Ալեքսանդր Մանթաշեանց (Մանթաշով, 1842-1911). Մեծահարուստ Հայ Գործարարը Եւ Օրինակելի Ազգային Բարերարը

03 ՄԱՐՏ 2016

Հրապարակագիր Նազարէթ Պէրպէրեան կը գրէ.

Մարտ 3-ին կը նշենք ծննդեան տա­րե­դար­ձը հայ ժոո­վուր­դի աշ­խար­հահռ­չակ զա­ւակ­նե­րէն Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեան­ցի, որ ռու­սա­կա­նա­ցո­ւած իր ­Ման­թա­շով ա­նու­նը հո­մա­նիշ դար­ձուց ոչ միայն հայ գոր­ծա­րա­րու­թեան նո­ւա­ճած հսկա­յա­կան ու անմր­ցե­լի հարս­տու­թեան, այ­լեւ՝ հայ ու­նե­ւոր­նե­րու ազ­գա­յին եւ մար­դա­սի­րա­կան օ­րի­նա­կե­լի բա­րե­գոր­ծու­թեան։

Ալ. ­Ման­թա­շով լոյս աշ­խարհ ե­կաւ 3 ­Մարտ 1842-ին, ­Թիֆ­լիս։ ­Միակ որ­դին էր ու­նե­ւոր հայ ըն­տա­նի­քի մը՝ ­Ման­թա­շեանց­նե­րուն։
Ո­չին­չէն ճամ­բայ ե­լած եւ գոր­ծա­րա­րի տա­ղան­դով տնտե­սա­կան հարս­տու­թիւն դի­զած տի­պար­նե­րու փա­ղան­գին չի պատ­կա­նիր Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեանց։ ­Հայ­րը՝ ­Յով­հան­նէ­սը (Ի­վա­նը) բամ­պա­կի եւ հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի ճար­տա­րա­րո­ւես­տին մէջ յա­ջո­ղած գոր­ծա­րար մըն էր եւ իր աշ­խա­տան­քին կեդ­րոն ընտ­րած էր ­Թաւ­րի­զը, ուր եւ Ա­լեք­սանդր ան­ցուց իր ման­կու­թեան տա­րի­նե­րը։

Հա­զիւ պա­տա­նե­կու­թե­նէն դուրս ե­կած՝ ան միա­ցաւ հօր գոր­ծին եւ դրսե­ւո­րեց ձեռ­նե­րէց գոր­ծա­րա­րի բա­ցա­ռիկ ըն­դու­նա­կու­թիւն­ներ։ Ա­րա­գօ­րէն ընդ­լայ­նեց ըն­տա­նե­կան գոր­ծին սահ­ման­ներն ու տա­րո­ղու­թիւ­նը եւ 1869-ին տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ անգ­լիա­կան ­Ման­չես­թըր քա­ղա­քը, որ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին կը հան­դի­սա­նար աշ­խար­հի բամ­պա­կի եւ հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի ճար­տա­րա­րո­ւես­տին մայ­րա­քա­ղա­քը եւ հռչա­կո­ւած էր «­Բամ­պա­կա­քա­ղաք» ա­նու­նով։

Ման­չես­թըր հաս­տա­տո­ւե­լու Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեան­ցի գոր­ծա­րա­րա­կան սկզբնա­կան նպա­տա­կը պարզ էր.- ­Հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի ար­տադ­րան­քը մե­ծա­քա­նակ գնել եւ բեռ­նա­տար նա­ւով ղրկել հօ­րը՝ ­Թաւ­րիզ, ուր­կէ անգ­լիա­կան ո­րա­կա­ւոր ապ­րանք­նե­րը շու­տով պի­տի ո­ղո­ղէին ամ­բողջ Անդր­կով­կա­սը՝ կու­տա­կե­լով ­Ման­թա­շով­նե­րու հարս­տու­թիւ­նը։

