնաց մարտական դիրքերում և շարունակեց կռվել։ Հետագայում, ինչպես հիշում էր վետերանը, հենց պատերազմի սկսվելուց վեց ամիս առաջ զորակոչվելու և լավ զինվորական պատրաստվածության շնորհիվ էր, որ նա կենդանի մնաց։
1943 թվականի դեկտեմբերին երկրորդ անգամ վիրավորվելուց հետո նա տեղափոխվեց 1-ին Ուկրաինական ճակատի 117-րդ գվարդիական, Բերդիչևսկայա հրաձգային դիվիզիայի (հրամանատար գվարդիայի գեներալ-մայոր Վոլկովիչ) Օդերյան, «Բոգդան Խմելնիցկու» շքանշանակիր 338-րդ գվարդիական հրաձգային գնդի (հրամանատար գվարդիայի փոխգնդապետ Անտոնով) 2-րդ հրաձգային գումարտակ։ Այս գնդի կազմում նա գրավեց Բեռլինը և ազատագրեց Պրահան։
Նիկոլայը երրորդ անգամ վիրավորվեց պատերազմի ավարտին՝ 1945 թվականի մարտին, բայց, ինչպես 1941 թվականին, մնաց մարտական դիրքերում և իր ընկերների հետ շարունակեց հարձակումը ֆաշիստների որջի դեմ։
Քանի որ Նիկոլայը ֆիզիկապես ուժեղ, գրագետ և մարզված մարտիկ էր, նրան ծառայության են տեղափոխում հետախուզական վաշտ։ Մեր պատերազմի վետերանները շատ լավ գիտեն, թե ինչ է նշանակում ծառայել հետախուզական վաշտում։
Շատ անգամ նա պետք է անցներ ճակատային գիծը, գերի վերցնել «լեզուներ», հրամանատարության համար արժեքավոր տեղեկություններ ստանար և ողջ վերադառնար արժեքավոր բեռով։ Որպեսզի չբացահայտվեր, հետախույզը օրերով պետք է դարանակալեր ճահիճներում, ձյան մեջ։
Նա իրավունք չուներ բացահայտվելու, և ցավը հաղթահարելով՝ լուծում էր առաջադրված մարտական խնդիրը։ Որպես լավ լողորդ, նա բազմիցս ստիպված էր լողալով հատել Դոն, Դնեպր, Օդեր և Շպրեյա գետերը՝ կատարելով հրամանատարության հատուկ առաջադրանքները։ Թշնամու թիկունքում և չեզոք գոտում բազմաթիվ մահացու ձեռնամարտեր, գիշերային ասպատակություններ՝ այս ամենը առաջնագծի հետախույզի առօրյան էր։
Ջոկը հմուտ ղեկավարելու և հրամանատարության մարտական առաջադրանքները օրինակելի կատարելու համար սերժանտ Նիկոլայ Սարգսյանը նշանակվել է դիվիզիայի հետախուզական վաշտի դասակի հրամանատարի տեղակալ։
Պաշտպանության նախարարության արխիվային փաստաթղթերը թերթելիս կրկին ու կրկին համոզվում ես, որ Նիկոլայ Սարգսյանի մարտական ուղու յուրաքանչյուր դրվագ արժանի է առանձին նկարագրության, առանձին ուսումնասիրության։
Սերժանտ Նիկոլայ Սարգսյանը մեկ անգամ չէ, որ արժանացել է պետական բարձր պարգեւների։
Գերագույն գլխավոր հրամանատարի հրամաններից մեկում ասվում էր. «Գերմանացի զավթիչների դեմ պայքարի ճակատներում հրամանատարության կողմից մարտական առաջադրանքների օրինակելի կատարման և դրանցում ցուցաբերած քաջության համար հրաձգային ջոկի հրամանատար, դասակի հրամանատարի տեղակալ գվարդիայի սերժանտ Նիկոլայ Սարգսյանին պարգևատրել «Փառքի» շքանշանով …»:
Նիկոլայ Բագրատի Սարգսյանը պարգևատրվել է 23 մարտական շքանշաններով և մեդալներով, այդ թվում՝ «Փառքի» 2-րդ և 3-րդ աստիճանի շքանշաններով, «Արիության համար», «Մարտական վաստակի համար» մեդալներով, Հայրենական պատերազմի շքանշանով, որոնք հատկապես գնահատվում են զինվորների կողմից, ինչպես նաև «Բեռլինի գրավման համար», «Պրահայի ազատագրման համար», «Վարշավայի ազատագրման համար», «Կովկասի պաշտպանության համար» և շատ ուրիշ մեդալների։
Ահա հրամանատարների զեկույցներից մի քանի հատված, որոնք նկարագրում են նրա սխրանքները.
