Անդրադարձ – Ընթերցումներ. Միացեալ Եւ Անկախ Հայաստանի Գաղափարը – Վրէժ-Արմէն

Անդրադարձ – Ընթերցումներ. Միացեալ Եւ Անկախ Հայաստանի Գաղափարը – Վրէժ-Արմէն

27 ՄԱՅԻՍ 2022 – ՀԱՅԱՍՏԱՆ – ԱՇԽԱՐՀ – ՍՓԻՒՌՔ – ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ – ՀԱՅ ԴԱՏ: ՅՕԴՈՒԱԾՆԵՐ:

Վրէժ-Արմէն – ՆԱԽՈՐԴ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:

ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ

Միւս կողմէ` յաջորդող էջերուն շարժանկարի մը նման կը տեսնենք տարբեր փուլերը Հայաստանի անկախութեան իրողութեան ընկալման թէ՛ ներքին ճակատի վրայ եւ թէ՛ արտաքին: Եւ մէկ կողմէն հոն, Արարատի շուքին, իրողական գոյառումը Հայաստանի Հանրապետութեան եւ միւս կողմէ` այլ կուսակցութիւններու, նոյնիսկ Դաշնակցութեան մէջ որոշ խմբաւորումներու տարբեր պատկերացումները` միացեալ Հայաստանի կերտումին, անոր ունենալիք տարածքին ու անկախութեան, կամ անոր ընդդիմութեան տեսակէտէն: Բայց իրաւամբ, ինչպէս կը գրէր ՀԺԿ պաշտօնաթերթ «Ժողովուրդ»-ը, «Միացեալ եւ ազատ Հայաստան` դա կը լինի արմատական լուծումը Հայկական հարցի, դա կը լինի ամենանպատակայարմարը թէ՛ միջազգային խաղաղութեան եւ թէ՛ հայ ժողովրդի շահերի տեսակէտից» (էջ 48): Կը ներկայացուի նաեւ Պօղոս Նուպար փաշայի անձին կողմէ եւ անձին շուրջ ստեղծուած ամբողջ եղերազաւեշտը. «Մեր կարծիքով, Պ. Նուպար փաշայի, Հայ ռամկավարների ու Հայ ժողովրդականների սխալն այն էր, որ կարեւորութիւն չտալով իրական Հայաստանի Հանրապետութեան գործօնին, որի առանցքի շուրջ հենց պետք էր միաւորուէին հայկական մնացեալ հողերը, եւ ստեղծուէր միացեալ եւ անկախ Հայաստան, նրանք Արեւմտեան Հայաստանի (Տաճկահայաստանի) հարցը կտրում էին իրատեսական հիմքից եւ միացեալ, անկախ Հայաստան ասելով` հասկանում էին տաճկահայ նահանգները եւ Կիլիկիան միասին` կասկածի տակ առնելով ՀՀ գոյութիւնը» (էջ 60):

Ինչպէս կը նշէ հեղինակը, նոյնպէս շատ ճիշդ բանաձեւած է նաեւ Ալեքսանտր Խատիսեան` Հայաստանի պատմութեան նուիրուած իր ծանօթ գործին մէջ. «Ճիշդ է,- գրում է Ալ. Խատիսեանը,- այդ վիլայէթները մեր ձեռքը չէին, բայց հայ ժողովուրդի գիտակցութեամբ անոնք չէին կրնար պատկանիլ ուրիշ ոեւէ մէկուն` բացի Հայաստանէն. հայութիւնը հասած էր ազգային այնպիսի գիտակցութեան մը, որ չէր կրնար ճանչնալ սահմաններու պատահական բաժանում եւ հատուածներու գոյութիւն. ան կը զգար ինքզինքը իբրեւ մէկ ամբողջութիւն եւ իր այդ միութեան գաղափարը կ՛ուզէր մարմնաւորել որեւէ մէկ աքթի մէջ» (էջ 71):