Բայց ­Ման­չես­թը­րի մէջ ե­րի­տա­սարդ Ա­լեք­սանդ­րի ապ­րած 4-5 տա­րի­նե­րը այդ­քա­նով չսահ­մա­նա­փա­կուե­ցան։ Ընդ­հա­կա­ռակն՝ ու­սում­նա­տենչ եւ լայն հո­րի­զո­նի տէր ան­հա­տա­կա­նու­թիւն մը ըլ­լա­լով, Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շով ամ­բող­ջա­պէս փա­րե­ցաւ անգ­լիա­կան մշա­կոյ­թին։ Հմ­տա­ցաւ ու տի­րա­պե­տեց նաեւ անգ­լե­րէն, ֆրան­սե­րէն ու գեր­մա­նե­րէն լե­զու­նե­րուն։ ­Մաս­նա­գի­տա­ցաւ ոչ միայն հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի ճար­տա­րա­րո­ւես­տի նո­րա­գոյն գիւ­տա­րա­րու­թեանց, այ­լեւ՝ ա­ռեւ­տու­րի եւ­րո­պա­կան գոր­ծա­րա­րու­թեան նո­րա­մու­ծու­թիւն­նե­րուն մէջ։

Ման­չես­թըր-­Թաւ­րիզ ա­ռանց­քի շուրջ ­Ման­թա­շեան­նե­րու ընդ­լայ­նած գոր­ծա­րա­րա­կան հարս­տու­թիւ­նը ա­րա­գօ­րէն ծաղ­կում ապ­րե­ցաւ եւ հայր ու որ­դի ո­րո­շե­ցին 1872-ին վե­րա­դառ­նալ ի­րենց ծննդա­վայ­րը՝ ­Թիֆ­լիս, ուր Ե­րե­ւա­նեան Հ­րա­պա­րա­կի վրայ գտնո­ւող «­Կով­կաս» պան­դո­կի ա­ռա­ջին յար­կը վե­րա­ծե­ցին հիւսուա­ծե­ղէ­նի վա­ճա­ռա­տան։ ­Գոր­ծը յա­ջող էր եւ ­Ման­թա­շով­նե­րը շու­տով նոյ­նան­ման վա­ճա­ռա­տու­նե­րու շղթայ մը ստեղ­ծե­ցին ­Թիֆ­լի­սի մէջ։ ­Միա­ժա­մա­նակ ձեռ­նա­մուխ ե­ղան ոչ միայն հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի մե­ծա­քա­նա­կան ա­ռեւ­տու­րին, այ­լեւ՝ Անդր­կով­կա­սի մայ­րա­քա­ղա­քին նո­րաս­տեղծ ե­լեւմ­տա­կան (ֆի­նան­սա­կան) շու­կա­յին մէջ ներդ­րում­նե­րու եւ նո­րաս­տեղծ գոր­ծա­րա­րու­թեանց մէջ բաժ­նե­թուղ­թե­րու գնման։

1887-ին հայր ­Ման­թա­շով մա­հա­ցաւ եւ 45ա­մեայ Ա­լեք­սանդ­րը մեծ ոս­տում մը կա­տա­րեց դրամ­տա­նա­յին շու­կա­յին մէջ՝ ­Թիֆ­լի­սի Ա­ռեւտ­րա­կան ­Կեդ­րո­նա­կան Դ­րա­մա­տան բաժ­նե­թուղ­թե­րու մեծ մա­սը գնե­լով եւ շու­տով դրա­մա­տան ընդ­հա­նուր տնօ­րէ­նու­թիւ­նը ստանձ­նե­լով։ Իր օ­րին դրա­մա­տու­նը եւ­րո­պա­կան տա­րո­ղու­թեամբ մեծ գոր­ծառ­նու­թիւն­ներ ի­րա­կա­նա­ցուց եւ դրա­մա­տան բաժ­նե­տոմ­սե­րը լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն գտան Ս. ­Փե­թերս­պուր­կի կայ­սե­րա­կան սա­կա­րա­նի ե­լեւմ­տա­կան շու­կա­յին մէջ։ 1890-ա­կան­նե­րուն Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեան ար­դէն դար­ձած էր ­Թիֆ­լի­սի թիւ 1 գոր­ծա­րա­րը եւ ար­ժա­նա­ցած էր ­Թիֆ­լի­սի ­Պե­տա­կան ­Դու­մա­յի ­Խօս­նա­կի պաշ­տօ­նին։

