Խմբագրական «ՎԷՄ»-ի. ՀՅ Դաշնակցութիւնը Եւ Հայաստանի Քաղաքակրթական Առաքելութիւնը

27 ՓԵՏՐՈՒԱՐ 2016

Բանալի բառեր` ՀՅ Դաշնակցութիւն, 125-ամեակ, պատմութեան գաղափար, քաղաքակրթական գործընթացներ, Արեւմուտք, Արեւելք, հայկական մեծ սինթեզ, «խնդիր-ծուղակ», առաքելութիւն:

ՀՅ Դաշնակցութեան 125-ամեակի հանդիսութիւնները ո՛չ միայն կուսակցութեան անցած դժուարին ու բարդ ճանապարհին արձանագրուած ձեռքբերումների ամփոփման առիթ էին, այլեւ` մինչ օրս դեռեւս անկատար մնացած նպատակների նորովի իմաստաւորման հնարաւորութիւն:

Արագօրէն փոփոխուող աշխարհում վերջին հանգամանքն աւելի կարեւոր է, որովհետեւ մեզանից պահանջում է ոչ թէ պարզապէս վերյիշել անցեալը, այլ` գտնել նրա հիմքը կազմող այն խորքային արժէքները, որոնք ոչ միայն հնարաւոր, այլեւ անհրաժեշտ է տեղափոխել ապագայ:

Որովհետեւ պատմութիւնը չի կրկնւում իբրեւ իրադարձութիւնների պարզ յաջորդականութիւն, այլ որոշակի պարբերականութեամբ բացայայտում է իր հիմքում առկայ գաղափարների ու նպատակների ժառանգորդականութիւնը:

Ուստի քաղաքակիրթ ազգերը իրենց պատմութեան յաջորդական հանգրուաններում վերաիմաստաւորում են նախնիների նպատակները` փորձելով գտնել դրանց լուծման նոր հնարաւորութիւններ: Նման երեւոյթը վկայում է նրանց քաղաքակրթական աւանդոյթի կենսունակութեան մասին, որն իբրեւ պատմութեան գաղափար` պարբերաբար յիշեցնում է իր գոյութեան մասին:

Այսօր` կուսակցութեան հիմնադրումից շուրջ 125 տարի անց, վրայ է հասել այն պահը, երբ ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութիւնը կարող է լիարժէքօրէն համարկուել հայոց պատմութեան մէջ հէնց նման լայն` քաղաքակրթական ընկալման միջոցով:

Որովհետեւ կուսակցութեան անցած երկար ու բարդ ճանապարհին ի յայտ են եկել այնպիսի օրինաչափութիւններ, որոնք ակնյայտօրէն չեն տեղաւորւում ժամանակի կարճ տեւողութեան ծիրում:

Խնդիրն այստեղ հարուստ պատմութիւն ունենալու մէջ չէ, որի` սփիւռքում անխաթար մնացած տարտամ անցեալականութեան բեռը Հայաստանում փորձ է արւում փոխարինել պարզունակ, անգամ գռեհիկ դետերմինիզմով: Նման մօտեցումն այսօր փակել է հայրենի պատմագէտների մտածողութեան հորիզոնը` անցեալը դարձնելով ներկայի գերին:

Մի կերպ պատասխանելով «ինչպէ՞ս է եղել իրականում» հարցին, նրանք «ինչո՞ւ է եղել այդպէս»-ը բացատրելու իրենց անկարողութիւնը քողարկում են ՀՅԴ-ի «ճիշդ» եւ «սխալ» քայլերի մասին պարզունակ սոփեստութիւններով` դրանով իսկ շրջափակելով կուսակցութեան պատմութիւնը հասկանալու իրենց առանց այդ էլ սահմանափակ հնարաւորութիւնները:

Այս ամէնը նոր ժամանակների հայ քաղաքական կեանքի առանցքային դերակատարի գործունէութիւնը ժամանակի ընդլայն կամ քաղաքակրթական չափոյթով դիտարկելու մտաւորական անկարողութեան վկայութիւն է:

Որովհետեւ «ինչո՞ւ է եղել այդպէս»-ի պատասխանը փնտռելու գործընթացում մենք անմիջապէս արձանագրում ենք, որ իր խորքային` քաղաքակրթական էութեան մէջ հայոց պատմութիւնը հէնց այդպէս էլ եղել է ոչ միայն նոր ժամանակներում, այլեւ անտիկ աշխարհում ու միջնադարում:

