Մեր զարմանալի բառերը – Յօդուածաշար, շարունակութիւն 20 – Մովսէս Նաճարեան
Օ4 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ 2021 – Գիտական Յօդուածներ – ՄՇԱԿՈՅԹԱՅԻՆ – Մովսէս Նաճարեան – ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
Մեր զարմանալի բառերը –
Յօդուածաշար, շարունակութիւն 20
Անցնենք “ճարտուկ” եւ ճանճկէն” բառերի ստուգաբանութեան։
“Ճարտուկ” բառի հիմքը “ճարտ”-ն է, որը հանդիպում է “ճարտասան”, “Ճարտար”, “ճարտարապետ” բառերում, նաեւ “Ճարտար” կոչուած գիւղանուան մէջ։
Այսօր “մօդայ” է օգտագործել օդանաւների “Ճարտերային թռիչք” հասկացութիւնը, որը անգլերէնի նոյնարմատ “chart” բառից է, “թագաւորական կոնդակ, տախտակ, աղիւսակ, ցուցակ” իմաստներով, ինչպիսին են տարրերի հանրայայտ “Մենդելեւեան աղիւսակը”, “բազմապատկութեան աղիւսակը”, Հայոց այբուբենի տախտակը։
Այսինքն, “Ճարտ”-ը չափուած, ձեւուած այն “տախտակ”-ն է, որի պարունակութեան նոյնիսկ մի տարրը տեղափոխելու պարագային խախտւում է տուեալ ամբողջ համակարգը։ Ուստի “Ճարտերային թռիչք”-ը օդանաւների նախօրոք կազմուած եւ կանոնակարգուած չուացուցակի մասն է կազմում, եւ ոչ թէ ինչ որ արտակարգ կամ արտահերթ թռիչք է։
Հետեւաբար “Ճարտասան”-ը “չափուած-ձեւուած” խօսքի վարպետն է, որ չի արտաբերում որեւէ աւելորդ բառ ու միտք, այլ խօսում է կուռ ու համակարգուած։
“Ճարտար”-ը “ճարտ արարող”-ն է, այսինքն համակողմանի ուսումնասիրուած եւ գիտութեան ու բնութեան օրէնքներին համահունչ ներդաշնակ “տախտակ” կամ նախագիծ արարողն է, որը կարող է վերաբերուել որեւէ խօսքի, մտքի թէ շինութեան; Հետեւաբար այդպիսի նախագծեր պատրաստող ճարտարների պետը կոչուել է “ճարտարապետ”։
Իսկ “Ճարտար” գիւղի անունը յուշում է, որ այնտեղ ապրել ու գործել են հենց այդ որակն ունեցող մարդիկ, մի գուցէ եւ ճարտարապետական շիութիւնների նախագծողներ։
Հետեւում է, որ Տիրան թագաւորի “Ճարտուկ” որակուած ձին ունեցել է մարմնի անդամների համաչափ ու ներդաշնակ կառուցուածք, քանզի եղել են նաեւ այլ որակի մարմնական տուեալներով ձիեր, ասենք, ոտները կարճ, մարմնի իրանը յարաբերաբար երկար, եւայլն։
Այդպիսի աններդաշնակ անդամներով մարդիկ էլ են եղել ու կան իրապէս։
Մեր լեզուի հին ու նոր մասնագէտները “Ճանճկէն” բառը ենթադրել են, որ կապ ունի ճանճի թողած ոտնայետքերի հետ, եւ բացատրել են, թէ Տիրան թագաւորի ձին եղել է “բծաւոր”, ինչը իրականում չի գեղեցկացնում ձիուն, այլ նրան տալիս է բորենու տեսք։
Կրկին ստիպուած ենք դիմելու Եւրոպական լեզուների, որովհետեւ հայ իրականութեան մէջ մթաքնել է բառի բուն բովանդակութիւնը։
Դուք այսօր դիմում էք լումայափոխների, որպէսզի ձեր ունեցած արտարժոյթը փոխանակէք հայրենական դրամով։ Այդ կրպակների վրայ գրում են “change” (հնչում է անգլ․ “չէյնճ, ֆրանս․ “շանժ”), որը նշանակում է “փոխել”։ Նոյն “change” բառից է կառուցուած ֆրանսերէնի “changent” բառը, որը նշանակում է “փոփոխական”, եւ վերաբերւում է գոյներին։
Համապատասխանում է ռուսերէնի “պերլամուդրովի” հասկացողութեան։ Սա հայերէնում եղել է հենց “ճանճկէն”-ը, երբ կտորեղէնի, մետաղի կամ որեւէ իրի գոյնը արեւի ճառագայթների տակ փոփոխւում է տարբեր անկեան տակ նայելիս։
Ահա այդպիսի մաշկ է ունեցել մեր թագաւորի ձին, ինչը իսկապէս հազուագիւտ երեւոյթ է։
Սովորենք ու կիրառենք մեր հնագոյն բառերը, դրանց յարութիւն տալով ու հարստացնելով մեր լեզուի բառացանկը։
Մովսէս Նաճարեան