Այդ բո­լոր յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րը ինք­նին փայ­լուն, տպա­ւո­րիչ եւ մե­ծա­պէս ե­կամ­տա­բեր ըլ­լա­լով հան­դերձ, խոր­քին մէջ միայն նա­խեր­գանքն էին այն հսկա­յա­ծա­ւալ հարս­տու­թեան, որ նո­ւա­ճո­ւե­ցաւ Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեա­նի կող­մէ իր կեան­քի վեր­ջին քսա­նա­մեա­կին, երբ ան յաղ­թա­քայլ մուտք գոր­ծեց եւ ինք­նավս­տահ յա­ռա­ջա­ցաւ ­Պա­քո­ւի նաւ­թար­դիւ­նա­բե­րա­կան նո­րաս­տեղծ շու­կա­յէն ներս։
Շու­տով՝ նաւ­թար­դիւ­նա­բե­րու­թեան աշ­խար­հէն ներս ­Ման­թա­շեան նո­ւա­ճեց ա­րա­գըն­թաց վե­րելք։ 1892-էն սկսեալ, երբ հայ մէկ այլ յա­ջո­ղակ գոր­ծա­րա­րի մը՝ ­Մի­քա­յէլ Ա­րա­մեան­ցի հետ բաժ­նեկ­ցու­թեամբ ա­նոնք ­Պա­քո­ւի մէջ նաւ­թա­հո­րեր գնե­ցին եւ ձեռ­նա­մուխ ե­ղան սեւ ոս­կիի ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան ու ճար­տա­րա­րո­ւես­տին, Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեանց ոչ թէ քայլ առ քայլ, այլ յան­դուգն ոս­տում­նե­րով բարձ­րա­ցաւ 19րդ ­դա­րա­վեր­ջի նաւ­թար­դիւ­նա­բե­րա­կան Հս­կա­նե­րու սան­դու­խէն վեր։

Ինչ­պէս որ հե­տա­գա­յին իր կեն­սա­գիր­նե­րէն եւ եր­կար տա­րի­նե­րու գլխա­ւոր հա­շո­ւա­պահ­նե­րէն մէ­կը պի­տի վկա­յէր, ­Ման­թա­շով ամ­բող­ջա­պէս պատ­րաս­տո­ւած էր միայն նաւ­թա­հո­րե­րու ար­դիւ­նա­հան­ման վրայ չհիմ­նե­լու իր գոր­ծա­րա­րու­թիւ­նը, այ­լեւ՝ նաւ­թի փո­խադ­րու­թեան խո­ղո­վա­կա­շար կա­ռու­ցե­լու, նաւ­թա­տար մեծ փո­խադ­րա­նա­ւեր գնե­լու, Անգ­լիա­յէն մին­չեւ Հնդ­կաս­տան ու ­Չի­նաս­տան նա­ւա­հան­գիստ քա­ղաք­նե­րու մէջ իր մաս­նա­ճիւղ-գրա­սե­նեակ­նե­րը բա­նա­լու եւ, Ռո­չիլ­տի ու ­Նո­պէ­լի օ­րի­նա­կով, ժա­մա­նա­կի «սեւ ոս­կի»ի մե­ծա­հա­րուստ­նե­րուն հետ գոր­ծարք­ներ կնքե­լու ձեռ­նե­րէ­ցու­թեան։

Ան ան­ձամբ կը վա­ւե­րաց­նէր իր շուրջ հա­ւա­քած մաս­նա­գէտ­նե­րուն ա­ռա­ջար­կած գոր­ծա­րա­րա­կան ա­մէն ըն­դար­ձակ­ման քայլ՝ հա­յե­րէն «Աս­տուծ­մով» մա­կագ­րու­թիւ­նը դնե­լով իր հա­ւա­նու­թեան ար­ժա­նա­ցած ծրա­գիր­նե­րուն տակ…

