Անդրադարձ – «Ցեղասպանութիւն». Բառը Եւ Անկէ Անդին – Խ. ՏԷՐ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
23 ԱՊՐԻԼ 2022 – Յուշեր – Անդրադարձ – Ցեղասպանութիւն:
ԴԻՄԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ ՄԵՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՊԱՏՈՒՈՅ ՊԱՐՏՔՆ Է – lousavor-avedis.org
Խ. Տէր Ղուկասեան – Կարդալ նաեւ՝ ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
Հայ ժողովուրդի բնաջնջման ծրագրին մասին Ա. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Դաշնակիցները լուր առին, երբ այն արդէն ընթացք առած էր տեղահանումներով ու ջարդերու մասին հասնող լուրերով, եւ զգուշացուցին երիտթուրքերու կառավարութեան, որ պիտի դատուին «մարդկութեան դէմ ոճիր»-ի մեղադրանքի հիման վրայ: Այդպէս ալ եղաւ: Հրադադարէն եւ Օսմանեան կայսրութեան անձնատուութենէն ետք, Դաշնակիցներու զինուորական վերահսկողութեան տակ գտնուող Պոլսոյ մէջ տեղի ունեցան հայ ժողովուրդին նկատմամբ «մարդկութեան դէմ ոճիր»-ի հեղինակներուն դատը` առանց դահիճներու ներկայութեան, որովհետեւ անոնք արդէն փախած էին եւ պահուըտած կ՛ապրէին:
Ծանօթ է պատմութիւնը այդ դատի աւարտին, ինչպէս նաեւ` «Նեմեսիս» գործողութեամբ դահիճներու արժանացած ճակատագրին: «Նեմեսիս» գործողութեան ամենայատկանշական երեւոյթներէն են Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութիւնն ու անոր արդիւնքը: «Մարդկութեան դէմ ոճիր» յղացքը թէ Պոլսոյ մէջ դատավարութիւնը Լոզանի դաշնագիրէն ետք (1923) անցան պատմութեան, այնպէս` ինչպէս մոռացութեան մատնուեցան հայ ժողովուրդին դէմ այդ յանցագործութիւնն ու անոր հետեւանքները:
Ազգերու ընկերակցութիւնը, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմէն ետք խաղաղութեան երաշխիքի մեծ յոյսն էր, կամ` պատրանքը, յառաջացաւ միջազգային իրաւունքի մէջ տարբեր զէնքեր արգիլելու համաձայնագրերու ուղղութեամբ եւ մինչեւ իսկ ենթադրեց, որ պատերազմը` որպէս ազգամիջեան հարցերու լուծման միջոց «արգիլելով», կարելի պիտի ըլլայ զուտ երկխօսութեան ճամբով հասնիլ փոխհասկացողութեան: Ժողովուրդներու բնաջնջման ծրագիրները, որոնց նախընթացը ե՛ւ պատմականօրէն, ե՛ւ Ա. Համաշխարհային պատերազմին չէր պակսեր, յատուկ ուշադրութեան առարկայ չեղաւ: Ընդ որում, «մարդկութեան դէմ ոճիր»-ը չարձանագրուեցաւ որպէս առնուազն կանխազգուշացում:
Անկախ պետականութենէն զուրկ եւ անկարող ստալինեան բռնապետութեան պարտադրանքներուն դիմակայելու, Խորհրդային Հայաստանը լուռ մնաց Ա. Համաշխարհային պատերազմին հայ ժողովուրդի անէացման յիշատակին մասին, ստիպողաբար իւրացուց պաշտօնական թեզը, որ տեղի ունեցած աղէտին պատասխանատու կը նկատէր հայ եւ թուրք «նացիոնալիստ»-ները: Ոչ ալ աշխարհացրիւ հայութեան վերապրած քաղաքական հատուածները կարողութիւնը կամ անհրաժեշտ դիւանագիտական փորձառութիւնը ունէին «մարդկութեան դէմ ոճիր»-ին իրաւագիտական կարեւորութիւնը ընկալելու կամ ալ յղացքը քաղաքական դրամագլուխի վերածելու: «Նեմեսիս» գործողութեան արդարահատոյցը հոգեկան բաւարարութիւն կը պատճառէր առնուազն հայութեան մէկ կարեւոր հատուածին համար, մինչ խորհրդայնամիտ հատուածը կը նախընտրէր անտեսել զայն, լռել անոր մասին:
Բայց «Նեմեսիս»-ը մնաց զուտ հայկական ոլորտին մէջ, ոչ իսկ Թեհլիրեանի դատավարութեան արդիւնքը քաղաքական մտածողութեան մէջ երեւոյթը միջազգային յարաբերութիւններու գործօնի վերածելու միտող խորհրդածութիւն առաջացուց: Այս բոլորը հասկնալի են անշուշտ պատմական պահու ոլորտին մէջ, եւ անոնց յուշումը չ՛ենթադրեր յետադարձ որեւէ մեղադրանքի բանաձեւում: Անցեալը կարելի չէ փոխել, անցեալի քննադատական մօտեցումը կրնայ շինիչ ըլլալ, եթէ միայն անկէ դասեր քաղելու պատրաստակամութիւն կայ:
Պոլսոյ մէջ առաջին անգամ 1919-ին նահատակներու յիշատակին հոգեհանգստեան պաշտօնով հաստատուած ապրիլ 24-ը ամէն տարի նշեց «Մեծ եղեռնը», որով եւ բանաձեւուեցաւ 1915-ին այդ օրը սկսած հայ ժողովուրդի բնաջնջումի թրքական պետական ծրագիրը: Նախ «Armenian Weekly»-ի մէջ յօդուածներու շարքով մը, ապա` առանձին հրատարակութեամբ, Վարդան Մատթէոսեան ամբողջական ուսումնասիրութիւն մը կատարած է յղացքի ծագումին, գործածումին եւ քաղաքական տարբեր մեկնաբանութիւններուն մասին (1): Երկար ժամանակ, եւ յաճախ` աւանդութիւնը շարունակելու հետամուտ եւ առանց քննադատական հարցադրումի տակ առնելու, սփիւռքահայ մամուլը թէ քաղաքական մտածողութիւնը Մեծ եղեռնով բնութագրած է հայութեան գոյութենական ամենամեծ սպառնալիքը, անկախ որ «ջարդ», «աղէտ», կամ պատկերաւոր այլ բանաձեւումներ, ինչպէս Գրիգորիս եպս. Պալաքեանի ականատես վկայի հատորի խորագիրը` «Հայոց Գողգոթան» (Վիեննա, 1922), եւս յաճախ գործածուած են: Բայց մինչեւ 21-րդ դար, երբ, ըստ Մատթէոսեանին, նախ Յովհաննէս-Պետրոս Բ. Պապը (2001), ապա Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ճորճ Պուշ (2003) իրենց հրապարակային յայտարարութիւններով յղացքը բերին միջազգային հանրային կարծիքի ուշադրութեան, Մեծ եղեռնը մնացած էր բացառաբար հայկական յարաբերաբար հաւաքական յիշողութեան մէջ:
Ինչպէս ծանօթ է, 1942-ին Ռաֆայէլ Լեմքին առաջադրեց «ցեղասպանութիւն» իրաւագիտական յղացքը` սահմանելու համար մարդկային ամբողջ խումբ մը բնաջնջելու նպատակը հետապնդող ոճիրը: Երկու տարի յետոյ լոյս տեսած իր գիրքին մէջ (Axis Rule in Occupied Europe, 1944) ան կը ներկայացնէր յղացքը եւ պատմութեան մէջ տեղի ունեցած օրինակներու կարգով կը նշէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ ժողովուրդի բնաջնջման փորձը` որպէս 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնը: Այսօր գիտենք, որ թուրքերու կողմէ հայերու բնաջնջման ծրագրէն առաջ գերմանական գաղութատիրութիւնը հարաւարեւմտեան Ափրիկէի մէջ (այսօրուան Նամիպիան), 1904-1908 տարիներուն Հերերօ եւ Նամա ցեղախումբերուն դէմ կազմակերպած է հաւաքական պատժամիջոցներ, որոնք հետամուտ եղած են անոնց բնաջնջման: Ոչ միայն հայերը եղած են Օսմանեան կայսրութեան մէջ երիտթուրքերու «ազգային մաքրագործում»-ի կրօնա-ցեղապաշտական ծրագրին միակ թիրախները, այլ նաեւ` յոյները, ասորիները եւ, ընդհանրապէս, քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները (2), թէեւ գիտենք, որ հայ ժողովուրդի բնաջնջումն ու իր պատմական հայրենիքին հայաթափումը նաեւ աշխարհաքաղաքական նշանակութիւն ունէր փանթրքական ծրագրին համար:
Նոր եզրոյթի սահմանումէն ետք Լեմքին աշխատեցաւ, որ այն գործնականանայ, այսինքն ըլլայ գործնական յղացք մը` առաջքը առնելու համար նման ոճիրներու կրկնութեան: Ինչ որ իրականացաւ 1948-ին, երբ Միացեալ ազգերու կազմակերպութիւնը անոր հետեւումով կեանքի կոչեց Ցեղասպանութեան ոճիրի կանխարգիլման համաձայնագիրը: Նշելի է, որ իր սկզբնական տարբերակին մէջ (1946) համաձայնագիրը ցեղասպանութիւն կը համարէր նաեւ որեւէ հաւաքականութիւն քաղաքական նկատառումներով ոչնչացնելու որեւէ ծրագիր: Բայց քաղաքական համոզումները` որպէս ոճիրի դրդապատճառ, դուրս ձգուեցան համաձայնագրէն Խորհրդային Միութեան վեթոյի սպառնալիքով: Այդ ձեւով ստալինեան վարչակարգի զանգուածային հալածանքները զերծ կը մնային ցեղասպանութեան որակումէն, եւ, հետեւաբար, միջազգային դատապարտումէ: Առնուազն սկզբունքային ձեւով… Որովհետեւ իրողութիւն է, որ համաձայնագիրը մնաց միայն սկզբունքային փաստաթուղթ` յաջորդ յիսուն տարիներուն, երբ միջազգային հանրութիւնը, իմա՛ ՄԱԿ-ի անդամ պետութիւնները, մինչեւ Հռոմի համաձայնագիրը (1998), որով կը ստեղծուէր Միջազգային քրէական ատեանը, ոչինչ ըրին անոր գործնականացման, հետեւաբար` ցեղասպանութեան կանխարգիլման ուղղութեամբ որեւէ քայլ առնելու իմաստով:
Բայց ցեղասպանութիւն եզրոյթը գործածութեան դրուեցաւ 1948-էն առաջ, Նիւրեմպերկի դատավարութեան ժամանակ (1945), երբ դատաւորները զայն ներառեցին նացի ոճրագործները դատապարտող վճիռներու գրութեանց մէջ: Այդ առիթով ալ նոր բառը մուտք գործեց եւ առաջին անգամ հրամցուեցաւ սփիւռքի հայ հանրային կարծիքին` շատ հաւանաբար Ֆրանսայի «Յառաջ»-ի 9 դեկտեմբեր 1945-ի առաջին էջով, «Երկու խօսք» սիւնակի առաջնորդողով, որուն խորագիրը ֆրանսատառ Genocide միակ բառն է: «Նոր բառ մը, որ գործածուեցաւ Նիւրենպերկի դատավարութեան առթիւ: Կը նշանակէ «ցեղասպանութիւն»: Ասոնք են սիւնակի առաջին երկու տողերը, որոնք, շատ հաւանաբար առաջին անգամ ըլլալով յղացքը թարգմանեցին հայերէնի: Սիւնակը կը բացատրէ, որ բառը մաս կազմած է յաղթական չորս պետութիւններու կողմէ Գերմանիոյ ներկայացուած ամբաստանագրին, կը նշէ հեղինակը` «ամերիկացի ուսուցչապետ մը` Լեմքին, որ կը բացատրէ անոր ծագումը եւ իմաստը` վերջերս հրատարակուած գրքի մը մէջ»: Նոր յղացքին իմաստի ներկայացումէն ետք, «Յառաջ»-ի առաջնորդողը կը նշէ, որ Լեմքինի համար բառը ոչ միայն պատերազմի ոճրագործները պատժելու համար է, այլ` ապագային ապահովելու համար ժողովուրդներու, «մասնաւորապէս փոքրամասնութիւններու» պաշտպանութիւնը:
«Կը կարդանք այս տողերը, կը հետեւինք Նիւրենպերկի դատավարութեան եւ մեր միտքը բնազդօրէն կը յածի դէպի հեռաւոր աշխարհ մը, ուր նոյնպէս պատերազմի ոճիրներ գործուեցան 30 տարի առաջ: Համաձայն կանխորոշ ծրագրի մը, որ մշակուած էր երեք անգամ 30 տարի առաջ, ոչնչացնելու համար անտէր եւ անճար ժողովուրդ մը, Մեծ պատերազմի ընթացքին»:
Գրութեան յաջորդ պարբերութիւնը կը նկարագրէ հայ ժողովուրդի բնաջնջման փորձը տարբեր միջոցներով եւ կ՛եզրակացնէ` «Մէկ խօսքով` ցեղասպանութիւն»: Եւ կու գայ մեծ հարցականը.