– «Գերմանացի զավթիչների դեմ մարտերում, 1945 թվականի ապրիլի 17-ին, նա ցուցաբերեց քաջություն և արիություն. մոտենալով թշնամու կրակակետին՝ նռնակներ նետեց, ինչը հնարավորություն տվեց հետևակին առաջ շարժվել։ Անձամբ սպանեց 9 հիտլերականի…»:
– «1945 թվականի ապրիլի 16-ից մինչև 1945 թվականի մայիսի 8-ը տեղի ունեցած մարտերում, թշնամու կրակի տակ նա ռազմադաշտից հանեց 15 ծանր վիրավոր զինվորների ու սպաների՝ իրենց զենքերով…»:
– «1945 թվականի ապրիլի 16-ին թշնամու պաշտպանության ճեղքման ժամանակ նա հետախուզական ուժերի կազմում հատեց Նեյսե գետի ջրագիծը և հակահարձակման ժամանակ անձնական զենքից կրակով ոչնչացրեց թշնամու գնդացրային անձնակազմը՝ ապահովելով հրաձգային վաշտի առաջխաղացումը…»:
– «Շպրեյ գետի մատույցներում, թշնամու հակագրոհը հետ մղելիս, որը փորձում էր ճեղքել և միանալ իր ցրված ստորաբաժանումներին, 1945 թվականի ապրիլի 18-ին, մտնելով թշնամու թիկունք, հանկարծակի գրոհով և ուժեղ կրակով ցրեց թշնամու հետևակի մինչև երկու ջոկ և դրանով իսկ նպաստեց հրամանատարության մարտական առաքելության կատարմանը…»:
– «Գիշերային հարձակողական մարտում, Բեռլինի մատույցներում թշնամու պաշտպանության ճեղքման ժամանակ, անտառապատ տարածքում, առաջինը հայտնաբերեց լավ քողարկված գերմանացի գնդացրորդների խումբը, որը խանգարում էր հրաձգային ստորաբաժանման առաջխաղացմանը։ Ոչնչացրեց նրանց…»:
– «1945 թվականի ապրիլի 29-ին՝ Բեռլինում տեղի ունեցած փողոցային ձեռնամարտում ոչնչացրեց 8 գերմանացու…»:
Նա մասնակցել է մեր հայրենի քաղաքի՝ Դոնի Ռոստովի պաշտպանությանը, ապա՝ ազատագրմանը։ Դիվիզիան, որում ծառայել էր Նիկոլայը, անմիջականորեն մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմի այնպիսի հայտնի ճակատամարտերի, ինչպիսիք են՝ Կերչ-Էլտիգեն դեսանտային գործողությունը, Ժիտոմիր-Բերդիչև, Պրոսկուրով-Չեռնովցի, Լվով-Սանդոմիերժ, Սանդոմիերժ-Սիլեզյան, Ստորին Սիլեզյան և վերջապես Բեռլինի և Պրահայի ճակատամարտերը։
Բեռլինի գրավման ժամանակ Նիկոլայ Սարգսյանը մարտերով հասավ Բրանդենբուրգի դարպասներին, ապա մասնակցեց Պրահայի ազատագրմանը, որտեղ նշեց Մեծ Հաղթանակը։
Հաղթանակի ողջ ցավն ու ուրախությունը պահպանվել են ռազմաճակատի հազվագյուտ լուսանկարներում։ Հաղթանակի արցունքները՝ դրանք և՛ ուրախությունն են, և՛ վեհությունը ազատարար-զինվորների, հաղթական-զինվորների․․․
Պատերազմից հետո Նիկոլայ Սարգսյանը աշխատել է ժողովրդական տնտեսության տարբեր ղեկավար պաշտոններում. եղել է մի շարք խոշոր գործարանների գլխավոր էներգետիկը, ապա՝ աշխատել հայկական երկաթուղու վարչությունում։ Միաժամանակ, ուսուցչական ոլորտում նա իր հարուստ փորձը փոխանցեց երիտասարդ սերնդին դպրոցներում։
Ոչ պակաս հետաքրքիր է Նիկոլայ Սարգսյանի կնոջ՝ Աննա Հովհաննիսյանի ճակատագիրը։ Նա ծնվել է 1923 թվականի հունվարի 25-ին Օրջոնիկիձե քաղաքում՝ Արևմտյան Հայաստանի Կարս քաղաքից 1915 թվականի թուրքական Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած և Կուբանի ու Դոնի հողերում երկրորդ հայրենիք գտած հայ փախստականների մեծ ընտանիքում։
Դպրոցը փայլուն ավարտելով՝ նա երազում էր համալսարան ընդունվելու մասին, բայց սկսվեց պատերազմը … Ինչպես իր շատ համադասարանցիների և հասակակիցների նման, նա կամավորագրվեց ռազմաճակատ, չնայած այն հանգամանքին, որ իր չորս ավագ եղբայրներն էլ արդեն զորակոչվել էին բանակ։