Այդ «աքթը» պիտի հանդիսանար 1919 մայիս 28-ին, խորհրդարանի ու կառավարութեան հանդիսաւոր նիստին, նոյնինքն Հայաստանի կառավարութեան նախագահի պաշտօնակատար Խատիսեանի կողմէ կարդացուած «Միացեալ Հայաստանի անկախութեան յայտարարման աքթը»: Ա. Յակոբեան դիտել կու տայ, որ «Այսպիսով` Հայաստանի կառավարութիւնը կեանքի էր կոչում օտար նուաճողների կողմից բռնութեամբ միմեանցից զատուած հայ ժողովրդի երկու հատուածների` իրենց հնամենի հայրենիքում մէկ միասնական պետութիւն ունենալու պատգամը եւ այն մատուցում քաղաքակիրթ աշխարհին` որպէս համայն հայութեան յստակօրէն արտայայտուած քաղաքական կամք»: Ապա ան կ՛աւելցնէ, որ այդ աքթը «իրաւական առումով անթերի ու անխոցելի փաստաթուղթ է, որը չի կորցրել իր իրաւաքաղաքական նշանակութիւնը նաեւ այսօր` Հայաստանի թուով երրորդ համարուող հանրապետութեան օրօք, որը, համաձայն 1990 թ. օգոստոսի 23-ին ընդունուած Անկախութեան հռչակագրի, հանդիսանում է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ժողովրդավարական աւանդոյթների շարունակողը» (էջ 82):

Աւելցնեմ, որ ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովը մէկընդմիշտ պիտի որդեգրէր միացեալ Հայաստանի գաղափարը` նոյնիսկ տեղի տալով Պօղոս Նուպարի տարածքային աւելի լայն ախորժակներուն (վեց վիլայէթներն ու Կիլիկիան նկատի առնելով), սակայն, ինչպէս հեղինակը կը նշէ, «պատմաքաղաքական հետագայ անցքերը ցոյց տուեցին, որ չափաւոր պահանջներ ներկայացնող պատգամաւորները` Ռ. Տէր Մինասեանը, Ս. Վրացեանը, Ա. Բաբալեանը եւ ուրիշներ աւելի իրատես էին, քան` մեծամասնութիւն կազմող արմատականները: Բայց եթէ ապագայ մեծ Հայաստանի սահմանների, այդ թւում` Կիլիկիայի խնդրում ժողովականների կարծիքները բաժանուեցին, ապա միացեալ, անկախ եւ ազատ Հայաստան ունենալու հարցում նրանք մնացին անսասան» (էջ 107):

Ցաւալի է, որ այդուամենայնիւ հատուածական տարաձայնութիւնները պիտի շարունակուին դժբախտաբար` յատկապէս չհանդուրժելով ընկերվարական Դաշնակցութեան կենսական դերակատարութիւնը այս ընթացքին:

Գիրքը մեզ կը հասցնէ Փարիզի վեհաժողով, ապա անցնելով տակաւին մեր անկախութեան ու սահմաններու ճանաչման խոչընդոտող այլ յայտնի թէ գաղտնի ժողովներէ` 10 օգոստոս 1920-ին Փարիզի արուարձան Սեւրի «յախճապակու թանգարանի դահլիճում» հանդիսաւոր նիստին «կնքուեց երկար սպասուած հաշտութեան պայմանագիրը: Դաշնակից 12 երկրների ու Թուրքիայի պատուիրակութեան ստորագրութիւնների կողքին, ոսկեայ գրիչով իր ստորագրութիւնը դրեց նաեւ Հայաստանի պատուիրակութեան ղեկավար Ա. Ահարոնեանը» (էջ 139): Գիտենք, որ անոր 88-93-րդ յօդուածներով կը նուիրագործուէր միացեալ եւ անկախ Հայաստանի տեսլականը, ու վերջին յօդուածով, ինչպէս նախապէս կայացած Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովին մէջ որոշուած էր, Միացեալ Նահանգներու նախագահ Վուտրօ Ուիլսընին կը վստահուէր Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ պետական սահմանը գծելու պարտականութիւնը: Այդ ալ պիտի կատարուէր 1920 նոյեմբեր 22-ին ստորագրուած նախագահական Իրաւարար վճիռով:

Սակայն պատմութիւնը պիտի ընթանար Հայաստանի ու հայութեան ոչ-բարենպաստ ուղղութիւններով, ու մինչեւ օրս թուղթի վրայ պիտի մնային թէ՛ պայմանագիրը եւ թէ՛ Ուիլսընի վճիռը, բայց անոնք պիտի մնան նաեւ հիմքը մեր պահանջատիրութեան, ինչպէս կը հաստատէ Արարատ Յակոբեան. «Այսպիսով,  Սեւրի պայմանագիրը եւ նախագահ Վ. Ուիլսընի իրաւարար վճիռը միացեալ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարի միջազգային պայմանագրային ու արբիտրաժային [իրաւարարական] ձեւակերպումներն էին, որոնք կոչուած էին միջազգային ամենաբարձր մակարդակով լուծում տալու Հայկական հարցին կամ Հայ դատին: Սեւրի դաշնագիրը եւ  Վ. Ուիլսընի անբեկանելի Իրաւարար վճիռը հայ ժողովրդի դարաւոր պայքարի, օրինական պահանջների միջազգային ճանաչման աներկբայ իրողութիւններ են, որոնք չունեն վաղեմութեան ժամկէտ եւ կը շարունակեն մնալ ուժի մէջ` որպէս հայրենատիրութեան իրաւական փաստեր ու վաւերագրեր, որպէս հայ ժողովրդի պայքարի ու յաղթանակի խորհրդանշաններ» (էջ 150):

Այո՛, 1920-ի վերջաւորութեան Հայաստանի Հանրապետութիւնը պիտի գտնուի «պոլշեւիկեան մուրճի եւ թուրքական սալի» միջեւ, ինչպէս այնքան պատկերաւոր կերպով բանաձեւած է Սիմոն Վրացեան: Եւ հակառակ անոր, որ 1921-ին նախ Մոսկուայի, ապա Կարսի պայմանագրերով արդէն խորհրդայնացած Հայաստանին պիտի պարտադրուէր չճանչնալ Սեւրի դաշնագիրը, այն դաշնագիրը, որ «իբրեւ ազգային գաղափար (տեսլական) ու նպատակ` եղել եւ մնում է համայն հայութեան ամենանուիրական իղձերից, հայ ժողովրդի պատմական մեծագոյն յիշողութիւններից մէկը, որով միջազգայնօրէն հայ ժողովրդին տրուել է իրաւունք` իր պատմական հայրենիքում կերտելու ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստան: Հարկ է նաեւ փաստել, որ թէեւ միջազգային իրաւունքի գործառոյթի տեսակէտից Սեւրի պայմանագիրը հետագայում չվաւերացուեց եւ օրինական ուժ չստացաւ, սակայն, միւս կողմից, այն անօրինական կամ անվաւեր չի ճանաչել (դենոնսացիա) պայմանագիրն ստորագրած դաշնակից եւ ոչ մի երկիր» (էջ 175-176):

Պատմաբանը հարց կու տայ, թէ «Մեծ տէրութիւններից ո՞րը հանդիսացաւ Սեւրի պայմանագրի իրագործման ամենամեծ խոչընդոտը»: Եւ ինքն ալ կը պատասխանէ. «Կարելի է վստահ արձանագրել` Խորհրդային Ռուսաստանը, եթէ, ի հարկէ, կարելի լինի այդ շրջանում նրան դասել մեծ տէրութիւնների շարքը», ապա անմիջապէս կ՛աւելցնէ. «Կարելի է նաեւ պնդել, որ եթէ չլինէր պոլշեւիկեան Ռուսաստանի համակողմանի` ռազմաֆինանսական, դիւանագիտական, բարոյական օգնութիւնը, թուրքերը չէին կարողանայ հեշտութեամբ յաղթել թուրք-հայկական պատերազմում եւ ուժով ու բռնութեամբ Հայաստանին չէին պարտադրի Ալեքսանդրապոլի կողոպտիչ պայմանագիրը եւ առաջին հերթին որպէս նախապայման` պարտադրելով Հայաստանի կառավարութեանը հրաժարուել Սեւրի պայմանագրից» (էջ 176): Եւ ան իրաւամբ կը հաստատէ նաեւ, որ «միջազգային պայմանագրային իրաւունքի տեսակէտից բռնի ուժի գործադրմամբ պարտադրուած պայմանագիրն անընդունելի է ու անվաւեր» (էջ 181):