«Ա.Յ.­Ման­թա­շեւ եւ Ընկ.» ա­նու­նով աշ­խար­հահռ­չակ իր գոր­ծա­րա­րա­կան «կայս­րու­թիւ­նը» օ­րին կը գնա­հա­տո­ւէր 22 մի­լիոն ռուպ­լիի ան­շարժ հարս­տու­թեամբ։ ­Յի­շա­տա­կե­լի է նաեւ այդ շրջա­նի մէկ ման­րա­մաս­նու­թիւ­նը, որ կը վե­րա­բե­րի 1896-ին Ե­գիպ­տո­սի մէջ ­Գա­լուստ ­Կիւլ­պէն­կեա­նի հետ ­Ման­թա­շեան­ցի հան­դիպ­ման ու գոր­ծակ­ցու­թեան.-

Հա­մի­տեան կո­տո­րած­նե­րէն խոյս տո­ւած ու Ե­գիպ­տոս հաս­տա­տո­ւած ­Կիւլ­պէն­կեա­նին ի նպաստ՝ անգլիա­ցի նաւ­թա­տէ­րե­րուն մօտ բա­րե­խօ­սու­թիւն կա­տա­րած է ­Ման­թա­շով։ Այդ­պէ՛ս, հայ եր­կու մե­ծա­նուն գոր­ծա­րար­նե­րուն մի­ջեւ եր­կա­րա­մեայ գոր­ծակ­ցու­թեան մը հի­մը դրո­ւած է։

Գոր­ծա­րա­րա­կան իր ե­ռուն կեան­քի ամ­բողջ ըն­թաց­քին Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեանց կա­րե­ւո­րու­թեամբ եւ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն տէր կանգ­նե­ցաւ հայ ազ­գա­յին բա­րե­րա­րի իր կո­չու­մին եւ ներ­քին ձայ­նին։

Թիֆ­լի­սեան տա­րի­նե­րուն հիմ­նեց ու նա­խա­գա­հեց «­Կով­կա­սի ­Հա­յոց ­Բա­րե­սի­րա­կան Ըն­կե­րու­թիւն»ը։ Իշ­խա­նա­կան իր նո­ւի­րա­տո­ւու­թեամբ կա­ռու­ցո­ւե­ցաւ ու մա­տա­կա­րա­րո­ւե­ցաւ ­Թիֆ­լի­սի Ներ­սի­սեան հո­գե­ւոր դպրո­ցը։ ­Նոյն­քան հսկա­յա­կան նո­ւի­րա­տո­ւու­թեամբ հո­վա­նա­ւո­րեց Ս.Էջ­միած­նի Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան հա­մա­լի­րի վե­րա­կա­ռու­ցու­մը, որ ա­ւար­տե­ցաւ 1914-ին։
Իր մե­կե­նա­սու­թեամբ կա­ռու­ցո­ւած է նաեւ ­Փա­րի­զի Ս.­Յով­հան­նու Մկր­տիչ Ե­կե­ղե­ցին։ Անկրկ­նե­լի բա­րե­գոր­ծու­թիւն է, մա­նա­ւանդ, ­Ման­թա­շեան­ցի մե­կե­նա­սու­թեամբ ա­ւե­լի քան եր­կու հա­րիւր ար­ժա­նա­ւոր հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն տրա­մադ­րո­ւած կրթա­թո­շա­կը՝ ու­սա­նե­լու հա­մար ռու­սա­կան եւ եւ­րո­պա­կան լա­ւա­գոյն հա­մալ­սա­րան­նե­րուն մէջ։ Ա­նոնց շար­քին՝ ան­զու­գա­կան ­Կո­մի­տա­սը։

Ա­լեք­սանդր ­Ման­թա­շեանց մա­հա­ցաւ 1911-ի Ապ­րիլ 19-ին Ս. ­Փե­թերս­պուր­կի մէջ եւ ազ­գա­յին հան­դի­սա­շուք յու­ղար­կա­ւո­րու­թեամբ թա­ղո­ւե­ցաւ ­Թիֆ­լիս։

Իր ի­մաս­տուն խոր­հուրդ­նե­րուն շար­քին են՝

– «Ով կո­պէ­կը գետ­նից չի բարձ­րաց­նում, նա ին­քը կո­պէկ չ­՚ար­ժի։
– «Ուղ­տա­պա­նի հետ բա­րե­կա­մա­նա­լիս, դուռդ մեծ պի­տի շի­նես»։

ԵՌԱԳՈՅՆ
http://www.yerakouyn.com