Ծնողներից գաղտնի, Աննան հաճախել է կապի դասընթացների։ Սկզբում նրա թոշակառու ծնողներին հաջողվեց կանգնեցնել նրան, բառացիորեն «դուրս բերել» ռազմաճակատ մեկնող ռազմական գնացքից։
Մեծ դժվարությամբ Աննային՝ երեկվա դպրոցական աղջկան, համոզեցին մնալ։ Նա համաձայնվեց միայն այն պատճառով, որ պետք է օգներ իր տարեց ծնողներին և ոտքի կանգնեցնել իր եղբայրների մանկահասակ երեխաներին, ովքեր արդեն կռվում էին Հայրենական մեծ պատերազմի ճակատներում։ Նա գնաց աշխատելու երկաթուղում։
Բայց արդեն 1942 թվականի վերջից Աննան գտնվում էր գործող բանակի ստորաբաժանումներում և ծառայում է Հյուսիսային Կովկասի առաջնագծի հատվածում գործող երկաթուղային զորքերի հատուկ կազմավորման 135-րդ ՌՇՎ-ի (ռազմական շահագործման վարչության) կազմում։
Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար Աննա Ալեքսանդրի Հովհաննիսյանը պարգևատրվել է 11 մեդալով, այդ թվում՝ «Կովկասի պաշտպանության համար»։
Ասենք, որ վիշտը աննկատ չանցավ այս մեծ ընտանիքի կողքով։
Պատերազմից վերադարձավ միայն եղբայրներից մեկը՝ Վասիլին, կապի կադրային սպա, որը մասնակցել էր դեռ խորհրդա-ֆիննական պատերազմին,
Եղբայրներից Արամը (քաղաքական աշխատող), զոհվել է Մալգոբեկ քաղաքի պաշտպանության ժամանակ, Հայկը՝ Ստալինգրադի ճակատամարտում։
Պատերազմից հետո Աննան ընդունվեց Երևանի պետական համալսարան։ Ամբողջ կյանքում նա աշխատել է որպես ավագ ինժեներ Անդրկովկասյան երկաթուղու Հայաստանի մասնաճյուղու վարչությունում։
Նիկոլայ Բագրատի Սարգսյանը և Աննա Ալեքսանդրի Հովհաննիսյանը հանգչում են Երևանում՝ ընտանեկան պանթեոնում, որտեղ թաղված են նաև Աննայի ծնողներն ու եղբայրը։
Եվ վերջապես, կցանկանայինք ավելացնել, որ Նիկոլայ Սարգսյանը և Աննա Հովհաննիսյանը հրաշալի երեխաներ են մեծացրել՝ Անաիդաին, Սերգեյին, Արմենին, Գոհարին և 12 թոռ ու 6 ծոռ։
Այսպիսով, նրանց որդին՝ Արմեն Տեր-Սարգսյանը, այժմ ապրում և աշխատում է Մոսկվայում, «Օրինականության դիկտատուրա» իրավական բարեփոխումների միջտարածաշրջանային կենտրոնի վարչության նախագահն է և ակտիվորեն մասնակցում է հայկական սփյուռքի կյանքին ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում։
2014 թվականի հունվարին, Փարիզում, Արևմտյան Հայաստանի Ազգային ժողովի (Խորհրդարանի) 1-ին գումարման 1-ին նստաշրջանում ընտրվել է խորհրդարանի նախագահ։ 2018 թվականի սեպտեմբերին՝ 2-րդ գումարման խորհրդարանի 101 պատգամավոր, իսկ 2023 թվականի սեպտեմբերին՝ 3-րդ գումարման խորհրդարանի 135 պատգամավոր վերընտրեցին Արմեն Տեր-Սարգսյանին Արևմտյան Հայաստանի Ազգային ժողովի (Խորհրդարանի) նախագահ։
Նրնաց թոռը՝ Վահագն Տեր-Սարգսյանը, ոսկե մեդալով ավարտելով Մոսկվայի թիվ 351 դպրոց-լաբորատորիան, ընդունվել է Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի միջազգային հարաբերությունների բաժին։ Ապա ուսումը շարունակեց ասպիրանտուրայում, որը հաջողությամբ ավարտեց։ Ներկայումս ղեկավարում է միջազգային նորարարական ընկերություն։
Սա մեր հայրենակիցների մի պարզ ընտանիքի պատմություն է, որը կարող է օրինակ ծառայել հետևելու և հպարտանալու, ինչպես ամբողջ հայ ժողովրդի, այնպես էլ մեր անծայրածիր հայրենիքի բոլոր ժողովուրդների համար։
Վարդան Աբրահամյան – ռազմական լրագրող, պահեստազորի փոխգնդապետ
Սաիդա Օհանյան – լրագրող-ազգագրագետ
Մոսկվա, Դոնի Ռոստով, Երևան
9 մայիս, 2025 թ․
Լուսանկարները՝ առաջնագծի զինվորի տնային արխիվից
