04 ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 2018 – ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ:
4-7 Սեպտեմբեր 1922, Ժընեւ. «Հայասէրներու Միջազգային Լիկա»յին պատմական համագումարը Ն.
Սեպտեմբերի այս օրերուն (4էն 7), 96 տարի առաջ, «Հայասէրներու Միջազգային Լիկան» պատմական համագումար մը ունեցաւ Ժընեւի մէջ (Զուիցերիա), հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան զոհերուն՝ վերապրող բիւրաւոր հայ գաղթականներուն խնամատարականօրէն տէր կանգնելու հիմնական օրակարգով։
Զմիւռնիոյ շուրջ մղուող յոյնեւթրքական բուռն պատերազմի արհաւիրքի օրերն էին, յոյներով եւ հայերով բնակուած հինաւուրց, այլեւ մեծապէս ծաղկուն քաղաքի քեմալական գրաւման ու հրկիզման ահաւոր ժամանակաշրջանն էր։ Եւրոպայի տարածքին, ինչպէս նաեւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ գործող մարդասիրական բազում կազմակերպութեանց պատուիրակները եւ հռչակաւոր հայասէր գործիչներ հաւաքուեցան Ժընեւ, որպէսզի միասնաբար քննեն եւ լուծումներ գտնեն թէ՛ Մեծ Եղեռնէն վերապրած հայրենահան հայ գաղթականութեան ողբերգական դրութեան, թէ՛ տակաւին Օսմանեան Կայսրութիւն նկատուող թրքական պետութեան կողմէ Քեմալի ձեռամբ շարունակուող ցեղասպանական ոճիրներու հայ զոհերուն անտիրութեան եւ թշուառութեան վիճակին։
Թէեւ նորվեկիացի Ֆ. Նանսէնն էր համագումարի շարժիչ ոգին, բայց առաւելաբար զուիցերիացի հայասէրներու շնորհիւ էր, որ Մերձաւոր Արեւելքի եւ Եւրոպայի տարածքին հողմացրիւ եղած հայ գաղթականութեան վերապրումը ապահովելու մտասեւեռումը իր հունով առաջնուրդեց համագումարի աշխատանքները։
Համագումարի կարեւորագոյն իրագործումը եղաւ բիւրեղացումը՝ «Նանսէնեան Անձնագիր» անունով յայտնի՝ միջազգային իրաւական փաստաթուղթով մը հայ գաղթականութիւնը օրէնքով պաշտպանելու գաղափարին։ Իրողապէս արդէն պատմութեան անցած Օսմանեան Կայսրութեան տեղահան հայ քաղաքացիները պէտք է արժանանային նորաստեղծ Ազգերու Լիկային կողմէ շնորհուած միջազգային յատուկ կարգավիճակի, որ անոնց գաղթականի կեցութիւնն ու երկրէ երկիր ճամբորդութիւնը պիտի օժտէր իրաւական փաստաթուղթով։ Ֆ. Նանսէն ինք աշխոյժ անդամներէն էր «Հայասէրներու Միջազգային Լիկա»յին, իսկ այդ օրերուն արդէն նշանակուած էր Ազգերու Լիկային գաղթականութեան հարցերով Բարձր Յանձնակատար։
Ինչպէս որ հրապարակագիր Վարդան Օհանեան դիտել կու տայ Նանսէնի նուիրուած իր հրապարակումին մէջ, «Յայտնի է, որ թէ՛ Ազգերու Լիկային, թէ՛ Լօզանի Համագումարին մէջ զուր անցան հայութեան համար դրական, քաղաքական լուծումներ ստանալու՝ հայ քաղաքական գործիչներու, Նանսէնի ու միւս հայասէրներու ջանքերը. կը մնար գաղթականներու դրութիւնը գոնէ տանելի դարձնելու, ապա՝ հայրենադարձութիւն կազմակերպելու գործը:
Հայկական Հարցը քաղաքականէն վերածուեցաւ զուտ մարդասիրականի: Բանն այն է, որ բազմահազար հայ գաղթականներ, կորսնցնելով իրենց քաղաքացիական իրաւունքները սեփական երկրին մէջ՝ չունէին այդպիսիք իրենց հանգրուանած պետութեան մէջ: Նման իրաւազուրկ վիճակի մէջ յայտնուած այլազգիները նոյնպէս մեծ թիւ կը կազմէին՝ յոյներ, հրեաներ, ռուսներ… Հարցին լուծումը տուաւ Նանսէնը 1922ին, Ժընեւի յատուկ համագումարին՝ առաջարկելով սահմանել իր ստորագրութեամբ անձնական վկայական: 52 երկիրներու կառավարութիւններ ընդունեցան «Նանսէնեան անձնագիր»ներուն իրաւականութիւնը, ինչ որ նոր երեւոյթ էր մարդկութեան պատմութեան մէջ, երբ տուեալ երկրի զինանշանին փոխարէն՝ անձնագրին մէջ կը փակցուէր դրոշմանիշ Նանսէնի նկարով ու «Ազգերու Լիկա» գրութեամբ: Տասնեակ հազարաւոր հայեր դարձան «Նանսէնական», որոնց մէկ մասը հետագային ներգաղթեց Խորհրդային Հայաստան: Վերջիններուս օգնելու նպատակով՝ Ազգերու Լիկան 1924ի Սեպտեմբերի 25ին կազմեց յատուկ յանձնաժողով՝ Նանսէնի գլխաւորութեամբ»։
96 տարուան հեռաւորութենէն նայելով Ժընեւի մէջ Հայասէրներու Սեպտեմբեր 1922ի համագումարով ճամբայ հանուած եւ Ազգերու Լիկային կողմէ որդեգրուած այդ քայլին, անկասկած միայն դրական արժեւորում կարելի է տալ ցուցաբերուած մարդասիրական մօտեցումին։ Բայց նոյնը կարելի չէ հաստատել «Նանսէնեան Անձնագիր»ի քաղաքական նշանակութեան մասին, որովհետեւ իրաւականօրէն նուիրագործելով հայրենազուրկ հայոց տեղահանի ու գաղթականի միջազգային կարգավիճակը, փաստօրէն Հայկական Հարցը քաղաքական օրակարգէ հանուեցաւ. այդպէ՛ս նախապատրաստուեցաւ Յուլիս 1923ի Մեծ Ուրացման Լօզանի Դաշնագիրը։
Բայց այդ մասին կ’արժէ առանձին եւ իր ատենին խօսիլ։
1922ի Սեպտեմբերի 4էն 7 Ժընեւի մէջ գումարուած «Հայասէրներու Միջազգային Լիկա»յի խորհրդաժողովին նուիրուած էջով կ՛արժէ անմիջապէս նշել, որ Զուիցերիացի հայասէրները 19րդ դարու վերջերէն սկսեալ կարեւոր ներդրում ունեցան ոչ միայն համիտեան կոտորածներու հայ զոհերուն պատսպարման, որբախնամութեան եւ ուսումով ապահովման մարզերուն մէջ, այլեւ՝ Հայկական Հարցի արդար լուծման ի խնդիր իրենց ծաւալած հանրային կարծիքը զօրաշարժի մղելու նախաձեռնութիւններով։
Հանրագիտական տեղեկութեանց համաձայն՝ Զուիցերիան հայկական աղբիւրներու մէջ առաջին անգամ յիշատակուած է Մարտիրոս Եպս. Երզնկացիի «Պատմութիւն ֆռանկեաց երկրին, զոր տեսեալ է Երզնկացի Մարտիրոս Եպիսկոպոսն» վերնագիրը կրող վէպին մէջ, 15րդ դարուն։ Ատենին, հայ հոգեւորականը, ճանապարհորդելով Եւրոպայի տարածքին, գրած է ուղեգրական նոթեր, որոնց մէջ տեղ է յատկացուած նաեւ Զուիցերիայի նկարագրութեան:
Հայերու ներկայութիւնը Զուիցերիոյ մէջ սկսած է շեշտուիլ 19րդ դարու երկրորդ կիսուն, երբ Հայաստանի տարբեր շրջաններէն հայ երիտասարդներ հաստատուած են հոն՝ զուիցերիական համալսարաններու մէջ բարձրագոյն ուսում ստանալու նպատակով։ 19րդ դարավերջին եւ 20րդ դարասկիզբին, Պազէլի, Լօզանի, Ժընեւի, Ցիւրիխի եւ զուիցերիական այլ համալսարաններու մէջ ուսանած են մեծարժէք հայ գրողներ Ռուբէն Սեւակը, Աւետիս Ահարոնեանը, Աւետիք Իսահակեանը, Դերենիկ Դեմիրճեանը, հրապարակախօս Գրիգոր Արծրունին, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս՝ պոլշեւիկներու ձեռամբ խեղդամահ եղած Խորէն Մուրադբեկեանը եւ ուրիշներ:
Ծանօթ է, որ 1887ին Ժընեւի մէջ հիմնուեցաւ Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւնը: Իսկ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի հրատարակութեան առաջին շրջանը՝ 1891էն 1914, կատարուեցաւ Ժընեւի մէջ։ 1907ին Լօզանի համալսարանի ուսանողները հիմնեցին «Արմենիա» միութիւնը, իսկ 1914ին՝ «Տեղեկատու Բիւրօ» կազմակերպութիւնը: Մինչեւ մեր օրերը Զուիցերիոյ մէջ կը գործէ հայկական փոքրաթիւ, բայց աշխոյժ գաղութ մը։
Զուիցերիոյ հասարակութիւնը մշտապէս հետաքրքրութիւն ցուցաբերած է Հայաստանը յուզող հարցերու նկատմամբ: 1894-96ին, համիտեան կոտորածներէն յետոյ, Զուիցերիոյ հայասէր շրջանակները դիմեցին երկրի կառավարութեան` պահանջելով, որ իշխանութիւնները դատապարտեն հայերու ջարդը եւ բողոք յայտնեն Օսմանեան Կայսրութեան դէմ: 1897ի Մարտին, Զուիցերիոյ կառավարութիւնը քննարկեց այդ դիմումը եւ հանդէս եկաւ պաշտօնական յայտարարութեամբ` հայերու կոտորածը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ որակելով որպէս ոճրագործութիւն մարդկութեան դէմ: Պատահական չէ, որ մեր օրերուն Զուիցերիա օրէնքով կը պատժէ Հայասպանութեան փաստը ուրացողները։ Զուիցերիացի հայասէրներու կազմակերպման առաջին քայլերէն մէկը կը նկատուի Պալէ քաղաքի քահանայ Փօլ Ռիկենպախի «Հայերու Զուիցերիացի Բարեկամներու Ընկերութիւն» բարեխնամ հաստատութիւնը, որ 19րդ դարավերջին որբանոցներ եւ անվճար բժշկական հաստատութիւններ հիմնեց Թուրքիոյ հայաբնակ շրջաններուն մէջ: Իսկ 1920ին հիմնուեցաւ «Զուիցերիոյ Հայասէրներու Ընկերութիւնը», որ նպատակ ունէր դիւանագիտական եւ քաղաքական միջոցներով պաշտպանելու Հայաստանի Հանրապետութեան՝ իբրեւ հայոց անկախ պետութեան իրաւունքները: Այդ Ընկերութիւնն էր, իր ղեկավարներէն խորհրդարանի անդամներ Ճիւզեփփէ Մոթթանի եւ Կիւստաւ Ատորի գլխաւորութեամբ, որ հիմնական դեր խաղաց 4էն 7 Սեպտեմբերին, 1922 թուին, Ժընեւի մէջ «Հայասէրներու Միջազգային Լիկա»յին համագումարը կազմակերպելու աշխատանքին մէջ։
Թրքական պետութեան գործադրած հայասպանական մեծ ոճիրին դէմ միջազգային դատապարտումի ուժեղ ալիք բարձրացուցած Համագումարին 96ամեակը ոգեկոչելով՝ կ’արժէ հայ քաղաքական մտքի օրակարգին վրայ բերել հրամայական անհրաժեշտութիւնը՝ նախաձեռնելու եւ կազմակերպելու, մեր օրերուն, իրապէս համաշխարհային ընդգրկումով Հայ Դատի Միջազգային Բարեկամներու համագումարի մը։
Կառավարական, քաղաքական, հասարակական, ակադեմական եւ ընդհանրապէս ազատախոհ ու մարդասէր մտաւորական երեւելի դէմքերու մասնակցութեամբ՝ առաջադրուած Համագումարը, այս անգամ, կոչուած է շեշտակիօրէն քաղաքական բնոյթ եւ հնչեղութիւն ունենալու եւ ողջ աշխարհին յիշեցնելու, այլեւ ու մանաւանդ Թուրքիան պարտաւորեցնելու, որպէսզի պետականօրէն հատուցանէ 103 տարի առաջ իր գործադրած, բայց մինչեւ այսօր անպատիժ մնացած հայ ժողովուրդը բնաջնջելու եւ Հայաստանի բռնագրաւումը «օրինականացնելու» ցեղասպանական, այլեւ՝ քաղաքական մեծ ոճիրը՝ ամբողջապէս վերականգնելով հայրենահան հայութեան ազգային, քաղաքական, տնտեսական եւ մարդկային իրաւունքները, Մեծն Արդարութիւնը։
azator.gr/?p=10950