«Արդ, այն ատեն ո՞ւր էին այսօրուան իրաւագէտներն ու դատաւորները: Բա՞ռը չէին գտած, թէ՞ արիւնածարաւ ճիւաղը այնքան զօրաւոր էր եւ անմատչելի, որ չկրցան ձեռք զարնել…
«Մեր ընդվզումը կը տասնապատկուի մանաւանդ անոր համար, որ այն ատեն ալ օրուան յաղթականները կը գտնուէին տեղին վրայ, ոճիրին վայրը: Հոն էին լման չորս տարի, կ՛իշխէին տիրաբար, ինչպէս` այսօր Գերմանիոյ մէջ:
«Այն ատեն ալ հարիւրաւոր ձերբակալութիւններ կատարուեցան, եւ 70 հատընտիր հրէշներ Մալթա փոխադրուեցան դատուելու եւ իրենց արժանի պատիժը կրելու համար: Յետո՞յ:
«Բարեփոխուա՞ծ է աշխարհը Պոլսէն, Մալթայէն մինչեւ Նիւրենպերկ, Պելզէն կամ Աուշվից:
«Երանի՜ թէ: Թող դատուին, թող անխնայ պատժուին ցեղասպանութեան բորենիները: Բայց ո՞ւր բացուեցաւ նոր ժամանակներու ցեղասպանութեան առաջին եւ «օրինակելի» դասընթացքը»:
Սիւնակը ստորագրած է Շաւարշ Միսաքեան` Շ., ինչպէս միշտ:
Երեք տարի յետոյ, «Յառաջ»-ի 11 դեկտեմբեր 1948-ի համարի առաջին էջին վրայ, «Մեր խօսքը» սիւնակը, դարձեալ` Շ. ստորագրութեամբ, «Միջազգային ոճիր» խորագրով գրութիւնը կ՛անդրադառնայ ՄԱԿ-ի մէջ Ցեղասպանութեան կանխարգիլման համաձայնագրի որդեգրման: Լուրի ձեւով տրուած սիւնակը կը վերաբերի ՄԱԿ-ի Ընդհանուր ժողովի («Ազգաժողով») աւարտին` առանց որեւէ քաղաքական կնճիռի լուծման: «Բայց Ազգաժողովը ունեցաւ բարոյական յաջողութիւն մը` իբրեւ էրած սրտի մխիթարանք: Կրցաւ քուէարկել, միաձայնութեամբ, աննախընթաց պայմանագիր մը` որ «միջազգային ոճիր» կը յայտարարէ ցեղասպանութիւնը (génocide)»: Սիւնակը կու տայ քուէարկութեան մանրամասնութիւնները եւ կը խոստանայ ապագային աւելի լուսաբանել «… այս աննախընթաց օրէնքին տրամադրութիւնները, որոնք եթէ տառապէս գործադրուին, նոր եւ փառաւոր շրջան մը պիտի բանան մարդկութեան պատմութեան մէջ»:
«Պայմանագիրը պիտի դառնայ օրհնութիւն մը` մասնաւորապէս փոքր ժողովուրդներուն համար: Եւ պատուհաս` այն պետութեանց համար, որոնք տարացեղ փոքրամասնութիւնները կը նկատեն մսացու ոչխար: Առնուազն լքեալ, անտէր գոյք, որոնց հետ կրնան վարուիլ իրենց ուզածին պէս, որպէս «ներքին խնդիր»:
Կը յաջորդեն երեք պարբերութիւններ` յիշեցնելով Լեմքինը եւ յաւելեալ մանրամասնութիւններ տալով համաձայնագրի որդեգրման մասին, ապա կու գան սիւնակի եզրափակիչ պարբերութիւնները` համահունչ երեք տարի առաջ ցեղասպանութիւն բառի մասին գրուած սիւնակի եզրակացութեան.
