23 ՅՈՒԼԻՍ 2018 – ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ:
17 յուլիսին Երեւանի կեդրոնում տեղի ունեցաւ Արամ Մանուկեանի արձանի բացման արարողութիւնը: Այս առիթով կայքէջը ծրագրել էր Ա. Մանուկեանի մասին նիւթ հրապարակել: Ճիշդ գտանք, սակայն, խօսքը տալ հէնց իրեն` Արամին, հրատարակելով Սիմոն Զաւարեանի մահուան առիթով գրուած նրա խօսքը: Զաւարեան մարդու եւ գաղափարական գործչի անցած ճանապարհի ու վաստակի վերաբերեալ սեղմ շարադրանքի մէջ ցայտուն ձեւով արտացոլւում է եւ ինքը` խօսքի հեղինակը: Շարադրանքի տողատակերից ցոլանում է Արամ Մանուկեան ազգային ու գաղափարական մարդը, նուիրեալ հայրենասէրն ու ազնիւ հայորդին: Դաշնակցութեան հիմնադիր անդամին նուիրուած` «Կենսագրական ակնարկներ» ենթախորագրով շարադրանքի վերջում Ս. Զաւարեանի վերաբերեալ Արամը գրում է. «Կը մտածեմ ու ծնկաչոք կը խոնարհիմ անոր աճիւններուն առջեւ, կը խոնարհիմ` հաւատալով, որ այսուհետեւ ալ անոր ոգին մեզ պիտի ոգեւորէ, մեզ պիտի առաջնորդէ դէպի հեռաւոր իտէալները…»:
«Պիտի ապրինք դեռ եւ դե՛ռ շատ Զաւարեաններ պիտի տանք…
Պիտի ապրինք դեռ, մինչեւ որ հայ ժողովուրդը հասնի «Աւետեաց Երկիր»:
Մարգարէացաւ Արամը` կանխագուշակելով կամ գուցէ վճռելով ինքն իր համար. «Պիտի ապրինք դեռ, մինչեւ որ հայ ժողովուրդը հասնի «Աւետեաց Երկիր»:
Ճակատագրի կամօք ինքն էլ դարձաւ այն «Մովսէսը», ով պիտի առաջնորդէր հայ ժողովրդին դէպի այդ «Աւետեաց Երկիրը», դէպի անկախ ԵՒ ԱԶԱՏ ՀԱՅԱՍՏԱՆ:
Արամ Մանուկեանի «Սիմոն Զաւարեան» յօդուածը տպագրուել է Վանի ՀՅԴ «Աշխատանք» թերթում` 1913 թուականին (ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ ՆԱՄԱԿԱՆԻ, ԵՐԵՒԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ 2018թ. էջ 638-642):
ՀՅԴ ԲԻՒՐՈՅԻ ԿԱՅՔ
Սիմէոն Զաւարեան
(Կենսագրական ակնարկներ)
Հեռագիրը Պոլսէն գուժեց ՀՅ Դաշնակցութեան վաղեմի վեթերան Սիմէոն Զաւարեանի մահը, 47 տարեկան հասակին մէջ:
Բօթի ազդեցութիւնը այնքան ուժեղ է, որ անկարելի է հաշտուիլ երէկուան մեր առաջնորդի կենսագրութիւնը գրելու տխուր դերին հետ:
Դժուար է ատիկա մանաւանդ այն պատճառով, որ Զաւարէանի կենսագրութիւնը գրել` կը նշանակէ գրել Դաշնակցութեան պատմութիւնը, որովհետեւ անիկա ոչ միայն կուսակցութեան հիմնադիրներէն մէկն է, այլեւ հիմնադրութեան օրէն մինչեւ մահուան ժամը անոր ազնուագոյն դրօշակակիրն եղաւ:
Չկայ կուսակցութեան մէջ խոշոր ձեռնարկ մը, ուր նա իր գործօն աջակցութիւնը բերած չըլլայ: Անհնարին է գրել կենսագրական մանրամասնութիւններ նաեւ այն պատճառով, որ հոս կը պակսին չոր նիւթեր:
Թողլով կուսակցութեան պաշտօնական օրկանին, ինչպէս նաեւ կուսակցական թերթերուն տալ շահեկան մանրամասնութիւններ մեր այնքան սիրուած ընկերոջ մասին, մենք կը բաւականանանք միայն խոշոր գիծերով ներկայացնել այդ փայլուն դէմքը: Զաւարեան Ռուսահայաստանի Ղազախ գաւառէն է. հայ ազնուական ընտանիքէ: Ազնուական ընտանիքի մէջ ծնաւ ապագային ազնուականութեան դէմ պայքարելու համար:
Մէկ անգամ, կ՛ըսէր ան, իր ազնուական կոչումը պէտք եղած է իրեն, այն ալ` միմիայն բանտերու մէջ, որովհետեւ ռուսական օրէնքով ազնուականները մեծ դիւրութիւններ կը վայելեն բանտի մէջ:
Իր միջնակարգ կրթութիւնը ստացաւ Թիֆլիսի պետական գիմնազիոնի մէջ: Պատանեկութիւնը եւ երիտասարդութիւնը անցուց ռուսական շրջանակներուն մէջ: Իսկ այդ թուականներուն (1870-80) ռուս մտաւորականութիւնը բռնած էր լայն ժողովրդական ընկերվարական ուղղութիւն:
Այդ ժամանակ Ռուսիոյ մէջ, մասնաւորապէս` մտաւորականներու մէջ, տիրապետող յեղափոխական քաղաքական կուսակցութիւնը «Նարոդնայեա Վոլիա»-ն էր, որ ռուս յեղափոխական պատմութեան ոսկեդարը կը կազմէ: Թերեւս ո՛չ մէկ ժողովրդական յեղափոխական կուսակցութիւն տուած չէ այնքան գաղափարական, այնքան անձնուէր ժողովրդասէր հերոսներ, որքան ռուսական «Նարոդնայեա Վոլիա»-ն:
Դուք անոր շարքերուն մէջ կը գտնէք ազնուական դասի որդիներ ու օրիորդներ, որոնք փախուստ տալով ընտանիքէ, փառահեղ դիրքերէ ու պաշտօններէ, իբրեւ հասարակ բանուոր, կօշկակար, հազուագիւտ անգամ ուսուցիչ ու հիւանդապահ` կ՛երթային «Դէպի՛ ժողովուրդ»:
Դէպի ժողովուրդ… այդ էր ժամանակակից ռուս մտաւորականի իտէալը. դէպի՛ ժողովուրդ` լուսաւորելու, կրթելու, կազմակերպելու եւ ըմբոստացնելու զայն իր դահիճներու, յաճախ հէնց իր ազնուական հայրերուն դէմ:
Եւ այս բոլորը` սարսափելի գնով: Ապրելով ժողովուրդի մէջ, հագնելով անոր նման, ուտելով նրա կերածը եւ խօսելով անոր լեզուն: Անոնց կենսագրութիւնը կարդացողը կարծես գործ ունի քրիստոնէութեան առաջին դարերու սուրբերուն հետ…
Ահա այսպիսի գաղափարական ու բարոյական մեծ մթնոլորտի մէջ սնաւ այն մարդը, որ հայկական աւելի դաժան կեանքի մէջ հանդիսացաւ նոյն անձնազոհ սուրբը, եւ որ այսօր յետին չքաւորութեան մէջ կնքեց իր մահկանացուն:
Դեռ գիմնազիոնի աշակերտական սեղանի վրայ` նա եղաւ անդամ «Նարոդնայեա Վոլիա»-ին եւ 7-րդ կարգին մէջ եղած ատեն բանտարկուեցաւ 7 ամիս` այդ կուսակցութեան պատկանելուն համար:
Զաւարեան իր համալսարանական ուսումը ստացաւ Փեթերսպուրկի «Ալեքսանդրեան ակադեմիա»-ի մէջ` ուսանելով գիւղատնտեսութիւն: Այդ համալսարանը վերջէն գոցուեցաւ ռուս կառավարութեան կողմէ, որովհետեւ յեղափոխականներ պատրաստեց: Համալսարանի սեղանին վրայ նա եղաւ առաջնորդ ու իտէալը ամբողջ համալսարանի թէ՛ ռուս, թէ՛ լեհ, թէ՛ հրեայ եւ թէ՛ հայ ուսանողութեան:
Միջազգայնութեան կամ, աւելի ճիշդ, քոզմոփոլիթիզմի շրջանն էր: Զաւարեան ոգեւորուած քոզմոփոլիթ էր: Եւ խտրութիւն չէր դնէր ո՛չ հայի, ո՛չ ռուսի եւ ոչ ալ թուրքի միջեւ…
Համալսարանը աւարտեց 1890-ին փայլուն վկայականով եւ ճամբորդեց Կովկաս` հայ երկրի մէջ տարածելու այն գիտութիւնը, զօր ստացած էր մայրաքաղաքին մէջ:
Փայլուն վկայականով հայրենիք դարձող երիտասարդը ո՛չ միայն չի մտածէր իր անձնական ապահովութեան մասին, այլ նաեւ իր մէջը խեղդած խորունկ գիտնականի միտքը` կը նետուի հասարակական յեղափոխական կեանքի մէջ:
Ով որ ծանօթ է Զաւարեանի ռուսերէն լեզուով լոյս ընծայած գիտական ուսումնասիրութիւններուն, որոնք հրատարակուած են ռուս կառավարութեան Կովկասի գիւղատնտեսական ընկ. կողմէ, ինչպէս` «Կովկասի անբերրութեան պատճառները», ան կը համոզուի, որ ուրիշ ազգի մը եւ ուրիշ պայմաններու մէջ Զաւարեան կ՛ըլլար մեծ գիտնական մը. բայց հայկական կեանքի մէջ, բանաստեղծի ըսածին պէս, «սուր, չի թողնում, որ աշուղ դառնամ»: Դառնալով Կովկաս` Զաւարեանի գործը կ՛ըլլայ հայերու մէջն ալ կազմակերպել «Նարոդնայեա Վոլիա»-ի մասնաճիւղեր:
Այդ ժամանակները, 1870-80ականներուն, Պալքանեան փոքր ազգերու ազատագրութեան, ռուս-թուրքական պատերազմներու օրերն էին, երբ դեռ նոր էր ծայր տուեր «Հայկական հարցը»: Նոր սկսած էին խօսիլ թուրքահայ տառապանքի եւ անոր ազատագրութեան միջոցներուն մասին:
Ահա երկընտրանք մը` երիտասարդներու առջեւ: Կա՛մ տարուիլ ռուսական համամարդկային հոսանքով, եւ կա՛մ նոյն գաղափարներով տոգորուած` նուիրուիլ սեփական ժողովուրդի ազատագրման: Հոս է, որ մեծ դեր կը կատարէ Զաւարեանի անբաժանելի ընկեր Քրիստափոր: Թողունք, որ Զաւարեան ինք խօսի այդ մասին: Քրիստափորին նուիրուած գրքոյկին մէջ. այսպէս կը գրէ Զաւարեան` ընկերական հաւաքոյթի մը մասին խօսելով. «Վէճը ազգայնութեան մասին էր, ցանկալի՞ է արդեօք, որ փոքրիկ ազգերը պահպանեն իրենց ազգային գոյութիւնը, թէ՞ մարդկութեան շահի ու յառաջդիմութեան տեսակէտից աւելի լաւ է, որ նրանք ձուլուեն մեծերի հետ, ունենան մի համաշխարհային լեզու, մի գրականութիւն, յարաբերութեան մի բառարան:
Ես էլ միւս «կարմիրների» հետ տաք-տաք ապացուցում էի, որ յետադիմութիւն է ստեղծել մանր ու մունր գրականութիւններ, պահպանել առաջուց մեռելութեան դատապարտուած լեզուները»:
Միխայէլովը (1) մեզ հետ թէեւ համամիտ չէր, բայց չէր յարձակւում, չէր տաքանում:
վերջը միայն մի հարց տուեց նա. լա՛ւ, վերջը մի լեզու է լինելու, բայց մինչեւ այդ, ի՞նչ լեզուով են զարգանալու հայը, վրացին եւ այլ միլիոնաւոր բազմութիւններ, յանուն ո՞ր արդարութեան փոքրիկ ոչխարը պիտի չարածէ բնութեան այն արօտներում, ուր պտտում է եւ աւելի խոշոր տաւարը, յանուն ո՞ր արդարութեան: Այս միտքն այն քան պարզ էր, որ մենք շփոթուեցինք եւ թէեւ վիճում էինք, բայց սրտներիս խորքում համակերպուեցինք անոր ճշմարտութեան հետ: Հայ ժողովրդի մասին մտածելը մեզ համար դարձաւ նոյնչափ արդարացի, ինչ չափ եւ` ռուս գիւղացու մասին հոգալը»:
Եւ հայրենիքի տառապանքի ձայնը կը յաղթանակէ: «Նարոդնայեա Վոլիա»-ի դրօշակին տակ կազմակերպուած հայ խմբակը կ՛որոշէ նուիրուիլ տաճկահայ դատին: Այդ ժամանակ կազմուած էին նաեւ ուրիշ խմբակցութիւններ` նոյն նպատակով, ինչպէս` «Հայրենասէրներու խմբակը», «Հնչակեան խմբակ» եւ այլն: Այդ բոլոր խմբակցութիւնները մկրտուած ըլլալով նոյն ռուս գաղափարական աւազանին մէջ, նուիրուած նոյն գաղափարին` կը մտադրեն միանալ մէկ դրօշակի տակ եւ գործել միացեալ ուժերով: Ահա՛ այս միացեալ ուժէն է, որ առաջ կու գայ ՀՅ Դաշնակցութիւնը, որմէ դժբախտաբար մեծ մասամբ անձնական պատճառներով կ՛անջատուի Հնչակեան կուսակցութիւնը եւ կը շարունակէ իր առանձին գործունէութիւնը: Դաշնակցութիւնը կազմուած է արդէն. ռուսական «Դէպի ժողովուրդ» նշանաբանը մեզ մօտ կը փոխուի «Դէպի երկի՛ր» կոչին: «Դէպի երկի՛ր» հայկական զրկանքները տեսնելու, դէպի երկի՛ր` ժողովուրդը ուսումնասիրելու, դէպի երկի՛ր` ժողովուրդը լուսաւորելու, դէպի երկի՛ր ժողովուրդը ըմբոստացնելու իր դահիճներուն դէմ: Եւ ահա հայկական փլէադը (2): Կուկունեան, Գոլոշեան, Պետօ, Մարտիկ (հնչակեան), Մարգար վարժապետ եւ ուրիշներ…
Զաւարեան 91 թուին արդէն Տրապիզոն է, ազգային վարժարանի ուսուցիչ, բայց այդ լեկալ գործունէութեան համար Համիտեան ռեժիմը ասպարէզ չէր տար: Մէկ քանի ամիսէն ետք Զաւարեան Տրապիզոնի բանտն է, ապա դատարանի առջեւ եւ յետոյ քշուած` Ռուսաստան: Բայց հոն ալ հանգիստ չի մնար, հոն ալ` միշտ բանտ, միշտ աքսոր… Ու այնուհետեւ կու գան հայկական սարսափի օրերը:
Յեղափոխական երիտասարդութիւնը կը պատրաստուի հակահարուածի: Ահա՛ «Պանք օթոմանը», ահա՛ «Խանասորը», Զաւարեան երկուսի հոգին է… 90-ական լքման տարիները նա փոքրիկ խմբի հետ պատնէշի վրայ է` այս անգամ գրչով հայկական ռէակսիոնը վանելու համար: «Դրօշակ»-ի [18]98, 99, 900 թիւերու մարտական լեզուն յայտնի է ընթերցողներուն: 903-ին (3) մթնոլորտը կը փոխուի, Պուլկարիոյ մէջ գումարուած Դաշնակցութեան Ընդհանուր ժողովը նոր գործունէութեան ուրուագիծը կը պատրաստէ: Մասսայական շարժումներու պատրաստութիւն` Սասունի, Վանի եւ Կիլիկիոյ մէջ: Մեծ մարդասպանի դէմ դաւադրութիւն` Պոլսոյ մէջ:
Դերերը կը բաժնուին, հայդուկները հրացանները ձեռներնին` դէպի Մուշ, Վան: Քրիստափորը եւ ընկերները ռումբը ձեռներնին` դէպի Պոլիս, իսկ Զաւարեան փրոփականդիստի գաւազան ձեռքը` դէպի Կիլիկիա: Ի՞նչ պատահեցաւ Սասուն, Վան եւ Պոլիս, յայտնի է. բայց ի՞նչ եղաւ Կիլիկիա, այդ քիչերը իմացան: Պէյրութի համալսարանի եւ ուրիշ քաղաքներու երիտասարդ ուսանողութիւնը գիտէ, թէ ի՛նչ եղաւ հոն:
Զաւարեան հոն անմիջական գործունէութեան (մասսայական շարժում) համար հող չգտաւ: Եւ եկաւ այն եզրակացութեան, թէ տակաւին պէտք է ամէն բան այբուբենէն սկսել: Հրացաններու հետ հոն փոխադրել տուաւ Րաֆֆիի գիրքերը:
Երկու տարուան գործունէութենէն ետք, որուն արդիւնքը եղաւ բազմաթիւ երիտասարդ ուժերու երեւան գալը, որոնք այսօր Փոքր Հայքի եւ Կիլիկիոյ լաւագոյն ուժերն են, Զաւարեան կը մեկնի Ժընեւ 1906 թուին, երբ արդէն սկսած էր կովկասեան յեղափոխական շարժումը եւ ապա` հայ-թուրքական ընդհարումները:
Այդ պատմութիւնը ամէնուն յայտնի է: Այդ սեւ օրերուն, երբ «Կովկասեան վանդէան» մէկ կողմէ եւ երիտասարդ ուժերու լքումը միւս կողմէ` Կուսակցութիւնը դրած էին անելի մէջ, նորէն Զաւարեան եւ սակաւաթիւ ընկերներն են, որոնք չեն լքեր տաճկահայ դատը եւ կը պահպանեն թուրքահայ եւ ռուսահայ միութիւնը: Ահա վերջապէս եւ 1908 թուի ազատութեան օրերը` Թուրքիոյ համար:
Զաւարեան դարձեալ ամէնէն առաջ հոն է, Պոլսոյ մէջ: Նա էր, որ սկիզբ դրաւ ազատական ու հասարակական դասախօսութիւններու շարքին: Նա էր, որ նախաձեռնարկը եղաւ «Ազատութեան մատենադարան»-ի հրատարակութեանց: Ազատութեան օրերուն կը յաջորդեն Ատանայի կոտորածները: Զաւարեանը դարձեալ հոն է. կը կազմակերպէ աղէտեալներու օգնութեան գործը եւ ջարդի պատճառներն ու հետեւանքները կ՛ուսումնասիրէ մեծ ձեռնհասութեամբ:
Այնուհետեւ կը տեսնենք զինք Մուշի մէջ` թեմական տեսչի պաշտօնով: Ընթերցողները կը յիշեն անշուշտ այն ոգեւորութիւնը, զոր անիկա առաջ բերաւ այդ շրջանին մէջ: Բացուեցան 100-է աւելի վարժարաններ, որոնք ստացան բազմաթիւ գումարներ` հայկական գաղութներէն… Եւ այդ նպաստները կը տեղային Մուշ` Զաւարեանի անձնաւորութեան հանդէպ ուրիշներու ունեցած յարգանքին պատճառով:
Շատեր տեսան, թէ ի՛նչ պայմաններու տակ անիկա մեկնեցաւ Մուշէն, հալածուած` հաստափոր կղերականներէ եւ աղաներէ… մերկ ու գրպանը դատարկ, բայց հպարտ եւ մաքուր, այնքան մաքուր` դրամական հարցերու մէջ, որ անոր առջեւ կը խոնարհէին ո՛չ միայն ընկերներ, այլ` եւ հակառակորդները:
Եւ դարձեալ Պոլիս: Նա էր, որ առաջին անգամ սկսաւ հարուածել Իթթիհատը «Ազատամարտ»-ի էջերուն մէջ` խորապէս ազդուած այն խաբէական քաղաքականութենէն, որ Իթթիհատը ունեցաւ հայ ազգային պահանջներուն հանդէպ: Նա միշտ մնաց հաւատարիմ ու անկեղծ` իր ներքին զգացումներու առջեւ, անկաշառ` ի՛ր համոզումներուն մէջ, միշտ թարմ` իր գաղափարականութեան մէջ, միշտ սիրող երիտասարդութիւնը եւ սիրուած անկէ, միշտ պահապան հրեշտակ` կուսակցութեան մաքրութեան ու առաջդիմութեան.. Եւ այժմ` երբ կը յիշեմ անոր մարգարէական անէծքներն ու կոչերը մեր ընդհանուր ժողովներուն մէջ, երբ կը մտաբերեմ այն տիրական ազդեցութիւնը, զոր ունէր ան ամէնուն վրայ, կը յիշեմ եւ այն, որ ամէնքն ալ կը պնդէին, թէ Զաւարեանը բազմիցս փրկած է կուսակցութիւնը անկումներէ:
Կը յիշեմ ու կը մտածեմ, թէ ո՞վ պիտի ըլլայ այսուհետեւ մեր կուսակցութեան մարգարէն, անոր թերութիւնը անիծող Մովսէսը, բայց եւ միեւնոյն ատեն զայն դէպի Աւետեաց Երկիր առաջնորդողը` անփառունակ ու դաժան անապատներէ…
Կը մտածեմ ու ծնկաչոք կը խոնարհիմ անոր աճիւններուն առջեւ, կը խոնարհիմ` հաւատալով, որ այսուհետեւ ալ անոր ոգին մեզ պիտի ոգեւորէ, մեզ պիտի առաջնորդէ դէպի հեռաւոր իտէալները…
Կը մտածեմ եւ չեմ յուսահատիր, որովհետեւ երրորդութեան մէկ անդամը, հաստատուն կաղնին դեռ կանգուն է (4), եւ անոր արդէն շրջապատած են իր որդիներն ու թոռները…
Պիտի ապրինք դեռ եւ դե՛ռ շատ Զաւարեաններ պիտի տանք…
Պիտի ապրինք դեռ, մինչեւ որ հայ ժողովուրդը հասնի «Աւետեաց Երկիր»: Իսկ մինչ այդ` փա՜ռք ընկնողներուն…
(1).- Խօսքը Քրիստափոր Միքայէլէանի մասին է:
(2).- Միեւնոյն ժամանակ երեւան եկող մտաւորական կամ այլ փայլուն գործիչներու բոյլ:
(3).- Պէտք է ըլլայ 1904 (փետրուար-մարտ ամիսներ):
(4).- Ակնարկութիւնը Ռոստոմի համար է:
aztagdaily.com/archives/402067