Ուրեմն կա՜մ ՀՅԴ-ի «ճիշդ» եւ «սխալ» քայլերի մասին սիրողական «խօսք ու զրոյցը» հարկ է տեղափոխել նաեւ տիգրանների ու վարդանների ժամանակները, կա՜մ էլ նրա պատմութիւնը ժամանակի կարճ տեւողութեան չափոյթով դիտարկելու փոխարէն` պէտք է եզրակացնել, որ նոր ժամանակներում ՀՅ Դաշնակցութիւնը հայ ժողովրդի ծոցից ելած միակ քաղաքական ուժն էր, որը կարողացաւ ըմբռնել հայկականութեան արժեհամակարգը ոչ միայն իբրեւ անընդհատ հարստացող մշակոյթ, այլեւ` պատմութեան գաղափար:

ՀՅԴ պատմութիւնը ներկայի արժեչափերով գնահատուող անցեալի սովորական դրուագ չէ, այլ անցեալը ներկայի միջով ապագային կապող որոշակի ու յստակ քաղաքակրթական գործընթացի քաղաքական կերպաւորում, որի շնորհիւ` անգամ Հայոց ցեղասպանութեան առաջ բերած կատարեալ անելանելիութեան եւ Ռուսական յեղափոխութեան հետեւանք բացարձակ քաոսի պայմաններում 1918-ին հնարաւոր եղաւ հունաւորել Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ծնունդը:

Ուստի` որպէսզի հասկանանք հայ մշակոյթի զարգացման անընդհատութեան վրայ հիմնուող հայոց պատմութեան գաղափարը, պարտաւոր ենք նախ արձանագրել, որ համաշխարհային-պատմական առումով Հայաստանի ու հայութեան վերելքի եւ անկման շրջափուլերը բաւականին մեծ ճշգրտութեամբ համապատասխանում են անտիկ աշխարհում, միջնադարում եւ նոր ու նորագոյն ժամանակներում Հայաստանում ու նրա շուրջը ծաւալուած որոշակի քաղաքակրթական գործընթացների տրամաբանութեանը:

Հայկականութիւնը` որպէս արժեհամակարգ, եւ Հայաստանը` որպէս ուրոյն քաղաքակրթութիւն, ծաղկում են ապրել պատմութեան այն բեկումնային հանգրուաններում, երբ համաշխարհային բեմահարթակում ընթացող քաղաքակրթութիւնների դիմակայութեանը յաջորդել է նրանց համադրութեան ու սինթեզի հանգրուանը:

Հայոց պատմութեան հէնց այդ «աստեղային պահերին», երբ Արեւմուտքը որպէս աշխուժ բեւեռ, բախել է Արեւելքի դռները, զոյգ քաղաքակրթական արժեհամակարգերի նախնական համադրութիւն Հայաստանն ու հայութիւնը հնարաւորութիւն են ստացել իրականացնելու իրենց բուն գործառոյթը, իրենց առաքելութիւնը` հայկական մեծ սինթեզը:

Նուազագոյն պայմանների առկայութեան պարագայում քաղաքակրթական նախասկզբի նման «վերաթարմացումն» ընդունել է քաղաքական, այսինքն` պետական կերպարանք, իսկ բացակայութեան դէպքում` հոգեւոր-մշակութային վերելքի տեսք: Ուստի երիցս իրաւացի էր հայ մեծ պատմագէտ Նիկողայոս Ադոնցն իր այն պնդման մէջ, որ` «Հայութեան արեւմտահայեաց հակումները քաղաքակրթական երեւոյթ են ամէնից առաջ եւ նրանից ծնած է քաղաքականը: Նա հայ պատմութեան խթան է, որի դէմ դժուար է աքացել»:

Հէնց ՀՅ Դաշնակցութիւնն ինքը` որպէս կուսակցութիւն, եւրոպական լուսաւորականութեան գաղափարաբանութեան հենքի վրայ հայ մշակոյթի կողմից իրականացուած այդ հին համադրութեան ու սինթեզի նոր բարձրակէտն էր` Հայաստանի վերելքի նախորդ հանգրուաններում եւս դրսեւորուած յստակ օրինաչափութեան կրկնութիւնը:

19-րդ դարում հայութեան վերելքը պայմանաւորած եւրոպական լուսաւորականութիւնն իբրեւ հզօր քաղաքակրթական ազդակ` անտիկ աշխարհում Մեծ Հայքի ծաղկումն ու հզօրացումն ապահոված հելլենիզմի, իսկ վաղ միջնադարում` քրիստոնէական գաղափարաբանութեան օրգանական շարունակութիւնն էր:

Պարզապէս` 19-րդ դարում, հայութեան կեանքի եւրոպականացման արդիւնքում, մեզ վաղուց ծանօթ «հին գինին» սկսել էր «եռալ» նոր ժամանակներին բնորոշ լուսաւորականութեան «պատեանի» մէջ:

Նման գործընթացի քաղաքական կերպաւորման բարձրակէտը դարձած ՀՅ Դաշնակցութեան գործունէութեան շնորհիւ մենք վերյիշեցինք եւ նորովի վերաիմաստաւորեցինք հայոց պատմութեան գաղափարը ու կրկին դարձանք պետութիւն ու պատմութիւն կերտող ազգ:

Ուրեմն` նրանում արձանագրուած «ճիշդն ու սխալը» ոչ թէ գործնապաշտութեան կամ իրատեսականութեան պակասի հետեւանք էր, այլ` քաղաքակրթական իտէալի եւ դաժան իրականութեան բախման արդիւնք:

Շեղուել իտէալից` նշանակում էր հրաժարուել ինքն իրենից, դիմակայել իրականութեանը` նշանակում էր ունենալ լուրջ կորուստներ: ՀՅ Դաշնակցութիւնը չէր կարող լինել ասիական վայրագ իրականութեան պարտադրած պայմանների գերին, ուստիեւ նրա պարտութիւններն անգամ բացում էին իր գաղափարների յաղթանակի դուռը:

ՀՅ Դաշնակցութեան կողմից` Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան տեսքով վերամարմնաւորուած հայոց քաղաքակրթական իտէալը վերապրեց անգամ խորհրդային ամբողջատիրութեան մթնոլորտում` անկախութեան բացակայութեան պայմաններում կրկին վերածուելով պատմութեան գաղափարի:

Պետական անկախութեան կորստից յետոյ հայկական զարթօնքի ալիքը մի կողմից յորդեց դէպի ազատ սփիւռք, իսկ միւս կողմից` ողողեց խորհրդային հսկայածաւալ կայսրութեան տարածքը:

Հայ ժողովրդի զաւակները նոր պայմաններում նոյնպէս շարունակեցին նոյն գործառոյթը` հայկական մեծ սինթեզը մարդկային գործունէութեան բոլոր ոլորտներում` քաղաքականութիւնից ու տնտեսութիւնից մինչեւ մշակոյթ ու գիտութիւն: Այդ դժնդակ տարիներին նրանք`

Արեւմտեան արհեստագիտութիւններ ներմուծեցին համայնացման պատճառով սովի դատապարտուած ԽՍՀՄ-ի տնտեսութեան մէջ եւ նրա գիւղատնտեսութիւնն ու արդիւնաբերութիւնը օժտեցին գոյատեւելու եւ անգամ գերմանական հզօր ռազմամեքենան ջախջախելու ներքին հնարաւորութիւններով,

Համադրեցին ու սինթեզեցին եւրոպական եւ ռուսական դասական երաժշտութիւնն ու գեղանկարչութիւնը` Արեւելքի անկրկնելի մեղեդիների ու վառ գոյների հետ,

Եւրոպական տեսք տուեցին խորհրդային քաղաքներին` Արեւմուտքի ճարտարապետական հմտութիւնները համադրելով Արեւելքի մշակութային արժէքների հետ,

Ոչ միայն կարողացան խորհրդային սահմանափակ արհեստագիտութեան դաշտում կիրառել Արեւմուտքի գիտական նուաճումները, իսկ երբեմն նոյնիսկ` գերազանցել դրանց:

Հայաստանի աւանդական քաղաքակրթական գործառոյթի շարունակութիւնը դարձած նորագոյն ժամանակների մեր հզօր հոգեւոր վերելքը նոր հայութիւն կերտած ՀՅ Դաշնակցութեան գործի շարունակութիւնն էր` այլ պայմանների ու կաղապարների մէջ, ինչը վաղ թէ ուշ վերագտնելու էր նաեւ իր քաղաքական կերպաւորումը:

Սակայն ԽՍՀՄ կառավարելի փլուզման արդիւնք` Հայաստանի Բ. Հանրապետութեան ականապատուած քաղաքական իրողութիւնները ժամանակ եւ ահռելի ջանք էին պահանջում հարազատ հողի վրայ հայոց իրական արժէքների բացազատման համար: Համաշխարհում ծաւալուող քաղաքակրթական գործընթացների մէջ ներդաշնակօրէն համարկուելու փոխարէն` սեփական անվտանգութեան «խնդիր-ծուղակի» շուրջ մէկթեւանի թռչունի նման անընդհատ նեղացող շրջանակներ գծող Հայաստանի 25-ամեայ տեղապտոյտը վկայում էր մեզ յամառօրէն կաշկանդող արեւելեան-ասիական մթնոլորտի պահպանման մասին:

Բայց դա չէր կարող երկար տեւել, որովհետեւ լոյսն ի վերջոյ յաղթելու էր ստուերին, առաջադիմութիւնը` յետադիմութեանը:

21-րդ դարի երկրորդ տասնամեակում Հայաստանի շուրջ ծաւալուող, յիրաւի, դարակազմիկ իրադարձութիւններն արդէն յստակօրէն ապացուցում են, որ աշխարհաքաղաքական գործընթացների անկասելի ընթացքն աստիճանաբար արժեզրկելով Հայաստանը կաշկանդող «խնդիր-ծուղակի» նշանակութիւնը` մեզ հնարաւորութիւն է տալիս վերականգնելու մեր հանրոյթի քաղաքակրթական առաքելութիւնը:

Ուստի ՀՅ Դաշնակցութեան գործի մեծութիւնը գնահատելով ժամանակի ընդլայն ընկալման ծիրում` կարող ենք եզրակացնել, որ հայկական մշակոյթի պարբերական վերելքներն ապահոված արտաշէսների ու տիգրանների, մեսրոպների ու վարդանների, րաֆֆիների ու քրիստափորների մեծ գործի քաղաքակրթական բովանդակութիւնը յետարդիականութեան պայմաններում իմաստաւորելու առաքելութիւնն ընկած է մեր ուսերին: Որովհետեւ քաղաքակրթական գործընթացների հզօր լուսարձակը սկսել է նօսրացնել վերջին 25-ամեակի անորոշութիւնների մառախուղը, եւ մեր զարմացած աչքերի առջեւ`

Խարխլուելով լուրջ ճեղքեր են տալիս Հայաստանը շուրջ մէկ դար աքցանի մէջ պահող ռուս-թուրքական «մուրճն ու սալը»,

Արեւմուտքը` իբրեւ քաղաքակրթական բեւեռ, կրկին Ալ. Մակեդոնացու հին ճանապարհն է բացում դէպի Իրան եւ կրկին` Հայաստանի վրայով,

Առարկայական տեսք ստանալով` իր գոյութեան մասին է յիշեցնում այդ ճանապարհի փականի` Թուրքիայի վերաբաժանման աշխարհաքաղաքական հին նախագիծը…

Այս ամէնը գալիս է վկայելու, որ 125 տարի առաջ ՀՅ Դաշնակցութեան կողմից ձեւակերպած քաղաքական նպատակները հիմնուած են քաղաքակրթական խոր ենթահողի վրայ, ինչը հնարաւոր չէր ոչնչացնել անգամ ամենադաժան բռնութիւնների միջոցով:

Եւ մենք` որպէս այդ հոգեհարազատ ենթահողի վերականգնման գործընթացի ականատեսներ` վստահաբար կարող ենք արձանագրել, որ այսօր էլ ՀՅԴ նպատակներն աւելի շատ են, քան նրա նախորդ տարիների տքնաջան աշխատանքի ու պայքարի ձեռքբերումները:

Իսկ դա նշանակում է, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը տակաւին երիտասարդ է` որպէս հայոց քաղաքակրթական իտէալի առաւել ամբողջական մարմնացումը հանդիսացող կուսակցութիւն:

ԱԶԴԱԿ
http://www.aztagdaily.com