«Յաջողութեան գլխաւոր գաղտնիքն այն է, որ «քաղաքակիրթ» մարդկութիւնը իսկապէս ցնցուած է պատերազմի ընթացքին գործուած բարբարոսութիւններէն:
«Մարդիկ «աննախընթաց» կոչեցին այդ զանգուածային սարսափները, տարագրութիւններն ու ջարդերը` մոռնալով թրքականը: Պարզապէս անոր համար, որ նորը տեղի ունեցած էր իրենց աչքերուն առջեւ, իսկ միւսը ո՞վ կրցաւ պատկերացնել…
«Ցեղասպանութեան պայմանագիրը պիտի կարենա՞յ լուսաբանել մեր պատմութիւնը»:
Ինչպէս ըսինք, սփիւռքահայ մամուլին մէջ «Յառաջ»-ը շատ հաւանաբար եղած է առաջինը, որ նոր բառը եւ անոր ենթադրած հեռանկարը ներկայացուցած է ընթերցողներուն: Սփիւռքի թէ Խորհրդային Հայաստանի մամլոյ միւս օրկաններուն մէջ ե՞րբ, ի՞նչ առիթով, ո՞ր մէկ խմբագրականի կամ առաջնորդողի մէջ առաջին անգամ ըլլալով գործածուած է յղացքը: Հետաքննական աշխատանք մը, որ այնքան ալ դժուար չէ ընել ոեւէ հետաքրքրուած անձի համար, որուն հասանելի կրնան ըլլալ մամլոյ օրկաններու հաւաքածոները «Յառաջ»-ի պարագային Հետազօտութեան եւ հայկական յիշողութեան արխիւներու միութիւնը (ARAM) բացառիկ աշխատանքը կատարած է տարբեր թերթերու կարգին նաեւ «Յառաջ»-ի բոլոր հաւաքածոն թուագրելու եւ համացանցին վրայ զետեղելու: Աւելի՛ն. ոեւէ գիտաշխատողի համար առանձին հետազօտութեան թեմա կրնայ ըլլալ այս աշխատանքը, որուն արդիւնքով ալ, օրինակի համար, տեղեկագրական (infographie) մը կրնայ պատրաստուիլ հայ հանրային կարծիքին մօտ` յղացքի շրջագայութեան անցնելու բաղդատական պատկեր մը ունենալու համար: Ատկէ ետք այլեւս դաշտը բաց է համապատասխան վերլուծումներով հայ քաղաքական լեզուամտածողութեան զարգացման նոր մեկնաբանութիւններ առաջադրելու:
Նախաձեռնութիւնը կարեւոր է ի մասնաւորի սփիւռքին համար, ուր Ցեղասպանութիւնը հաւաքական ինքնութեան քաղաքականացման եւ Հայ դատի կորիզը եղած է ու կը մնայ: Որքան ալ որ, առնուազն վարկածի կարգով պէտք է ըսել, որ յղացքին կարեւորութիւնը բաւական ուշ, հաւանաբար 1970-ականներուն միայն, զգացուած է եւ կամաց-կամաց փոխարինած` «Մեծ եղեռն»-ը: Օրինակի համար, «Յառաջ»-ին նախաձեռնութիւնը նոր բառին անդրադառնալու յղացքի միջազգային շրջագայման դրուելու երկու առիթներուն, Նիւրեմպերկ եւ ՄԱԿ-ի համաձայնագիր, յանգած է հայու դառնութեան դարձեալ ու կրկին արտայայտութեան նոյնանման բանաձեւումներով: Միսաքեան թերթի 11 դեկտեմբեր 1948-ի համարի