Պատմութիւնը, սակայն, այդպէս կանգ չ՛առներ: Պիտի շարունակուէին սադրիչ խորհրդաժողովները դաշնակից երկիրներուն կողմէ, եւ Լոզանի մէջ 1923 յուլիս 24-ին պիտի ստորագրուէր նոր համաձայնագիր, «որում արդէն լիովին մոռացութեան մատնուեց ոչ միայն միացեալ եւ անկախ Հայաստանի, այլեւ Լոնտոնի խորհրդաժողովում իրենց իսկ առաջադրած հայկական «Ազգային տան» պահանջը» (էջ 190): Եւ այս` ի մեծ ուրախութիւն խորհրդայիններուն:

Հետաքրքրական է, սակայն, Արարատ Յակոբեանի հետեւեալ նշումը. «Բայց եւ այնպէս խօսելով Լոզանի պայմանագրի մասին` հարկ է նշել, որ դրանում չկայ որեւէ արձանագրում Թուրքիայի արեւելեան սահմանների մասին, չի նշւում, թէ Թուրքիան ի՛նչ սահմանագծով է բաժանւում ՀՍԽՀ-ից, աւելի ստոյգ` ԽՍՀՄ-ից: Այդ նշանակում է, որ պայմանագիրը ստորագրած Անտանտի մեծ ու փոքր երկրները չեն ճանաչել Թուրքիայի արեւելեան սահմանագծի վերաբերեալ Ալեքսանդրապոլի, Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրի դրոյթները, եւ իրականում դա այդպէս էլ կայ: Լոզանի պայմանագրում ոչ մի խօսք չի ասուած նաեւ 1920 թ. նոյեմբերի 22-ին Վ. Ուիլսընի անցկացրած հայ-թուրքական սահմանագծի մասին: Բերուած փաստարկներից կարելի է հետեւցնել, որ Լոզանի պայմանագիրը կարող է Թուրքիայի եւ նրա արեւելեան հարեւանների միջեւ սահմանների հետագայ կարգաւորման  իրաւական ու քաղաքական խնդիր առաջացնել» (էջ 194):

«Վերջաբանի փոխարէն» իր եզրափակիչ խօսքով գրքին հեղինակը կը հաստատէ, որ` «Ամբողջ միջնադարում եւ նոր ժամանակներում հայ հանրոյթի ներսում երբեք չմարեց պետականութեան ու քաղաքական անկախութեան գաղափարը» (էջ 199): Ապա կ՛աւելցնէ. «Արդէն 19-րդ դարի 2-րդ կէսին հայ հասարակական-քաղաքական միտքը որակական նոր փուլ թեւակոխեց: Դարավերջին ասպարէզ իջան հայ ազգային քաղաքական երեք` Արմենական, Հնչակեան եւ ՀՅԴ կուսակցութիւնները, որոնք իրենց որդեգրած մարտավարութեամբ ու ռազմավարութեամբ ձեռնամուխ եղան հայրենի երկրի ազատագրման ծրագրային պահանջի իրագործմանը` ինքնապաշտպանութիւնից ու ինքնավարութիւնից դէպի քաղաքական անկախութիւն վերընթացով, որը, ի վերջոյ, ռուսական յեղափոխութիւնների եւ Ա. Աշխարհամարտի բարդ ռազմաքաղաքական իրադարձութիւնների տրամաբանութեամբ, մայիսեան յաղթական հերոսամարտերի գնով յանգեցրեց Հայաստանի անկախութեան փաստին, իսկ ապա նաեւ` միացեալ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարի իրացման քայլին: Այդպիսով, դարաւոր ընդմիջումից յետոյ վերականգնուեց հայոց անկախ պետականութիւնը` նոր բովանդակութեամբ ու նոր արժեհամակարգով: Դրանով իսկ հնարաւորութիւն ստեղծուեց վերականգնելու օտար ուժերի կողմից դարերով արհեստականօրէն բաժանուած Հայաստանների միասնութիւնը, հայ մեծանուն գրողներից Պ. Սեւակի բնորոշմամբ` «Հայաստան» մաքրանունից պոկելու եւ դէն նետելու «Ռուսա»-ն եւ «Տաճկա»-ն» (էջ 199-200):  Այստեղ ալ թող թոյլ տրուի ինծի ափսոսալ, որ գիրքը չ՛անդրադանար այն անուրանալի կենսական առաքելութեան, որ ստանձնեցին հայրենահայ գրողները, եւ ինչպէս Չարենցի պարագային, իրենց կեանքի գնո՛վ իսկ վառ պահեցին ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի գաղափարը համայնավար տիրապետութեան ամբողջ 70 տարիներուն:

Դաշնակցութիւնը շարունակեց մնալ այդ գաղափարին ջատագովը, իր յաջորդական Ընդհանուր ժողովներով վերահաստատեց իր յանձնառութիւնը` պայքարելու այդ գաղափարականին համար, բայց միեւնոյն ատեն չվարանեցաւ նոյնիսկ համաձայնիլ, որ Խորհրդայի՛ն Հայաստանի կցուին հաւանական,  բայց երբեք չիրականացած յաւելեալ տարածքները, որոնք կրնային Բ. Աշխարհամարտին անցնիլ Խորհրդային Ռուսաստանի իշխանութեան ներքեւ:

Պատմաբան Յակոբեան կը շարունակէ. «Պանդխտութեան մէջ յայտնուած ՀՅԴ-ն շարունակեց պահանջատիրութեան համար գաղափարական-քաղաքական պայքարը: Ի վերջոյ, 70-ամեայ տարագրութիւնից յետոյ, 1990 թ. օգոստոսի 8-ին ՀՅԴ-ն կրկին բացայայտեց իր գործունէութիւնը մայր հայրենիքում: Դարձեալ արձանագրուեց հայապատկան բոլոր հողերի վրայ միացեալ, ազատ եւ անկախ Հայաստան կերտելու քաղաքական հիմնանպատակը: Արցախեան ազատագրական պայքարին, Հայաստանի անկախացման ու պետականաշինութեան գործընթացներին զօրավիգ լինելուց զատ` Հայ դատը շարունակում է մնալ կուսակցութեան դաւանած անժամանցելի ազգային Մեծ երազանքը: ՀՅԴ Բիւրոյի օգոստոսի 8-ի յայտարարութեան մէջ մասնաւորապէս նշուած է. «®ինքնիշխանութիւն հաստատելու պահից մինչեւ միացեալ, ազատ եւ անկախ Հայաստանի ստեղծումը մեզ (կուսակցութեանը` Ա. Հ.) սպասում է երկար եւ դժուարին պայքար: Անհրաժեշտ է դիմանալ, պայքարել եւ փուլ առ փուլ իրագործել մեր ազգային երազանքը» (էջ 207), ապա կ՛աւելցնէ. «Դժուար չէ կռահել, որ եթէ մոռացութեան մատնուի այդ գաղափարը, ապա աշխարհացրիւ սփիւռքահայութիւնը, հայրենիք վերադառնալու հեռանկարը չտեսնելով, կարող է արդի համաշխարհայնացուող աշխարհի պայմաններում անխուսափելիօրէն ձուլուել ու փոշիանալ» (էջ 208) եւ կը յարէ. «Միացեալ Հայաստանի գաղափարը կենսարթուն պահելը եւ դրան հետամուտ լինելը նաեւ ազգային անվտանգութեան խնդիր է» (էջ 208):

Գիրքը կ՛աւարտի հետեւեալ բառերով. «Հայ ժողովուրդն իր այդ գերնպատակը [իբր] ազգային արժէք պէտք է վառ պահի, նաեւ գործնական քայլերով հետամուտ լինի` միշտ մտածելով ու գործելով, որ կը գայ մի գեղեցիկ օր, երբ այն ի վերջոյ կեանքի կը կոչուի ու կ՛իրագործուի «Ուիլսընեան Հայաստան»-ի ազգային-քաղաքական նպատակը: Միացեալ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարը նաեւ աշխարհասփիւռ հայ ժողովրդի ազգային ինքնութեան պահպանման, կենսունակութեան ու յարատեւութեան միջոց է ու կռուան, իր ամբողջացած հայրենի հողում հաւաքուելու, ապրելու, ստեղծագործելու եւ բարգաւաճելու նպատակ: Հէնց սրանում է «Միացեալ  եւ անկախ Հայաստանի» պատմական աքթի 100-ամեակի խորհուրդը» (էջ 210):

Դասագրքի հիմնական արժէքով ու տեւաբար ձեռքի տակ ունենալիք գիրք մըն է ահա, որ կը յանձնեմ ընթերցողի ուշադրութեան:

(Շար. 2 եւ վերջ)
«Դրօշակ», փետրուար 2022

aztagdaily.com/archives/547155