«Մեր խօսք»-ը սիւնակը կ՛աւարտէ հետաքրքրական հարցադրումով մը` «Ցեղասպանութեան պայմանագիրը պիտի կարենա՞յ լուսաբանել մեր պատմութիւնը», որ ամբողջ մարտահրաւէր մըն է այդ ճիգը ընելու, այսինքն` գիտակցելու որ ստեղծուած է նոր առիթ մը` նոր յղացքի մը հետեւութեամբ արդարահատոյցի պահանջատիրութիւնը նոր ոլորտի մէջ բանաձեւելու: Արդ, այդ մէկը եկաւ շատ ուշ, հաւանաբար 1973-էն ետք, երբ ՄԱԿ-ի մէջ Թուրքիոյ ներկայացուցիչը առարկեց Մարդկային իրաւանց ենթայանձնախումբի տեղեկագրին մէջ Հայոց ցեղասպանութեան յիշատակման դէմ, եւ ցարդ «մեր հողեր»-ուն վրայ կեդրոնացած քաղաքական մտածողութիւնը յանկարծ անդրադարձաւ, թէ որքա՛ն կենսական, այլեւ պայմանաւորիչ է այդ յղացքի գործածութեան ամրագրումը միջազգային օրակարգին վրայ:
Ճիշդ է, որ Ցեղասպանութիւնը այլեւս մաս կը կազմէ հաւաքական յիշողութեան, եւ գիտենք որ անոր փոխարէն «Մեծ եղեռն»-ի գործածութիւնը ունի քաղաքական հնչեղութիւն ի վնաս պահանջատիրութեան: Բայց քառասունչորսօրեայ պատերազմէն ետք դէմ յանդիման, անգամ մը եւս, հայ-թրքական յարաբերութիւններու բնականոնացման գործընթացին, որ այս անգամ քաջալերուած, հովանաւորուած, եթէ ոչ պարտադրուած է Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցին կողմէ, սփիւռքը պարտի զգաստ ըլլալ բանակցութիւններու վերա-փրոթոգալացման ռիսքին: Այս իմաստով, Ցեղասպանութիւնը պէտք է պահել ուշադրութեան կիզակէտին: Այդ է միտք ի բանին յղացքի մասին նոր հետազօտութեանց եւ բանավէճի հրաւէրի այս փորձին:
———–
(1).- Այդ յօդուածաշարէն առաջ նոյն հրատարակութեան 3 յունիս 2010-ի թիւին մէջ, C. K. Garabed կարճ ակնարկով մը («Medz Yeghern» Revisited) կ՛անդրադառնար եզրոյթին, որ, հետաքրքրականօրէն, հեղինակը կը խոստովանէր, իրեն անծանօթ էր: Մատթէոսեանի յօդուածաշարի առաջին գրութիւնը` The Birth of «Great Calamity»: How «Medz Yeghern» Was Introduced onto the World Stage, տպուած է Պոսթընի անգլիատառ շաբաթաթերթի 10 հոկտեմբեր 2012-ի համարին մէջ: Յաջորդ ամիսներուն հեղինակը նիւթը զարգացուցած է նոյն թեմայի շուրջ տարբեր խորագրերով այլ յօդուածներու ընդմէջէն: Իսկ ամբողջական ուսումնասիրութիւնը` «The Politics of Naming the Armenian Genocide: Language, History and ‘«Medz Yeghern», հրատարակուեցաւ 2021-ին, Լոնտոնի I. B. Tauris հրատարակչատան կողմէ:
(2).- Տեսնել George N. Shirinian, The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide, New York: Athens Printing Company, 2012, Abed Mshiho, Neman Qarabash, Sayfo, An Account of Assyrian Genocide, Edinburgh University Press, 2021, Joseph Yacoub, Year of the Sword. The Assyrian Christian Genocide, New York: Oxford University Press, 2016, Benny Morris & Dror Ze՛evi, The Thirty-Year Genocide. Turkey՛s Destruction of Its Christian Minorities, 1894- 1924, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2019.
